Fabryka Maszyn C.Kulmiz G.m.b.H. w Żarowie

Huta "Maria" (nazwa od imienia żony Carla von Kulmiza) początkowo produkowała wyroby kowalskie dla potrzeb rolnictwa, przemysłu i kopalń. Jako surowiec wykorzystywano złom żeliwny. Do produkcji używano młotów napędzanych przez maszyny parowe. Wyroby kowalskie stanowiły znikomą część produkcji jeszcze w początkach XX wieku. Pod koniec lat 60-tych XIX wieku przeprowadzono generalną modernizację, która przekształciła hutę w nowoczesną fabrykę maszyn Maschinenfabrik von C.Kulmiz G.m.b.H. Jako datę jej założenia podawano w oficjalnych dokumentach rok 1850. Produkowano w niej maszyny i kotły parowe, maszyny rolnicze, urządzenia dla fabryk chemicznych i spożywczych. W 1926 roku zamknięto przestarzały i zdekapitalizowany zakład. Większość budynków rozebrano – w 1939 roku na części dawnego terenu fabrycznego uprawiano len. Przetrwały niektóre zabudowania, w których otworzono zakład naprawczy maszyn "Kulmiz". W latach 60-tych XX wieku na dawnym terenie fabrycznym wybudowano szkołę. Tyle o Fabryce Maszyn von C. Kulmiz G,m.b.H wiadomo było do chwili obecnej. Dziś poszerzamy niniejszą wiedzę o tłumaczenie obszernego opisu żarowskiej Fabryki Maszyn, jaki zawarty został w publikacji z 1911 roku pt. Przemysł i Zakłady na Środkowym i Dolnym Śląsku: Księga jubileuszowa z 52. Dorocznego Spotkania Stowarzyszenia Niemieckich Przemysłowców we Wrocławiu w dniach 10-14 czerwca 1911 roku.

Fabryka Maszyn C. Kulmiza Sp. z o.o. Ida- und Marienhütte koło Żarowa

W roku 1843 nieżyjący już Królewski Tajny Radca Handlowy Carl von Kulmiz założył Firmę C. Kulmiz, z której rozwinęła się Spółka Handlowa C. Kulmiz, a później firma C. Kulmiz G.m.b.H., do której należy również Fabryka Maszyn. Siedzibą przedsiębiorstwa macierzystego jest Ida - und Marienhütte koło Żarowa. Firma brała udział przede wszystkim w budowie linii kolejowej Wrocław – Świebodzice – Świdnica. Jednocześnie na miejscu posiadała hutę szkła i zajmowała się wydobyciem węgla brunatnego. Odkrycie bogatych złóż białej i sinej gliny doprowadziło później do powstania fabryki cegieł ogniotrwałych (szamotowych). Utrzymywanie urządzeń maszynowych tych przedsiębiorstw czyniło koniecznym istnienie warsztatu naprawczego, który założono w ich pobliżu, i który stał się początkiem właściwej Fabryki Maszyn. Po kilku latach zamknięto hutę szkła i zaniechano wydobycia węgla, jako nieopłacalnych przedsięwzięć. Wtedy to znacznie rozwinięto fabrykę cegieł szamotowych, trzeba było również powiększyć warsztat remontowy, co doprowadziło w 1850 roku do założenia Fabryki Maszyn, odlewni żelaza i zakładu kotlarskiego, które w następnych latach były rozwijane.

Reklama Fabryki Maszyn Carla von Kulmiza z początku XX wieku

Ida- und Marienhütte w Żarowie. Widok z początku XX wieku

 W miejscu dawnej Fabryki Maszyn Kulmiza dzisiaj znajduje się Zespół Szkół im. Jędrzeja Śniadeckiego

Budowa całkowicie nowej fabryki cegieł szamotowych w zupełnie innym miejscu i jej dalszy rozwój pociągnęły za sobą również rozszerzenie działalności Fabryki Maszyn i zakładu kotlarskiego, dla których przeznaczono pomieszczenia należące do tej pory do „Szamotowni”, a w których można było teraz utworzyć przestronne hale montażowe. W krótkim czasie również kotlarnia przestała wkrótce spełniać wymogi i w 1869 roku została przeniesiona do nowego budynku, który jednak po kilku latach musiał ulec podwojeniu. W 1903 roku wybudowano tam wielką halę montażową, wstawiono nową maszynę parową, założono urządzenie do pneumatycznego nitowania oraz dostarczono mocniejsze obrabiarki. Obecnie fabryka maszyn buduje nową kotłownię i maszynownię w połączeniu z własną centralą elektryczną. Równocześnie przebudowywane i modernizowana jest tokarnia i odlewnia, zaopatrzone w nowoczesne urządzenia transportowe i narzędzia. Liczba robotników wynosi obecnie ok. 250. Produkcja obejmuje następujące obszary:

Wyposażenie cukrowni: Kompletne urządzenia i wyposażenie cukrowni, takie jak urządzenia do mycia buraków z rynną spławiakową, koła podnoszące wodę i buraki, płuczki do buraków, wirniki napędzane z łapaczami kamieni, urządzenia dyfuzyjne, prasy do wysłodków, urządzenia do saturacji, prasy filtracyjne, parowniki, aparaty próżniowe, stanowiska produktów dalszych rzutów, piece wapienne, urządzenia dźwigowe i transportujące buraki, krajankę buraczaną, cukier itp., urządzenia suszące krajankę, liście buraczane, paszę zieloną, ziemniaki, marchew i inne. Także maszyny parowe, pompy próżniowe, urządzenia transmisyjne.

Płuczki do buraków produkcji Maschinenfabrik von C.Kulmiz G.m.b.H Saarau

Górnictwo: urządzenia dla górnictwa takie jak maszyny i rusztowania wyciągowe różnej wielkości i rodzaju, kołowroty, pochylnie hamulcowe, urządzenia do pogłębiania, przenośniki chodnikowe, urządzenia wentylacyjne, maszyny odwadniające dla wszystkich głębokości, urządzenia wodociągowe, pompownie, wskaźniki bezpieczeństwa poziomu głębokości z automatycznym przestawianiem.

Piec wapienny produkcji Maschinenfabrik von C.Kulmiz G.m.b.H Saarau

 Urządzenia wyciągu szybowego kopalni produkcji Maschinenfabrik von C.Kulmiz G.m.b.H Saarau

Maszyny ogólnie: urządzenia dla gorzelni, fabryk chemicznych, szamotowych, urządzenia transportowe, konstrukcje żelazne, urządzenia transmisyjne, odlewy maszynowe i budowlane.

Rynek zbytu rozszerza się w gruncie rzeczy na Śląsk i sąsiednie prowincje, jak również w przypadku fabryk szamotowych i wapienników – na Europę. Jeśli chodzi o te ostatnie, także na azjatycką część Rosji. Własna gazownia z roczną produkcją 500 000 metrów sześciennych  zaopatruje w gaz świetlny zakłady w Żarowie, miejscowość i tutejszą stację kolejową.

Instytucje opieki społecznej i stosunki pracownicze. Stosunki pomiędzy fabryką maszyn a jej robotnikami były zawsze bardzo dobre i nie należy się tu spodziewać żadnych zmian. Robotnicy składają się w gruncie rzeczy z mieszkańców miejscowości, a zawód przechodzi najczęściej z ojca na syna i wnuka. Nie jest rzadkością, że równocześnie w fabryce maszyn są zatrudnione trzy pokolenia pracowników z jednej rodziny. Obecnie w fabryce jest zatrudnionych 44 robotników pracujących od 5 do 10 lat, 38 pracujących od 10 do 20 lat, 28 – od 20 do 30 lat, 16 – od 30 do 40 lat, 2 – od 40 do 50 lat i 1 robotnik pracujący ponad 50 lat. Weterani pracy otrzymują nagrody jubileuszowe oraz z okazji 70-tych i 80-tych urodzin stosowne nagrody pieniężne. Część robotników mieszka w należących do Fabryki Maszyn mieszkaniach rodzinnych z minimalnym czynszem. Robotnicy niezdolni do pracy otrzymują, oprócz renty wypłacanej przez państwo, coroczny zasiłek, podobnie jak wdowy po robotnikach, którzy przepracowali w fabryce co najmniej 6 lat, i dzieci do lat 14. W fabryce znajdują się pomieszczenia socjalne i umywalnie dla robotników, a także darmowa łaźnia. Stołówka, utrzymywana przez fabrykę, dba o dobre i tanie wyżywienie.

Dla pozostających w wolnym stanie urzędników pozostaje do dyspozycji kasyno, do utrzymania którego również przyczynia się zakład. Do znaczących instytucji w zakresie socjalnym należy również, przeznaczona dla urzędników, Kasa Zapomogowo – Emerytalna Kulmiza, która, na wypadek inwalidztwa, zapewnia urzędnikom dożywotnią emeryturę, podobnie jak wdowom i sierotom po urzędnikach. Poza tym do dyspozycji jest szkoła dla małych dzieci, szkoła gospodarstwa domowego, oddział opiekuńczy i biblioteka.

Tłumaczenie: Zbigniew Malicki
Opracowanie: Bogdan Mucha, Zbigniew Malicki