Transport surowców wydobywanych w Żarowie i jego pobliżu w latach 1910-43

Zjednoczonone Zakłady Szamotowe w Żarowie, niem. Vereinigte Chamottenfabrik vormals C.Kulmiz G.m.b.H. oraz żarowskie przedsiębiorstwo górnicze, niem. Saarauer Braunkohlenwerke, to dwie firmy zarządzane przez jednego właściciela – Carla Friedricha von Kulmiza. Oba przedsiębiorstwa prowadziły w XIX/XX w. wydobycie surowców mineralnych na obrzeżach Żarowa. Pierwsze od 1843 roku pozyskiwało kaolin w kopalni usytuowanej pomiędzy Mrowinami a Żarowem (dziś obszar tzw. zalewu „Andrzej”). Drugie przedsiębiorstwo eksploatowało pokłady węgla brunatnego w żarowskiej kopalni Marie, której działalność przypada na lata 1855-1909. O sposobie transportu wydobywanych surowców na powierzchnię informują ówczesne mapy topograficzne Topographische Karte Messtischblatt z 1913, 1937 i 1943 r., Heimatkarte des Kreises Striegau z pocz. XX w., karty pocztowe oraz fotografie zamieszczone w publikacji zatytułowanej: Stettiner Chamottenfabrik Aktiengesellschaft vormals Didier: 50 Jachre Aktiengesellschaft 1872-1922, wydanej w 1922 r. w Berlinie.

Fotografie opublikowane w jubileuszowej monografii Szczecińskich Zakładów Szamotowych Didiera, przedstawiają żarowską kopalnię kaolinu z widokiem na jej pochylnię transportową. Wydobywany tutaj surowiec transportowany był za pomocą wagoników po torze wąskotorowym. Na dnie kopalni wagoniki ciągnięte były przez lokomotywę akumulatorową (produkowaną np. przez firmę Arnold Jung Lokomotivfabrik G.m.b.H. Jungenthal – prawdopodobnie taki egzemplarz utrwalony został na jednej ze wspomnianych fotografii) lub spalinową. Wagoniki z dna kopalni wciągane były za pomocą stalowych lin po pochylni posiadającej dwa tory jezdne. Mechanizm poruszany był siłą maszyny parowej lub silnika elektrycznego. Zasada działania mogła być podobna do kolejek górskich lub innych linowych, gdzie wagoniki poruszają się w przeciwne strony (w tym przypadku góra – dół). Po wjechaniu wagoników na górę, formowany był skład holowany następnie torem do Zakładów Szamotowych Kulmiza. Jak wynika z map topograficznych linia wąskotorowa w Żarowie powstała przed 1913 r. Jej początek wyznaczała stacja początkowa przy kopalni kaolinu (dziś miejsce pomiędzy ul. M.Cembrowskiego a ul. Słowiańską; linia brzegowa kopalni dochodziła niegdyś do dzisiejszej ul. Słowańskiej). Tor skierowany był w stronę północną i przecinał drogę Żarów – Mrowiny, następnie wiódł nie istniejącym już tunelem pod linią kolejową (zasypany został w czasie prac modernizacyjnych linii PKP w 2010 i 2012 r.), skręcał w lewo i docierał na teren Zakładów Szamotowych. Pomiędzy 1913 a 1943 r. przebieg torów na tym odcinku nie uległ zmianie. Jedyną pozostałością po dawnym transporcie kaolinu jest dzisiaj fragment szyn zalanych asfaltem, które przecinają ulicę Mickiewicza przed skrzyżowaniem z ul. Słowiańską (jadąc od strony Mrowin). Rozstaw wewnętrzny wystających na poboczu odciętych szyn wynosi 600 mm i jest najpopularniejszym rozstawem stosowanym wówczas w rolnictwie, budownictwie, kopalniach torfu i cegielniach.

Kopalnia kaolinu pomiędzy Żarowem i Mrowinami (dziś zalew "Andrzej"). Widok z pochylnią transportową wagoników oraz wąskotorową lokomotywą akumulatorową. Fotografie ze Stettiner Chamottenfabrik Aktiengesellschaft vormals Didier: 50 Jachre Aktiengesellschaft 1872-1922

Układ torowisk kolejki wąskotorowej w 1913 r.: 1 - droga do Mrowin, 2 - kopalnia kaolinu

Układ torowisk kolejki wąskotorowej w 1937 r.: 1 - droga do Mrowin, 2 - kopalnia kaolinu

Układ torowisk kolejki wąskotorowej w 1943 r.

Zarys torowiska kolejki na zdjęciu satelitarnym: 1 - przybliżone miejsce stacji początkowej skąd odprowadzano składy wagoników, 2 - nie istniejący już tunel pod obecną linią PKP

Na jednej z kart pocztowych przedstawiających południową panoramę Żarowa (zapewne widok z lat 1910-1916, gdyż na karcie widoczna jest wieża kościoła katolickiego pw. NSPJ oraz budynek dawniej brykietowni, która ok. 1916 r. została zmodernizowana i przebudowana na Zakłady Zbożowe niem. Saarauer Mühlenwerke GmbH z dawną kopalnią węgla brunatnego widoczny jest fragment wąskotorowego torowiska, wagoniki oraz zarys wąskotorowej lokomotywy parowej. Przeglądając wykaz produkowanych wówczas parowych wąskotorówek o rozstawie osi 600 mm, wymienić można egzemplarze budowane wówczas w fabrykach Krauss-Maffei München, Borsig GmbH Berlin, Henschel&Shon Kassel, Arnold Jung Lokomotivfabrik GmbH, Jungenthal, Maschinenbau-Gesellschaft Heilbronn, Orenstein & Koppel Berlin. W latach późniejszych (do 1945 r.) wagoniki wypełnione urobkiem kopalni kaolinu mogły być ciągnięte siłą jednej z lokomotyw spalinowych, których tematykę całkiem niedawno poruszaliśmy. Kolejka wąskotorowa o rozstawie szyn 600 mm, była również wewnętrznym środkiem transportu surowców i produktów w żarowskich Zakładach Szamotowych już przed 1913 r. o czym informują nas mapy topograficzne z 1913, 1937 i 1943 r. Układ torowisk w latach 1913-43 uległ zmianie zwłaszcza w zachodniej części zakładów. Zmieniono bowiem trasę prowadzącą do wysypiska odpadów, a przed 1943 r. zlikwidowano ten odcinek całkowicie.

Panorama południowej części Żarowa z lat 1910-1916

Widoczna na powiększonym fragmencie powyższej pocztówki wąskotorowa lokomotywa parowa. Widok z lat 1910-16

Wąskotorowe lokomotywy parowe: po lewej: Heilbronn z 1900 r., po prawej Orenstein&Koppel z 1906 r.

Wąskotorowe lokomotywy parowe: po lewej Borsig z 1914 r., po prawej Jung z 1906 r.

Lokomotywa Orenstein&Koppel z 1909 r.

Torowisko kolejki wąskotorowej przecinające dzisiejszą ul. Mickiewicza. Widok z lat 1910-16

Wagoniki kolejki wąskotorowej przed tunelem biegnącym pod nasypem linii kolejowej. Widok z lat 1910-16

Fragment torowiska o rozstawie szyn 600 mm, które przecinana ob ul. Mickiewicza. Stan z 02.2013 r.

Jeszcze nie tak dawno w tym miejscu znajdował się zagłębiony tunel, którym przejeżdżała niegdyś kolejka wąskotorowa. Tunel zasypany został w czasie prac modernizacyjnych linii kolejowej na odcinku Żarów-Imbramowice. Stan 02.2013 r.

Czerwona linia wyznacza przebieg dawnego torowiska kolejki od tunelu do ob. ul. Kwiatowej. Stan 02.2013 r.

Tędy na teren zakładów szamotowych C.Kulmiza wjeżdżała lokomotywa ciągnąca wagoniki. Stan 02.2013 r.

Widok na dawną kopalnię kaolinu od strony dawnej pochylni transportowej. Stan 02.2013 r.

Żarowska kopalnia węgla brunatnego Marie wydobywała węgiel brunatny w latach 1855-1909. W 1904 roku z połączenia pól górniczych Käthe, Margarethe, Eugen, Karl Rudolph powstało żarowskie przedsiębiorstwo górnicze niem. Saarauer Braunkohlenwerke. Przeglądając mapę powiatu strzegomskiego z pocz. XX w. (Heimatkarte des Kreises Striegau), która swym zasięgiem obejmuje także naszą pobliską okolicę, odnajdujemy na południowy – wschód od Żarowa, patrząc w stronę Kalna (linia dzisiejszej „Stumetrówki”) oznaczenie niem. Braunk (skrót od Braunkohle – węgiel brunatny) i skrzyżowane młoty co bez wątpienia symbolizuje w tym miejscu kopalnię oraz wydobycie węgla brunatnego. Widoczna jest ponadto linia wąskotorowa łącząca kopalnię z Żarowem. Na mapie topograficznej z 1913 r. w miejscu kopalni pojawiają się obiekty i oznaczenie Wasserro., skrót od Wasserversorgung, czyli wodociąg/i (przy dawnym kąpielisku). Wąskotorówka prowadząca do obiektów kopalni Marie i brykietowni węgla brunatnego, później Zakładów Zbożowych oraz budynki wodociągów pozostają bez zmian na mapach z 1913 i 1937 r. Uwagę zwraca fakt, że dzisiejsza „stumetrówka” była pierwotnie utwardzonym szlakiem kolejki wąskotorowej, którą transportowano zapewne wydobywany węgiel brunatny (pola górnicze o nazwie niem. Final, czyli Finał - eksploatowane jako ostatnie w tym rejonie). Powstanie w 1916 r. Zakładów Zbożowych w miejscu zlikwidowanej brykietowni węgla, położyło kres użytkowania kolejki, która została zdemontowana przed 1943 r. o czym informuje pochodząca z tego roku mapa topograficzna. W ten sposób dawne torowisko stało się zwykłą drogą z czasem poszerzoną, która prowadzi dziś do nieistniejącego już kąpieliska.

Fragment mapy Heimatkarte des Kreises Striegau z pocz. XX w.: 1 - kopalnia węgla brunatnego, 2 - linia kolejki wąskotorowej

Fragment mapy topograficznej z 1913 r.: 1 - wodociągi, 2 - linia kolejki wąskotorowej, 3 - obiekty kopalni węgla Marie i brykietowni węgla

Fragment mapy topograficznej z 1937 r.: 1 - droga do Kalna, 2 - wodociągi, 3 - linia kolejki wąskotorowej, 4 - obiekty zakładów zbożowych

Fragment mapy z 1943 r.: 1 - wodociągi, 2 - zdemontowana linia kolejki, późniejsza "stumetrówka", 3 - zakłady zbożowe

Fotografia satelitarna z oznaczoną "stumetrówką": 1 - obiekty wodociągów, 2 - dawne zakłady zbożowe

Pośród licznych kart pocztowych przedstawiających stary Saarau odnajdujemy widok obiektów kopalni Marie oraz brykietowni węgla brunatnego, później kamiennego. Fotografia umieszczona na pocztówce wykonana została najprawdopodobniej z dzisiejszego budynku przy ul. Armii Krajowej 23 (ujęcie na dzisiejszy wjazd w ul. Wewnętrzną z budynkiem mieszkalnym nr 32 za „Bazylią”). Na powiększeniu fotografii widocznych jest 10 słupów kolejki linowej oraz stacja wyładunkowa wagoników, która zlokalizowana była dokładnie w miejscu dzisiejszej „Biedronki” na wysokości rozjazdu bocznicy kolejowej prowadzącej do złomowiska. Omawiany widok z pocztówki pochodzi bez wątpienia sprzed 1916 r. (widoczny szyb kopalni i obiekty brykietowni węgla przed adaptacją na Zakłady Zbożowe). Stacja wyładunkowa kolejki linowej stojąca tuż przy torach kolejowych (miejsce docelowe transportu i wyładunku o czym świadczy konstrukcja kolejki; na podstawie opisów technicznych zawartych w publikacji P. Stephan, Die Drahtseilbahnen, Berlin 1914 oraz opisów i fotografii kolejek Bleicherta, Pohliga i Hecklera) umożliwiała rozładunek wagoników bezpośrednio na wagony kolejowe lub też na zwykłe gospodarcze wozy zaprzęgnięte w konie. Pytanie jest w jakim celu zbudowano ten napowietrzny środek transportu, który nie został oznaczony na żadnej z ówczesnych map ?? (kolejka linowa w Imbramowicach o mniejszej długości i 3 słupach/masztach oznaczona jest na mapach z 1937 i 1943 r.). Widoczne na pocztówce słupy/maszty omawianej kolejki linowej kierują się w stronę Kalna/Wostówki i biegną znacznie dalej od kopalni kaolinu znajdującej się pomiędzy Żarowem i Mrowinami. Ta zresztą posiadała jak ustaliliśmy zupełnie inny sposób transportu wydobywanego surowca. Czy kolejka linowa zbudowana była z zamiarem transportu eksploatowanego na południowy – wschód od Żarowa węgla brunatnego ??. Surowiec ten wydobywany w Żarowie i jego okolicy nie spełnił oczekiwań jako surowiec cieplny. Jedyny zakład, który z niego korzystał – miejscowa huta szkła Ida, została zlikwidowana już w latach 80-tych XIX w. Zmniejszyło to w dużym stopniu zapotrzebowanie na surowiec, którego wydobycie słało się wówczas mało opłacalne. Zbudowana w Żarowie kolejka linowa okazała się najprawdopodobniej zbędnym żelastwem, które szybko skończyło swój żywot przed 1909/10 r. gdyż na panoramie miejscowości z lat 1910-16 oraz późniejszych nie odnajdujemy słupów kolejki oraz stacji wyładunkowej wagoników. Tłumaczy to również brak jej oznaczeń na mapach topograficznych. W miejsce kolejki napowietrznej powstała kolejowa linia wąskotorowa, którą przez krótki czas transportowano jeszcze węgiel brunatny, a od ok. 1912/13 r. wspomnianą wcześniej mąkę z młyna wodnego.

Pocztówka sprzed 1916 r. z widokiem na budynek przy ul. Wewnętrznej, w oddali obiekty kopalni węgla Marie i brykietowni węgla

Ul. Armii Krajowej z wjazdem na ul. Wewnętrzną. Stan 02.2013 r.

Powiększony fragment powyższej pocztówki (za dachem budynku po prawej stronie). Widoczne słupy/maszty kolejki linowej

Powiększony środkowy fragment pocztówki z widocznym słupem/masztem kolejki linowej

Stacja wyładunku wagoników kolejki linowej w miejscu dzisiejszej "Biedronki"

Opracowanie
Bogdan Mucha