Przemiany budownictwa w okolicy Żarowa w ciągu XVIII i XIX wieku

Do XVII-XVIII wieku zabudowa mieszkalna oraz gospodarcza wsi dzisiejszej Gminy Żarów wznoszona była wyłącznie z drewna. Ten sam budulec stosowany był również przy budowie obiektów znacznie większych rozmiarów, którymi były stodoły, stajnie i spichlerze wchodzące w skład zabudowy wiejskich folwarków (oprócz Bukowa i Mielęcina, gdzie folwarki nie powstały w ogóle oraz Pożarzyska, w którym późno powstały folwark posiadał zabudowę murowaną). W budownictwie drewnianym dominowały wówczas konstrukcje: przysłupowa, sumikowo-łątkowa i zrębowa.

Konstrukcja przysłupowa (przysłup) opiera się na systemie słupów stojących blisko ścian budynku, związanych konstrukcyjnie z jego dachem. Funkcją słupów było podtrzymywanie ciężaru więźby dachowej za pośrednictwem płatwi wysuniętej nieco poza płaszczyznę ściany.

Konstrukcja sumikowo-łątkowa, podstawą której są pionowe słupy z wzdłużnymi rowkami, między które zasuwano belki (tzw.łątki) odpowiednio zaciosane na końcach. Konstrukcja ta pozwalała ona na oszczędności drewna, jednak była stosunkowo mało trwała .Stosowano ją głównie przy wznoszenia budynków gospodarczych o podrzędnym znaczeniu.

Wznoszenie budynków w konstrukcji zrębowej polega na budowie ścian z poziomo układanych bali drewnianych, których końce w narożach budynku łączono przy pomocy odpowiednich zaciosów. W zależności od kształtu zaciosów łączenie takie zwane jest: „na obłap” –  powstawałe w ten sposób, że na końcu łączonych belek wykonywano dwustronne prostokątne wcięcie zachodzące na siebie przy skrzyżowaniu belek, „na rybi ogon” – nazwa pochodzi od ukośnego nacięcia końcówek belek .Ten kształt nacięcia zapewniał nie rozsuwanie się belek na zewnątrz i ich ściślejsze spojenie ze sobą., „na jaskółczy ogon” – metoda łączenia pod kątem elementów drewnianych, tworząca narożnik ozdobiony od zewnątrz, „na nakładkę” – węgły proste wykonywano poprzez dwustronne nacięcie końcówek belek. Wymagały one dodatkowych wzmocnień i spojeń, „na zamek” – niewielkie nacięcia na belkach wykonywane z obu stron, bez wypustów. Po złożeniu belki ściśle przylegają do siebie tworząc ostrą, prostą krawędź narożnika budynku.

Budownictwo drewniane rozwinięte zostało w oparciu o naturalne warunki geograficzne i klimatyczne. Okoliczne lasy dostarczały niezbędnego budulca, łatwego do obróbki ciesielskiej. Czasami budynki drewniane, zwłaszcza większe obiekty gospodarcze, posadowione były na kamiennej podmurówce, np. wzniesiona w 1716 roku drewniana stodoła folwarku w Zastrużu. W XVIII wieku zaczęły pojawiać się coraz większe trudności z pozyskaniem dotychczasowego podstawowego materiału budowlanego – drewna. Po przejęciu Śląska przez państwo pruskie w 1741 roku, upowszechniła się nowa technologia – tzw. budownictwo ryglowe. Równocześnie wprowadzony został szereg przepisów budowlanych, przeciwpożarowych i ubezpieczeniowych, które przyczyniły się do utrwalenia techniki ryglowej - a w późniejszym czasie: rozwoju budownictwa murowanego - przy jednoczesnym zaniku budownictwa drewnianego.

Konstrukcja ryglowa (mur pruski) jest to rodzaj ściany szkieletowej zwanej też szachulcową lub fachówką (niem. fachwerk), wypełnionej murem z cegły, gruzu czasem gliny i trzciny. W przypadku stoswania gliny, przestrzeń między belkami wypełniało się dodatkowo pionowymi szczapami, a glinę mieszało się z sieczką lub innym materiałem wiążącym.

Proces wypierania drewna w tradycyjnym budownictwie wiejskim przez kamień i cegłę nasilił się po 1870 roku, kiedy na Dolnym Śląsku miał miejsce silny rozwój budownictwa związany z postępem gospodarczym (rozwój przemysłu materiałów budowlanych) i ekonomicznym (napływ kapitału) epoki pouwłaszczeniowej. Na terenie Gminy Żarów łatwo było o budulec kamienny, gdyż już na początku XIX wieku działał kamieniołom w Gołaszycach, a później także w okolicy Bukowa, Pyszczyna oraz w Wierzbnej. Pierwsze budynki w pełni murowane powstawały jednak już znacznie wcześniej, czego przykładem może być dom mieszkalny rodziny Pretschkar, powstały w 1713 roku w Pożarzysku lub wybudowana z cegły w 1792 roku plebania w Imbramowicach. Na drugą połowę XIX wieku przypada rozwój budownictwa murowanego w Żarowie. Jeszcze w 1865 roku zabudowa tej niewielkiej osady przemysłowej składała się głównie z drewnianych chałup pokrytych strzechą. Budynków murowanych było zaledwie kilka w tym duże wielorodzinne domy, budynek stacji kolejowej, budynek poczty oraz tylko jeden budynek gospodarczy wzniesiony ok.1850 roku (dawna obora/stajnia w zespole mieszkalno-gospodarczym przy dzisiejszej ul. Armii Krajowej 11). Sytuacja ta uległa zmianie po 1870 roku, kiedy wielki pożar pochłonął niemal w całości starą zabudowę drewnianą. Na ok.1870 rok datowane są pierwsze nowe budynki murowane wzniesione w stylu eklektycznym (eklektyzm – kierunek w architekturze polegający na łączeniu w jednej budowli w sposób swobodny, często niezgodnych ze sobą, elementów wybranych z różnych stylów architektonicznych), m.in. budynek przy ul. Ogrodowej 2 – ob. komisariat Policji, budynek przy ul. Mickiewicza 13, budynek przy ul. Zamkowej 2 – ob. siedziba Urzędu Miasta i Gminy Żarów, budynek przy ul. Zamkowej 1 – dawna willa Kulmizów.

Najstarszy zachowany budynek w zabudowie Żarowa przy ul. Armii Krajowej 11

Budynki z ok.1870 r. utrzymane w stylu eklektycznym: ul. Zamkowa 2 (po lewej), ul. Zamkowa 1 (po prawej)

Budynki z ok.1870 r. utrzymane w stylu eklektycznym: ul. Ogrodowa 2 (po lewej), ul. Mickiewicza 13 (po prawej)

W następnych latach liczba budynków mieszkalnych wzrastała wskutek nabywania ziemi przez zakłady przemysłowe i inwestorów indywidualnych: 1871 r. – 50 budynków, 1885 r. – 55 budynków, 1905 r. – 147 budynków, 1939 r. – 178 budynków. Do dnia dzisiejszego w zabudowie Żarowa dominują domy mieszkalne powstałe w czwartej ćwierci XIX i pierwszej ćwierci XX wieku, wzniesione w stylu eklektycznym, modernistycznym i neogotyckim. Zaniechanie budownictwa w drewnie na rzecz kamienia i cegły w drugiej połowie XIX wieku, dotyczyło zarówno obiektów mieszkalnych jak i wszelkich zabudowań gospodarczych. Nowo powstające murowane budynki mieszkalne posiadały przede wszystkim większą powierzchnię mieszkalną w stosunku do dotychczasowych domów drewnianych. Ponadto budowane domy wieloizbowe oraz piętrowe,  cechowały się starannym wykończeniem wewnętrznym w postaci gładko tynkowanych ścian i sufitów oraz ceramicznym pokryciem dachowym. Otynkowane elewacje zewnętrzne budynków zdobił często bogaty detal architektoniczny w postaci obramień otworów okiennych i drzwiowych, gzymsów, licowania cegłą, boniowania, pilastrów oraz ozdobnych szczytów i sterczyn. Na zakończenie wspomnieć należy, iż proces przebudowy zabudowy wiejskiej z drewnianej na murowaną w okolicach Żarowa zakończył się zasadniczo przed I wojną światową lub nawet nieco później, np. większość murowanych budynków mieszkalnych i gospodarczych w Pożarzysku powstała w latach 1890-1930. Ok.1939 roku zabudowa murowana na terenie dzisiejszej Gminy Żarów stanowiła ponad 90% wszystkich obiektów, a w przypadku budynków mieszkalnych stanowiła 98-99% ogółu.

Foto: B.Mucha
Ilustracje z archiwum autora

Opracowanie
Bogdan Mucha