Tajemnica cmentarza wojennego w Żarowie, cz. 1

Cmentarz wojenny żołnierzy Armii Radzieckiej przy obecnej ul. Armii Krajowej w Żarowie założony został w czerwcu 1945 roku co wynika z napisów umieszczonych na tylnej płaszczyźnie pomników, znajdujących się na jego terenie. Pochowano na nim żołnierzy radzieckich ekshumowanych z tymczasowych mogił, którzy polegli w okolicach Żarowa na przestrzeni lutego i czerwca 1945 roku. Wedle zachowanej dokumentacji, trzy lata później (w kwietniu 1948 roku) na cmentarzu spoczęli pozostali żołnierze radzieccy, ekshumowani z mogił rozsianych po okolicznych polach i łąkach. Cmentarz zamknięty został uchwałą Gminnej Rady Narodowej w Żarowie z dnia 4 marca 1953 roku. Porównując dziś stan aktualny cmentarza z zachowaną dokumentacją rodzi się podstawowe pytanie – ilu żołnierzy radzieckich tak naprawdę zostało w Żarowie pochowanych ?

Cmentarz założony został obok ówczesnych Zjednoczonych Fabryk Chemicznych „Silesia” (park fabryczny i teren przynależny do fabryki o wymiarze 3600 m²). Obecnie sąsiaduje z remizą ochotniczej straży pożarnej od północy i budynkami mieszkalnymi (dawne biura administracji „Silesii”) od południa. Plan wojennej nekropolii rozpięto na osi północ – południe z mogiłami orientowanymi na linii wschód – zachód. Na terenie cmentarza znajduje się aktualnie pięć mogił żołnierzy Armii Radzieckiej. Kierując się napisami umieszczonymi na tablicach przytwierdzonych do obelisków, wydzielić można 2 mogiły zbiorowe i 3 mogiły indywidualne.

Mogiła (nr 1) kapitana Armii Czerwonej Саиченкo Т.И. (Saiczenko T. I.) poległego w czerwcu 1945 roku

Od strony północnej (od remizy) na cmentarzu znajduje się mogiła indywidualna (mogiła nr 1), poległego oficera Armii Radzieckiej. Obramowanie samej mogiły stanowi betonowa ścianka 10 x 20 cm wystająca ponad poziom gruntu. Ustawiony na mogile pomnik składa się z cokołu wykonanego z granitowej kostki o wymiarach 150 x 150 cm i ustawionego na nim trójkątnego w kształcie, piramidalnego obelisku z betonu o wysokości 2 m. Do obelisku w górnej części (od strony wschodniej) przytwierdzona została wykonana z brązu, pięcioramienna gwiazda, pomalowana farbą na kolor czerwony. Poniżej przymocowano tablicę z białego marmuru o wymiarach 65 x 50 cm z wyrytym napisem: „Здecь похоронен капитан красной армии Саиченко Т.И. погибший при выполнене боевого задания в июне 1945 г. – Tutaj pochowany jest kapitan Armii Czerwonej Saiczenko T. I. poległy przy wypełnianiu bojowego zadania w czerwcu 1945 r.”. Na tylnej płaszczyźnie obelisku (od strony zachodniej) u dołu znajduje się wyryty napis: Памяатник построен в июлье 1945 г. – Pomnik postawiono/ustawiono w czerwcu 1945 r.”. Dookoła prostokątnej mogiły ustawiono ogrodzenie z czterema narożnymi, piramidalnymi filarkami, połączonymi rurkami z wejściem od strony wschodniej.

Mogiła (nr 2) zbiorowa 18-tu poległych żołnierzy Armii Czerwonej

Idąc dalej w stronę południową ku dawnym biurowcom „Silesii”  na cmentarzu umiejscowiona jest mogiła zbiorowa (mogiła nr 2), w której pochowano 18-tu żołnierzy radzieckich. Obramowanie mogiły wykonane zostało podobnie jak poprzednio, poprzez wylanie betonowej ścianki 10 x 20 cm wystającej ponad poziom gruntu. Ustawiony na mogile pomnik składa się z cokołu wykonanego z granitowej kostki o wymiarach 2,60 x 2,60 x 0,90 m i ustawionego na nim trójkątnego w kształcie, piramidalnego obelisku z betonu o wysokości 2,80 m. Do obelisku w górnej części (od strony wschodniej) przytwierdzona została wykonana z brązu, pięcioramienna gwiazda, pomalowana farbą na kolor czerwony. Poniżej przymocowano tablicę z białego marmuru o wymiarach 1,50 x 0,95 m z wyrytym napisem: ” Вечная слава героям павшым в боях за свободу и независимость советской родины – Wieczna sława bohaterom poległym w walkach za wolność i niezawisłość radzieckiej ojczyzny”. Poniżej wyryte zostały następujące nazwiska z datą urodzenia i śmierci:

Каюков Т.А. (Kajukow T.A.), 1905, 22.02.1945
Андронов В.Я. (Andronow W.J.), 1915, 22.02.1945
Трудненко Г.С. (Trudnienko G.S.), 1905, 20.02.1945
Козленков А.В. (Kozlienkow A.W.) 1926, 22.02.1945
Затык М.В. (Zatyk M.W.), 1918, 08.03.1945
Аскалепов Д.П. (Askaliepow D.P.), 1926, 20.03.1945
Курманов П.А. (Kurmanow P.A.), 1905, 19.03.1945
Кадученко А.Е. (Kaduczenko A.E.), 1912, 25.03.1945
Заклевский В.К. (Zakliewskij W.K.), 1909, 25.03.1945
Акимов П.А. (Akimow P.A.), 1926, 28.03.1945
Белик А.М. (Bielik A.M.), 1908, 30.03.1945
Осовский И.З. (Osowskij I.Z.), 1919, 02.02.1945
Бондаренко Д.М. (Bondarienko D.M.), 1924, 05.02.1945
Бузевский А.А. (Buziewskij A.A.), 1913, 20.02.1945
Бoйкo E.Ф. (Bojko E.F.), 1911, 16.04.1945
Кабалин И.И. (Kabalin I.I.), 1922, 13.04.1945
Карний П.В. (Karnij P.W.), 1913, 16.04.1945
Пастушенко М.Д. (Pastuszenko M.D.), 1898, 07.05.1945

Na tylnej płaszczyźnie obelisku (od strony zachodniej) u dołu znajduje się wyryty napis: Памяатник построен в июлье 1945 г. – Pomnik postawiono/ustawiono czerwcu 1945 r.”. Dookoła kwadratowej w zarysie mogiły wykonano ogrodzenie o wymiarach 6,10 x 7,70 m, które składa się z  dziesięciu  piramidalnych filarków, połączonych rurkami z wejściem od strony wschodniej.

Mogiła (nr 3) porucznika Armii Czerwonej Назаров Н.Ф. (Nazarow N.F.) poległego w czerwcu 1945 roku

Ze zbiorową mogiłą (nr 2) sąsiaduje od południa  pojedynczy grób (mogiła nr 3), w którym pochowano kolejnego oficera Armii Czerwonej. Obramowanie mogiły stanowi betonowa ścianka 10 x 20 cm wystająca ponad poziom gruntu. Ustawiony na mogile pomnik składa się z cokołu wykonanego z granitowej kostki o wymiarach 150 x 150 cm i ustawionego na nim trójkątnego w kształcie, piramidalnego obelisku z betonu o wysokości 2 m. Do obelisku w górnej części (od strony wschodniej) przytwierdzona została wykonana z brązu, pięcioramienna gwiazda, pomalowana farbą na kolor czerwony. Poniżej przymocowano tablicę z białego marmuru o wymiarach 65 x 50 cm z wyrytym napisem: „Здecь похоронен леитинант красной армии Назаров Н.Ф. погибший при выполнене боевого задания в июне 1945 г. - Tutaj pochowany jest porucznik Armii Czerwonej Nazarow N.F. poległy przy wypełnianiu bojowego zadania w czerwcu 1945 r.”. Na tylnej płaszczyźnie obelisku (od strony zachodniej) u dołu znajduje się wyryty napis: Памяатник построен в июлье 1945 г. – Pomnik postawiono/ustawiono w czerwcu 1945 r.”. Dookoła prostokątnej mogiły ustawiono ogrodzenie z czterema narożnymi, piramidalnymi filarkami, połączonymi rurkami z wejściem od strony wschodniej.

Mogiła (nr 4) zbiorowa, w której spoczywają dwaj nieznani z nazwiska czołgiści Armii Czerwonej

W dalszej kolejności znajduje się druga mogiła zbiorowa (mogiła nr 4), w której spoczywają dwaj radzieccy czołgiści. Obramowanie tej mogiły podobnie jak poprzednich, wykonane zostało w postaci  betonowej ścianki 10 x 20 cm wystającej ponad poziom gruntu. Ustawiony na mogile pomnik składa się z cokołu wykonanego z granitowej kostki o wymiarach 200 x 200 cm i ustawionego na nim trójkątnego w kształcie, piramidalnego obelisku z betonu o wysokości 2,5 m. Do obelisku w górnej części (od strony wschodniej) przytwierdzona została wykonana z brązu, pięcioramienna gwiazda, pomalowana farbą na kolor czerwony. Poniżej przymocowano tablicę z białego marmuru o wymiarach 0,80 x 0,65 m z wyrytym napisem: „Здecь похороненны два бойца танкиста красной армии повших смертью храбрых в боях за Советскую родину против немецких фашистских захватуиков Фамиля даных товарищеи неизвестны ! Танк Н.106/112 e– Tutaj pochowani są dwaj żołnierze czołgiści Armii Czerwonej polegli śmiercią odważną w walkach za Radziecką ojczyznę przeciw niemieckim faszystowskim najeźdźcom, Nazwiska tych/danych towarzyszy nieznane ! Czołg Numer 106/112 e”. Na tylnej płaszczyźnie obelisku (od strony zachodniej) u dołu znajduje się wyryty napis: Памяатник построен в августe 1945 г. – Pomnik postawiono/ustawiono w sierpniu 1945 r.”. Dookoła kwadratowej w zarysie mogiły wykonano ogrodzenie o wymiarach 6,10 x 7,70 m, które składa się z czterech piramidalnych filarków, połączonych rurkami z wejściem od strony wschodniej.

          Mogiła (nr 5) porucznika Понамарев И.С. (Ponamariew I.S.). Wedle opisu Juliana Parzulka z 1949 roku w mogile tej pochowano 9 żołnierzy Armii Czerwonej

Ostatnią mogiłą (mogiła nr 5) znajdującą się na cmentarzu wojennym Armii Radzieckiej w Żarowie jest grób opatrzony nazwiskiem kolejnego oficera Armii Czerwonej. Betonowa ścianka będąca obramowaniem omawianej mogiłę przylega do wykonanego z granitowej kostki cokołu o wymiarach 150 x 150 cm, na którym ustawiono trójkątny w kształcie, piramidalny obelisk z betonu o wysokości 2 m. Do obelisku w górnej części (od strony wschodniej) przytwierdzona została wykonana z brązu, pięcioramienna gwiazda, pomalowana farbą na kolor czerwony. Poniżej przymocowano tablicę z białego marmuru o wymiarach 65 x 50 cm z wyrytym napisem: „Здесь похоронен леитинант красной армии Понамарев И.С. погибший при выполнене боевого задания 17.02.1945 г. – Tutaj pochowany jest porucznik Armii Czerwonej Ponamariew I.S. poległy przy wypełnianiu bojowego zadania 17.02.1945 r.”. Dookoła mogiły ustawiono ogrodzenie z czterema narożnymi, piramidalnymi filarkami, połączonymi rurkami z wejściem od strony wschodniej.Dokumentację cmentarza wojennego Armii Radzieckiej w Żarowie stanowią: szczegółowy opis techniczny cmentarza wraz ze szkicem, wykonany przez Juliana Parzulka – prezesa Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej w Żarowie, sporządzony 27.06.1949 r., a także pismo Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Świdnicy z dnia 18.10.1950 r. w sprawie ekshumacji zwłok żołnierzy radzieckich, przeprowadzonych w 1948 roku na terenie powiatu świdnickiego. Rozbieżności pomiędzy stanem aktualnym cmentarza a opisem z 1949 roku dotyczą ogólnej liczby pochowanych na nim żołnierzy. Czytając obecnie napisy umieszczone na tablicach obelisków, doliczyć można się 23 żołnierzy pochowanych w pięciu mogiłach – 3 indywidualnych i 2 zbiorowych. Z opisu technicznego wynika, że w 1949 roku na cmentarzu w Żarowie pochowanych było 30 żołnierzy radzieckich w pięciu mogiłach, lecz 2 indywidualnych i 3 zbiorowych. Jako trzecią mogiłę zbiorową Julian Parzulka wskazuje grób (nr 5) – obecnie jako indywidualny z nazwiskiem porucznika Ponamariewa na tablicy. Wedle opisu w mogile tej pochowanych miało zostać ośmiu żołnierzy ekshumowanych w październiku 1948 r. i jeden zmarły w tymże roku. Autor dokumentacji, wspomina dodatkowo, że przy jednym z ekshumowanych  żołnierzy odnaleziony został radziecki paszport z następującymi danymi: „Рыбалка Дмитрий Авернович, Конетантиновка Украина, год рожд. 1891 (57 лет), Район Абрузинекий, Колхозник, Число Дети: Елена 1924 г., Василий 1926 г., Анастази 1928 г., Паспорт выдан 21.03.1937, Абрузинекий Н.К.В.Д. – Rybałka Dmitrij Awiernowicz, Konietantinowka – Ukraina, rok urodzenia 1891 (57 lat), Rejon Abruziniekij, Kołchoźnik, Liczba dzieci: Eliena 1924 r., Wasilij 1926 r., Anastazy 1928 r., Paszport wydano 21.03.1937, Abruziniekij N.K.W.D.”. W dokumentacji zawarto informację o wykonaniu ogrodzenia zbiorowej mogiły przez członków Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej w Żarowie, które powstało z materiałów (cement, piasek, żelazo) dostarczonych przez fabrykę „Silesia”. W opisie technicznym brak jest natomiast wzmianki o jakimkolwiek pomniku (powstał dopiero po 1949 r.), a sama mogiła posiadać miała formę ziemną. Dodatkowo przy omawianiu drugiej mogiły zbiorowej (nr 2) pominięty został jeden z pochowanych żołnierzy  – Пастушенко М.Д. (Pastuszenko M.D.), 1898, 07.05.1945.

Szkic cmentarza wojennego żołnierzy Armii Czerwonej w Żarowie sporządzony przez Juliana Parzulka - prezesa Towarzystwa Przyjaźni Polsko - Radzieckiej, dnia 27.06.1949 r.

Pismo Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Świdnicy z dnia 18.10.1950 r. informujące o przeprowadzonych ekshumacjach żołnierzy radzieckich na terenie powiatu świdnickiego ("z terenu gminy Żarów 7 grobów przeniesiono na cmentarz stały w Żarowie")

Informacji zawartych w opisie Juliana Parzulka nie potwierdza ani aktualny stan mogiły (tablica z wyrytym nazwiskiem jednego żołnierza – porucznik Ponamariew I.S.) ani wspomniane wcześniej pismo Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Świdnicy z dnia 18.10.1950 r., w którym jest mowa o 7 ekshumowanych żołnierzach radzieckich w dniu 13.04.1948 r. (J. Parzulka wspomina o ekshumacji żołnierzy radzieckich dopiero w październiku 1948 r.). Uwagę zwraca natomiast sposób umieszczenia nazwisk 18-tu poległych żołnierzy radzieckich na tablicy mogiły zbiorowej (mogiła nr 2). Jedenaście nazwisk ułożono tutaj chronologicznie w zależności od daty śmierci – od lutego od końca  marca 1945 roku. Kolejnych siedem nazwisk umieszczonych zostało w sposób podobny – od lutego do kwietnia 1945 r. Być może chodzi tutaj o siedmiu ekshumowanych, którzy wyszczególnieni zostali w piśmie Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Świdnicy. Nie jesteśmy jednak obecnie w stanie odpowiedzieć na pytanie skąd wzięły się omówione rozbieżności. Czy w 1949 roku, podczas sporządzania opisu zawiodła pamięć Juliana Parzulka w sytuacji, kiedy rok wcześniej osobiście uczestniczył w pracach ekshumacyjnych i budowlanych na cmentarzu w Żarowie ? Jeżeli nie to dlaczego na tablicy mogiły nr 5 widnieje tylko nazwisko porucznika Ponamariewa bez upamiętnienia pozostałych pochowanych w tym Dmitrija Awiernowicza Rybałki ? Zagadka cmentarza wojennego Armii Radzieckiej w Żarowie pozostaje nierozwikłana.

Na zakończenie przypomnieć warto wydarzenie z 1973 roku, kiedy cmentarz wojenny w Żarowie odwiedziła żona oraz córka jednego z poległych i pochowanych tutaj żołnierzy – Бузевский А.А. (Buziewskij A.A.), który jak się okazało był z pochodzenia Polakiem siłą wcielonym w szeregi Armii Radzieckiej po 1939 roku. Pamiętać bowiem należy, że mieszkańcy wschodnich województw Rzeczypospolitej zajętych przez ZSRR w 1939 roku traktowani byli jako obywatele radzieccy – otrzymywali nowe dokumenty i podlegali obowiązkowi służby w Armii Czerwonej. Dzięki uprzejmej pomocy ze strony obecnego prezesa Miejsko - Gminnego Związku Kombatantów RP i Byłych Więźniów Politycznych, Pana Wacława Rzeczyckiego, rodzina poległego żołnierza po 28 latach mogła złożyć na jego grobie kwiaty oraz zabrać ze sobą ziemię w urnie wykonanej przez żarowską „Silesię”.  

10.05.1973 r. Rodzina poległego żołnierza składa wizytę w Żarowie (szkoła podstawowa nr 1). Od lewej siedzą: W.Rzeczycki (obecny prezes ZKRPiBWP),  Бузевская Р.И. (Buziewskaja R.I) - córka poległego, Храмова В. (Chramowa W.) - żona poległego   

Pierwszych zbiorczych obliczeń pochowanych na obszarze Polski żołnierzy radzieckich dokonano po zakończeniu ekshumacji, które przeprowadzono w latach 1948-1954. W tym okresie dokonano ekshumacji około 400 tysięcy żołnierzy sowieckich. Wynik ten uległ zwiększeniu po przeprowadzeniu kolejnych ekshumacji w latach 1957-1958. Według źródeł strony rosyjskiej, na terytorium Polski poległo około 600 tysięcy żołnierzy. Kolejne obliczenia miejsc i liczby pochowania żołnierzy radzieckich miało miejsce w latach 60-tych. Wynikało z nich, że na terytorium Polski zostało pochowanych w latach 1944-1945 około 500 tysięcy żołnierzy, poległych w walkach i zmarłych z odniesionych ran. Pochówki żołnierzy Armii Radzieckiej odnotowano w 477 miejscach, z których 175 to cmentarze (w tym 55 wspólne z żołnierzami Wojska Polskiego), 71 - kwatery usytuowane na cmentarzach komunalnych lub wyznaniowych (w tym 26 wspólnych z żołnierzami innych armii) i 210 - mogiły zbiorowe i pojedyncze. W końcu lat 80-tych i początku 90-tych, ówczesne Ministerstwo Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa podjęło działania, mające na celu uściślenie posiadanych danych ewidencyjnych. Wedle wyników zebranych danych liczba miejsc pochowania żołnierzy sowieckich poległych w walkach i jeńców, którzy zginęli w różnych okolicznościach zwiększyła się w porównaniu do ustaleń z lat 1974-1975 (612 miejsc pochowania), do około 700 odnotowanych aktualnie. Odnosiło się to do grobów zbiorowych lub pojedynczych, pominiętych w poprzednich spisach ewidencyjnych, bądź niedokładnie rozpoznanych. Liczba pochowanych żołnierzy, a szczególnie jeńców jest w bardzo wielu przypadkach nieznana.

Foto: B. Mucha

Źródła i ilustracje:
Dokumentacja ZBoWiD
Archiwum autora

Opracowanie
Bogdan Mucha