Kamienne krzyże pojednania

W krajobraz Dolnego Śląska wpisuje się wiele pięknych zabytków. Pośród nich są zamki, pałace, kościoły, kaplice, a także zabytki związane z dawnym wymiarem sprawiedliwości takie jak szubienice, kamienne ławy sądowe, karczmy sądowe, kamienie graniczne itd. W grupie tej na pierwsze miejsce pod względem liczebności wysuwają się kamienne krzyże, które napotkać można na poboczach lub rozstaju dróg, w polu lub na skraju lasu. Czasami dostrzec można je w architekturze wiejskiej w ścianach stodół i obór, także w murach kościelnych, a nawet w zwieńczeniach kościelnych dachów. Z biegiem czasu ogólna liczba kamiennych krzyży szacowana była rozmaicie od 3000 do 7000 istniejących i 3000 zaginionych (zniszczone podczas działań wojennych, także w wyniku kradzieży, zaniedbania oraz wandalizmu). Na Śląsku jest ich ok. 600 (ok. 400 w woj. dolnośląskim, reszta w lubuskim, opolskim i śląskim) zaś na obszarze gminy Żarów znajduje się 18 (w tym 1 na granicy gminy) kamiennych krzyży, które najczęściej zwane są „pokutnymi”. Pomimo że w ostatnim czasie zabytki te doczekały się dokładnego opisu i skatalogowania, to nadal owiane są krążącymi legendami i tajemnicami co dodaje im jeszcze większego uroku.

Zwyczaj stawiania kamiennych krzyży panował już w XIII wieku, zwłaszcza w zachodniej części Europy. Stąd rozprzestrzenił się na wschód w tym na ziemie polskie, gdzie krzyże stawiane były aż do połowy XIX wieku. Obiekty te wznoszone były przez zabójców w miejscu dokonanego morderstwa lub w jego pobliżu. Często jednak w późniejszym czasie przenoszone były ze swych miejsc pierwotnych na cmentarze oraz do parków i ogrodów. Morderca, oprócz wzniesienia kamiennego krzyża, zobowiązany był także do pokrycia kosztów pogrzebu ofiary mordu oraz przewodu sądowego. Co więcej winien był również łożyć na utrzymanie rodziny zabitego, a także zakupić świece lub dostarczyć wosk dla Kościoła oraz odbyć pielgrzymkę do jednego ze świętych miejsc, takich jak Akwizgran, Compostela, Jerozolima, Rzym i in. (czasami stosowano także różne inne zobowiązania dodatkowe, np. opłacenie biedocie kąpieli w łaźni, zamówienie dla niej posiłków, czy leżenie krzyżem na grobie zabitego).Wykonanie i ustawienie kamiennego krzyża stanowiło ostatni akt zobowiązań, które miał dopełnić wspomniany winowajca. Krzyż był więc wyrazem zadośćuczynienia, stawianym ku pamięci, uwadze i przestrodze potomnych, których skłaniać miał do modlitwy za dusze zabójcy i jego ofiary. Przy krzyżu tym następowało w końcu pojednanie zabójcy z rodziną ofiary. Stąd też w żadnym wypadku nie możemy stosować określenia krzyż pokutny, lecz krzyż pojednania, co koryguje już nowsza literatura przedmiotu.

Od zbrodni do pojednania

Krzyże wykonywane były z różnego surowca, zazywczaj miejscowego. Występują więc obiekty wykonane z granitu, piaskowca, bazaltu oraz zlepieńca. Ze względu na kształt wyróżniamy kilka typów kamiennych krzyży pojednania. Są wśród nich :

Krzyże Łacińskie - które charakteryzują się regularnymi, prostymi ramionami umieszczonymi na wysokości 2/3 rzeźby
Krzyże Maltańskie - których górna część wraz z ramionami i trzonem, rozchodzi się na zewnątrz i zwęża ku środkowi
Krzyże św. Antoniego - posiadające kształt litery "T". Często są to uszkodzone krzyże łacińskie lub maltańskie
Krzyże Greckie - posiadające proste, równomiernie rozmieszczone ramiona
Krzyże Barokowe - krzyże bogato zdobione, szczególnie na ramionach
Krzyże Podwójne - o podwójnych ramionach
Krzyże Koniczynowe– z zaokrąglonymi ramionami i „głową” na końcach

1) krzyż łaciński, 2) krzyż maltański, 3) krzyż koniczynkowy, 4) krzyż grecki, 5) krzyż gotycki, 6) krzyż św. Antoniego, 7) krzyż barokowy, 8) krzyż podwójny, 9) krzyż o nieregularnym kształcie, 10) krzyż z aureolą, 11) połączenie krzyża pojednania z kapliczką, 12) krzyż wyryty na płycie, 13) kapliczka pojednania (stawiana zamiast krzyża)

Ponadto spotykane są kamienne krzyże z aureolą pełną lub połowiczną co w pewnym stopniu upodabnia je do krzyży celtyckich. Do XIV wieku krzyże posiadały prostą formę bez jakichkolwiek rytów na powierzchni. W XV wieku pojawiają się obiekty z wyrytymi narzędziami przy pomocy których dokonano mordu. Stąd też odnaleźć można krzyże z wyrytym wizerunkim cepa, kuszy, łopaty, noży, nożyc, miecza, młota, pistoleta, sierpa, sztyleta, wideł, topora, włóczni, a nawet obcęg i stóp. Napisy na krzyżach, informujące o czasie i miejscu mordu oraz dane personalne sprawcy i ofiary zaczęły się pojawiać wraz z upowszechnieniem pisma (w większej liczbie w XVIII wieku). Zwyczajowe prawo dotyczące umowy pojednawczej, w tym i wystawienia kamiennego krzyża obowiązywało do 1532 roku, kiedy to cesarz Karol V (Dolny Śląsk leżał wówczas w granicach Cesarstwa Austriackiego), wprowadził nowy kodeks karny, tzw. Constitutio Criminalis Carolina, na mocy którego zabójca stawał przed sądem orzekającym karę znacznie surowszą. Zawarcie umowy pojednawczej straciło wówczas właściwości prawne, jednak kamienne krzyże stawiano nadal w miejscach przeróżnych tragedii, upamiętniając na swój sposób zmarłą osobę.

Kamienne krzyże pojednania na obszarze gminy Żarów:

Buków
1) maltański granitowy, wmurowany w mur plebani. Wyryte są na nim dwa miecze, wymiary: 99x62x26 cm
2) łaciński z granitu o wymiarach 141x73x14 cm wkopany za kapliczką na południe od kościoła przy budynku nr 58
3) maltański granitowy, wmurowany w ogrodzenie przy budynku nr 3. Wymiary: 64x70x11 cm

 1)  2)

 3)

Gołaszyce
1) łaciński wykonany z granitu, wmurowany w kamienne  ogrodzenie przy głównej drodze w środku miejscowości. Wymiary: 125x92x14 cm

Imbramowice
1) łaciński, wykonany z granitu. Jego wystawienie związane jest z zabójstwem Martina von Hof-Schnorbeina w 1589 r. i znajdującym się w kościele drewnianym epitafium. Wedle informacji umieszczonej na tym epitafium, sprawca mordu niejaki Dawid von Borwitz auf Dirswitz osądzony został przez ks. legnicko-brzeskiego Jana Fryderyka. W ramach zadośćuczynienia miał przekazać kwotę na potrzeby kościoła w Imbramowicach oraz ufundować epitafia w świątyniach w Imbramowicach i Wichrowie. Wymiary krzyża: 77x84x12 cm.

Kalno
1) łaciński wykonany z granitu. Znajduje się w odległości 700 m od Kalna przy polnej drodze do Wierzbnej. Wymiary: 184x63x21 cm

Kruków
1) łaciński wykonany z granitu z utrąconym jednym ramieniem. Stojący przy drodze Żarów-Mielęcin, ok. 50 m przed skrzyżowaniem do Krukowa. Wymiary: 96x51x15 cm
2) łaciński wykonany z granitu bez jednego ramienia. Znajduje się w ogrodzie domu przy ul. Zamkowej. Wymiary: 115x42x18 cm

 1)

 2)

Pożarzysko
1) łaciński, wykonany z granitu. Wolno stojący przy murze kościelnym. Wyryty jest na nim miecz. Wymiary: 127x87x18 cm 

Przyłęgów
1) maltański wykonany z granitu z utrąconym jednym ramieniem. Wymiary: 123x71x24 cm (krzyż stoi na granicy gminy Żarów i Strzegom, po prawej stronie drogi Przyłęgów-Morawa)

Wierzbna
1) łaciński wykonany z granitu. Wymiary: 100x73x22 cm. Wraz z czterema pozostałymi krzyżami znajduje się w parku przypałacowym
2) maltański, granitowy z wyrytą dolną aureolą. Wymiary: 113x85x27 cm   
3) maltański wykonany w granicie. Wyryta jest na nim włócznia o wymiarach 120x7 cm. Wymiary krzyża: 172x85x23 cm   
4) maltański, granitowy z wyrytą pełną aureloą i mieczem. Wymiary: 147x68x36 cm.   
5) maltński, granitowy. Wymiary: 96x83x15 cm   
6) łaciński wykonany z piaskowca. Wyryta jest na nim kusza. Znajduje się przy ogrodzeniu dawnej szkoły. Wymiary: 133x80x23x21 cm 
7) łaciński, granitowy. Stoi 1,5 km od Wierzbnej przy rozwidleniu dróg polnych do Pankowa i Gołaszyc (w 1930 r. został przeniesiony w to miejsce z parku przypałacowego w Wierzbnej). Wymiary: 134x76x27 cm 
8) W XVII w. przy skrzyżowaniu dróg (w miejscu dzisiejszej neogotyckiej kaplicy), stał ósmy krzyż kamienny. Wedle zapisu pochodzącego z kroniki klasztoru krzeszowskiego, krzyż ten został zbezczeszczony przez woźnicę, którego wóz utknął na skrzyżowaniu dróg w błocie. Nie mogąc zmusić konia do wyciągnięcia wozu, uderzył on w złości batem w umieszczoną na krzyżu figurkę Chrystusa. Jak donosi kronika klasztorna, spotkała go surowa kara – uschła mu ręka i zmarł w biedzie. Na polecenie ówczesnego opata krzeszowskiego Martinusa Claveu, krzyż został przeniesiony do Krzeszowa i ustawiony w kościele. Nazywano go „krzyżem wierzbneńskim” i noszono na procesjach. W miejscu krzyża wzniesiona została w XVII w. barokowa kapliczka pokutna. 

  6)  

  7)  

Zastruże
1) łaciński, wykonany z granitu. Wolno stojący przy trasie Wrocław-Strzegom. Wyryty jest na nim topór. Wymiary: 115x42x18 cm

Prezentowane ryciny krzyży pochodzą z opracowania Maxa Hellmicha "Steinerne Zeugen mittelalterlichen Rechtes in Schlesien, Steinkreuze, Bildstöcke, Staupsäulen, Galgen, Gerichtstische. Liegnitz 1923"

Fotografie z archiwum autora oraz www.dolny-skask.org.pl 

Opracowanie
Bogdan Mucha