Cegielnia Ingramsdorfer Tonwerke

Utworzono: poniedziałek, 04, luty 2013

Czytelny nasyp kolejki wąskotorowej, fragment wystającej szyny, trzy zalane wodą wyrobiska gliny, sterczący ponad powierzchnię wody maszt kolejki linowej oraz walające się cegły i fragmenty murów. Tyle pozostało dziś z dawnej cegielni Ingramsdorfer Tonwerke w Imbramowicach, jednej z największych i najnowocześniejszych w okolicy. Cegielnia ta została założona przy tzw. dolnym folwarku w Imbramowicach pomiędzy 1833 a 1896 r. (oznaczona skrótem Z.G na mapie Karte Schweidnitz 34-51, 1:200 000 z 1896 r.). W początkach XX wieku została rozbudowana – w sumie kilkanaście budynków z trzema 30 metrowymi kominami) oraz wyposażona w maszyny parowe.

W 1913 roku istniała już kolejka wąskotorowa, łącząca cegielnię z bocznicą pobliskiej stacji kolejowej (linia kolejki oznaczona na mapie topograficznej Topographische Karte Messtischblatt, arkusz 2952 Ingramsdorf, 1:25 000 z 1913 r.). W latach 20-tych cegielnia została przekształcona w samodzielne przedsiębiorstwo o nazwie Ingramsdorfer Tonwerke. Glina niezbędna do produkcji cegieł wydobywana był z trzech pobliskich wyrobisk, z których największe miało rozmiary 300 m długości i 15-18 m głębokości. Urobek z jego dna transportowany był do cegielni za pomocą wagoników kolejki linowej rozpiętej na trzech wysokich stalowych masztach. Powstanie tego środka transportu datowane jest pomiędzy 1913 a 1937 r. (słupy i linia kolejki oznaczona na mapie topograficznej Topographische Karte Messtischblatt, arkusz 5056 Ingramsdorf, 1:25 000 z 1937 r.).

Fragment mapy topograficznej z 1913 roku w skali 1:25 000. Symbolem Zgl. (skrót Ziegelei) oznaczona cegielnia w Imbramowicach. Wyrobisko/kopalnia gliny z symbolem skrzyżowanych młotów. Widoczna linia kolejki wąskotorowej prowadząca do bocznicy kolejowej (dworzec oznaczony skrótem Bhf. od Bahnhof)

Fragment mapy topograficznej z 1937 roku w skali 1:25 000. Strzałką oznaczona kolejka linowa z 3 słupami. Linia wąskotorowa do bocznicy kolejowej (bez zmian)

Fragment planu Imbramowic z 1942 roku. Kolejka linowa opisana jako Lorenbahn. Linia kolejki wąskotorowej pod nazwą Kleinbahn (tzw. mała kolej)

Współcześnie na mapie satelitarnej. Widoczne trzy dawne wyrobiska gliny zalane wodą. 1 - obszar dawnej cegielni z 2 domami jednorodzinnymi, 2 - środkowe wyrobisko/kopalnia gliny, 3 - w tym miejscu ponad poziom wody wystaje szczyt masztu kolejki linowej, 4 - nasyp kolejki wąskotorowej do bocznicy kolejowej

Cegielnia Ingramsdorfer Tonwerke w Imbramowicach w latach 1910-35, archiwum autora

Widok na przedsiębiorstwo Tonwerke w 1942 r. Poniżej powiększony fragment z widocznymi słupami kolejki linowej i stacją załadunku wagoników, archiwum autora

Do dnia dzisiejszego z cegielni pozostały nikłe ślady. Od placu bocznicy kolejowej w Imbramowicach (dziś miejsce załadunku na wagony urobku z kopalni granitu w Morawie) odchodzi czytelny jeszcze nasyp dawnej kolejki wąskotorowej, której wagoniki przewoziły cegłę gotową do transportu kolejowego. Nasyp o początkowej wys. ponad 2 m skręca w prawo, na dalszym odcinku obniża się i niknie wśród rolniczych pól. Nieistniejące torowisko kolejki przecinało niegdyś polną drogę i wiodło wzdłuż największego wyrobiska gliny do położonych powyżej obiektów cegielni. Wagoniki ciągnięte były przez konie (w początkach istnienia ?) lub miniaturową, wąskotorową lokomotywę napędzaną silnikiem diesla. Do najpopularniejszych wówczas tzw. fahrzeugów, należały wąskotorowe lokomotywy spalinowe produkowane przez firmy Gmeinder Lokomotivfabrik Mossbach, Orenstein & Koppel A.G. Berlin, Arnold Jung Lokomotivfabrik G.m.b.H. Jungenthal, Henschel & Son Kassel, Deutz AG Köln, Rheiner Maschinenfabrik Windhofforaz Demag A.G. Düsseldorf. Jeżeli wagoniki ciągnięte były siłą lokomotywy, to z dużą dozą prawdopodobieństwa była to lokomotywa jednej z wymienionych firm.

Tak w pierwszych latach istnienia cegielni w Imbramowicach mógł wyglądać transport cegły na pobliską bocznicę kolejową. Na fotografii prywatna linia wąskotorowa w Meklemburgii, 1910 rok, archiwum autora

Być może z rozwojem przedsiębiorstwa Tonwerke, czworonogi ustąpiły pola lokomotywie spalinowej. Wąskotorowa linia przemysłowa w Niemczech, 1935 rok, archiwum autora

Lokomotywy firmy Gmeinder: model z 1938 roku o mocy 20/24 PS (po lewej), model z 1938 roku o mocy 15/18 PS (po prawej)

Lokomotywy: Orenstein & Koppel z 1939 roku o mocy 10/11 PS (po lewej), Jung Lokomotivfabrik z 1935 roku o mocy 11/12 PS (po prawej)

Lokomotywy: Henschel & Son z 1935 roku o mocy 12 PS (po lewej), Deutz A.G. z 1941 roku o mocy 12 PS (po prawej)

Lokomotywy: Demag A.G. z 1941 roku o mocy 15 PS (po lewej), Jung Lokomotivfabrik z 1941 roku o mocy 11/12 PS (po prawej)

Lokomotywy: Windhoff z 1943 roku o mocy 120 PS (po lewej), Deutz A.G. z 1936 roku o mocy 36 PS (po prawej)

Nie znamy niestety skali produkcyjnej przedsiębiorstwa Ingramsdorfer Tonwerke. Sądząc jednak po wielkości przestrzennej zabudowy cegielni oraz wyrobisk gliny, była to produkcja na dużą skalę, na tyle dochodowa aby wdrażać najnowsze, często kosztowne osiągnięcia techniki oraz maszyny. Do takich nielicznych w okolicy innowacji technicznych należała z całą pewnością napowietrzna kolejka linowa służąca do transportu gliny z dna głównego wyrobiska. Na mapie Imbramowic z 1942 r. kolejka opisana została jako Lorenbahn, ana mapach topograficznych z lat 1937, 1943 jako Seilbahn. Wagoniki transportujące urobek, poruszały się po linach, zawieszonych na trzech stalowych słupach/masztach. Całość napędzana była silnikiem/silnikami elektrycznym (początkowo być może parowym ?). Z ponad powierzchni wody zalanego wyrobiska wystaje dziś szczyt jednego z masztów, na którym zawieszone były stalowe liny. Jak wynika z map oraz pocztówki z początku lat 40-tych XX w., zalane wodą pozostają dziś nie tylko maszty kolejki linowej, lecz także co najmniej jeden budynek – stacja załadunkowa wagoników. Wytwórcą istniejącej do 1945 r. kolejki linowej w Imbramowicach była zapewne jedna z trzech ówczesnych firm tej branży: Adolf Bleichert & Co. A.-G. Leipzig, J. Pohlig A.-G. Köln-Zollstock lub Gesellschatf für Förderanlagen Ernst Heckel m.b.H. Saarbrücken.

Konstrukcja i zasada działania kolejki linowej, patent Adolf Bleichert & Co. Leipzig, archiwum autora

Tak pracowała zapewne niegdyś kolejka linowa w Imbramowicach. Tutaj zbudowana w 1960 r. kolejka Janikowskich zakładów Sodowych: Janikowo - Piechocin

Reklamy firmy Adolf Bleichert & Co. A.G. Leipzig, archiwum autora

Reklamy firmy J. Pohlig A.G. Köln-Zollstock, archiwum autora

Reklamy firmy Gesellschatf für Förderanlagen Ernst Heckel m.b.H. Saarbrücken, archiwum autora

Pracownikami cegielni na początku lat 40-tych XX w. byli mieszkańcy Imbramowic: Robert Anders, Gustav Heinrich, Paul Hoffmann, Gustav Huhn, Elisabeth Kietzlich, Hermann Laugner, Erich Opitz, Josef Reichelt, Heinrich Richter, Berta Schubert, Paul Weidner, a zapewne także mieszkańcy z sąsiednich miejscowości. W 1945 r. zabudowania cegielni zostały poważnie zniszczone w czasie działań wojennych. Uszkodzone zostały m.in. kominy. Po wojnie wznowiono produkcję cegieł na niewielką skalę. Noszono się przy tym z zamiarem odbudowy całej cegielni, co zostało umieszczone w powiatowych planach inwestycyjnych KP PZPR w 1958 r. Na planach tych skończyło się. Zabudowa cegielni popadała stopniowo w coraz większą ruinę. Część obiektów rozebrana została na budulec. Dziś przy drodze do Dzikowej, w miejscu dawnego przedsiębiorstwa Ingramsdorfer Tonwerke, stoją domy jednorodzinne. Z miejscem dawnej cegielni związane są opowieści a także dokumentacja dotycząca wykorzystania jej zabudowań na potrzeby militarne w czasie II Wojny Światowej (produkcja lotnicza). O tym napiszemy jednak przy innej sposobności.

Nasyp kolejki wąskotorowej. Widok od strony placu bocznicy kolejowej - stan 03.02.2013 r., fot. B.Mucha

Nasyp kolejki wąskotorowej biegnący w stronę dawnej cegielni. Widok z łącznika do placu bocznicy kolejowej - stan 03.02.2013 r., fot. B. Mucha

Na szczycie nasypu. Widok w stronę placu bocznicy kolejowej - stan 03.02.2013 r., fot. B. Mucha

Miejsce w którym nasyp z torowiskiem wąskotorowym łączył się bocznicą kolejową - stan 03.02.2013 r., fot. B. Mucha

Początkowa część nasypu kolejki wąskotorowej o wys. ponad 2 m - stan 03.02.2013 r., fot. B. Mucha

Fragment wystającej szyny kolejki wąskotorowej w pobliżu dawnych zabudowań cegielni. Dziś trudny do odnalezienia pośród zarośli - stan 2007 r., fot. B. Mucha

Główne wyrobisko/kopalnia gliny przedsiębiorstwa Tonwerke. Długość 300 m, głębokość 15-18 m. Widoczny fragment masztu kolejki linowej - stan 2007 r., fot. B. Mucha