Zegar słoneczny z kościoła pw. Bożego Ciała w Łażanach

Utworzono: środa, 29, kwiecień 2015

Gotycki kościół filialny pw. Bożego Ciała w Łażanach został wzniesiony najprawdopodobniej pod koniec XIII wieku. Początkowo świątynia nie miała wieży, a jej wzniesienie, datowane jest dopiero w XVI stuleciu. Orientowana budowla ma jednonawową bryłę z prostokątnym prezbiterium. W 1843 roku ponad kryptą wzniesiono zakrystię, a od strony zachodniej dobudowano wieżę. Pierwsza wieża kościelna z XVI wieku, miała ulec zniszczeniu podczas burzy, która rozpętała się latem 1645 roku. Mówiąc dziś krótko o wystroju wnętrza łażańskiej świątyni, wspomnieć należy o renesansowej chrzcielnicy, neobarokowym ołtarzu, cyborium i tabernakulum oraz o czterech kamiennych płytach nagrobnych datowanych na lata 1495-1550. Zewnętrzna elewacja kościoła, zawiera z kolei renesansową tablicę z 1569 roku, dwie płyty nagrobne z końca XVI wieku oraz barokowe epitafium z 1703 roku. Mało kto natomiast zwraca większą uwagę na zegar słoneczny – zabytek łączący w sobie, zarówno precyzję dawnej nauki, jak i tradycję sięgającą tysięcy lat wstecz. Ze względu na takie cechy, zegar ten zasługuje na nieco więcej uwagi.

Pod pojęciem zegar słoneczny, kryję się zegar, który odmierza czas na podstawie zmiany pozycji Słońca, najczęściej wyrażony jako lokalny prawdziwy czas słoneczny. Jego działanie polega na wskazaniu odpowiedniej podziałki za pomocą cienia, rzucanego przez nieruchomą wskazówkę na skalę czasu (np. z podziałką godzinową), umieszczoną na powierzchni tarczy zegarowej, znajdującej się na ziemi, posadzce, ścianie budowli lub też postumencie. Ze względu na budowę i sposób działania wyróżniamy zegary słoneczne: wysokościowe, azymutalne, równikowe, horyzontalne, wertykalne, biegunowe, analemmatyczne, cieniowe i podróżne (przenośne). Interesujący relikt przeszłości z Łażan, nie posiada skomplikowanej budowy. Ogranicza się ona do kamiennej kwadratowej tablicy, na której umieszczona jest tarcza z podziałką godzin oraz osadzony pod odpowiednim do niej kątem żelazny pręt zwany gnomonem. Ze względu na taką budowę (na pionowej ścianie) oraz miejsce umieszczenia (ściana południowa), słoneczny czasomierz z Łażan, zaliczany jest do tzw. grupy zegarów wertykalnych (pionowych) południowych. Zegary takie najlepiej nadają się do pełnienia roli zegara publicznego. W tym celu zazwyczaj wykonywane były w formie stacjonarnej, z tarczą umieszczoną na pionowej powierzchni fasady jakiejś budowli (np. zegar na południowej ścianie Kościoła Mariackiego w Krakowie, czy omawiany zegar z południowej ściany kościoła w Łażanach). Maksymalny zakres wskazań zegara wertykalnego od godziny 6 rano do godziny 18 (w okresie letnim) uzyskuje się dla ścian skierowanych dokładnie na południe. Kiedy umieszczono zegar słoneczny na świątyni w Łażanach ?. Być może jego osadzenie miało miejsce w 1569 roku, podczas wspomnianej rozbudowy kościoła. Był to zresztą złoty wiek gnomoniki, czyli nauki związanej z astronomią, która dotyczyła obliczania i kreślenia zegarów słonecznych (jej rozkwit przypada na okres od XIV do XVII wieku). Naukę tą wykładano wówczas na wielu uniwersytetach, pisano naukowe prace, a także budowano rozmaite wspaniałe zegary słoneczne.

Gotycki kościół filialny pw. Bożego Ciała w Łażanach, fot. B. Mucha

Zegar wertykalny południowy na ścianie kościoła w Łażanach (fot. B.Mucha)

Po odnowie w 2014 roku, fot. UM Żarów

Wiedzieć trzeba, że zegar słoneczny, znany i używany był już w czasach starożytnych, będąc jednym z najdawniejszych przyrządów naukowych i pomiarowych. Liczne wzmianki na jego temat zawarte zostały w pismach antycznych filozofów, astronomów i historyków, a nawet w Biblii. Wedle przypuszczeń naukowców, niektóre budowle megalityczne (jak np. słynny Stonehenge) mogły pełnić rolę zegarów i kalendarzy słonecznych. Za najstarszy na świecie zachowany zegar słoneczny uważa się egzemplarz odkryty w 2013 roku podczas wykopalisk w Dolinie Królów w Egipcie. Jego tarcza wykonana na ceramicznej tabliczce i wyskalowana liniami azymutalnymi w godzinach nierównych jest datowana na XIII wiek p.n.e. Rozmaite rodzaje zegarów słonecznych, znane były starożytnym Chińczykom, Babilończykom, Grekom, Fenicjanom i Rzymianom. Jednym z takich zegarów był tzw. skaphe, którego tarczę wykreślano na wewnętrznej powierzchni półkolistej czaszy. Najstarszy taki egzemplarz datowany na III wiek p.n.e., odkryty został podczas wykopalisk archeologicznych w pobliżu fenickiego antycznych cywilizacji, przede wszystkim helleńskiej, uległ zapomnieniu. W tym czasie wiedza matematyczna i astronomiczna, w tym również gnomonika – dotycząca konstruowania i używania zegarów słonecznych, rozwijana była jedynie w kulturze arabskiej. W chrześcijańskiej Europie zegar słoneczny rozpowszechnił się po wydaniu przez papieża Sabiniana w latach 604–606 nakazu umieszczania go na budynku każdego kościoła. Wiązało się to z koniecznością przestrzegania godzin kanonicznych wyznaczających pory modlitw, nakazanych przez liturgię. Do ich obwieszczania używano dzwonów (wprowadzonych do użytku kościelnego także przez papieża Sabiniana). Pozostałością po tej tradycji są zegary słoneczne umieszczane przez następne stulecia na ścianach wielu świątyń, w tym także niewielkiego kościoła wiejskiego w Łażanach. Do ciekawostek należy fakt, że na terenie Polski skatalogowanych zostało już w sumie 1066 zegarów słonecznych (642 wertykalne), w tym 154 na terenie województwa dolnośląskiego. Spośród nich 31 umieszczonych jest na kościelnych murach (w tym klasztory). Niektóre z nich powstały dawno temu, inne natomiast stosunkowo niedawno. Za najstarsze w Polsce uważane są dwie tarcze zegarów słonecznych z XIV wieku umieszczone na skarpie nawy kościoła w Strożyskach, woj. świętokrzyskie. Na ścianie tamtejszej narysowane są dwie tarcze. Wskazówki nie zachowały się do naszych czasów. Pozostały po nich tylko otwory. Przypuszczalnie dolny zegar powstał w późniejszym okresie i był udoskonaleniem pierwszego. Posiadał niechlujnie rozrysowane podziałki w tym linie zakończoną krzyżykiem wskazującą południe.

Najstarsze w Polsce zachowane zegary słoneczne w Stróżyskach, woj. świętokrzyskie (źródło)

Ponadto wymienić można zegary z miejscowości: Brodnica – kościół (XVII w.), Działoszyce – kościół (XVII w.), Gdańsk – ratusz (1589), Grodzisko – klasztor (ok.1677 r.), Grójec – kościół (1 poł. XVII w.), Kiezmark – kościół (1653), Końskie – kościół (1621), Leszno – kościół (1653), Lublewo Gdańskie – kościół (1680), Olsztyn – zamek (ok.1517 r.), Otmuchów – ratusz (1575), Subkowy – kościół (1675), Szaniec – kościół (1599), Włocławek – katedra (ok.1600 r.). Na Dolnym Śląsku najstarsze zachowane zegary słoneczne datowane są na XVI w. - 1800 r. Wśród nich są czasomierze znajdujące się w miejscowościach: Bolesławów – kościół (XVI-2 poł. XVIII w.), Chocianów – kościół (XVI w.), Dobków – kościół (ok. 1735 r.), Giebułtów – kościół (1727 r.), Godzikowice – kościół (XVII w.), Gościsław – kościół (1756-59), Grabiszyce Średnie – kościół (2 poł. XVIII w.), Grodno – zamek (1716 r.), Janowice Duże – pałac (XVIII w.), Lubiąż – klasztor (pocz. XVIII w.), Luboradz – pałac (XVI-XVII w.), Mościsko – kościół (1562-XVIII w.), Oława – kościół (1587-XVII w.), Prusy – kościół (ok.1612 r.), Przerzeczyn Zdrój – kościół (XVI w. ?), Sieniawka – dwór (1678). Wspomnieć jeszcze trzeba o zegarze słonecznym z XIV-wiecznej wieży rycerskiej w Zębowicach. Trudno jednak dzisiaj ustalić, czy owy relikt posiada średniowieczną metrykę.

Na jakiej zasadzie działał zegar wertykalny (pionowy) południowy, którego przykładem jest zachowany relikt z Łażan ?. Przy budowie zegara słonecznego, zawsze najpierw wyznaczano lokalny południk. Tarcza pionowego zegara południowego skierowana jest dokładnie na południe, a płaszczyzna lokalnego południka przebiega przez jej środek dzieląc zegar na dwie połowy. Oznacza to, że ściana, na której znajduje się zegar położona jest na linii wschód-zachód. Faktem jest, że nie wszystkie budynki zorientowane są idealnie z kierunkami stron świata i nie zawsze ściana południowa leży dokładnie na linii wschód-zachód. W takich przypadkach stosowano często dla wyrównania odchylenie tarczy zegara słonecznego z jednej strony.

Południowa ściana budynku znajduje się na osi wschód-zachód i jest prostopadła do płaszczyzny południka

Płaszczyzna południka dzieli tarczę zegara w pionie na dwie symetryczne połowy. W ten sposób kąty godzin oddalonych od godziny 12 o tę samą wartość są dokładnie takie same. Tak więc kąt pomiędzy linią godziny 2 a płaszczyzną południka jest identyczny jak pomiędzy godziną 10 a południkiem. Ze względu na położenie, zegar południowy wskazywać może maksymalnie 12 godzin – w tym przypadku od 6 do 18. Zakres ten jest osiągalny jedynie w dniach równonocy, zaś w pozostałych częściach roku jest mniejszy, co zależy od azymutu Słońca. W dniach zrównania dnia z nocą o godz. 6 i 18 światło słoneczne pada dokładnie równolegle do ściany południowej, dlatego gnomon nie rzuca na nią cienia lub jest on ledwo widoczny. W związku z tym w zegarach wertykalnych południowych nie zobaczymy godzin 6 rano i 18 po południu. Przyjąć należy, że omawiany rodzaj zegara pokazuje czas od ok. 6.30 do 17.30. Rozmieszczenie godzin na tarczy czasomierza jest odwrotne do kierunku obrotu wskazówek zegara.

Początek (środek) zegara słonecznego wertykalnego stanowi nie środek tarczy ale punkt, gdzie zbiegają się wszystkie linie godzinowe. Gnomon wychodzi z miejsca, gdzie przecinają się hipotetyczne linie godzin 6-18 z linią godziny 12, przez którą przechodzi płaszczyzna lokalnego południka. Gnomon w zegarze wertykalnym południowym leży dokładnie w płaszczyźnie południka, a kąt nachylenia do tarczy (wysokości gnomonu), równy jest kątowi dopełnienia szerokości geograficznej, czyli 90° – φ (fi), gdzie δ = szerokość geograficzna. Gnomonem w zegarze może być żelazny prosty pręt lub trójkątny kawałek sztywnej blachy. Nasada gnomonu kieruje się ku Gwieździe Polarnej.