Szlaki komunikacyjne w okolicy Żarowa w latach 1736-1945

Wedle współczesnego Prawa o ruchu drogowym, drogą nazywamy wydzielony pas terenu składający się z jezdni, pobocza, chodnika, drogi dla pieszych lub drogi dla rowerów, łącznie z torowiskiem pojazdów szynowych znajdującym się w obrębie tego pasa, przeznaczony do ruchu lub postoju pojazdów, ruchu pieszych, jazdy wierzchem lub pędzenia zwierząt (Art. 2 pkt 1 – Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r.). W świetle ustawy z dnia 21 marca 1985 roku o drogach publicznych (Art. 4 ust. 2), droga jest to budowla wraz z drogowymi obiektami inżynierskimi, urządzeniami oraz instalacjami, stanowiąca całość techniczno-użytkową, przeznaczona do prowadzenia ruchu drogowego, zlokalizowana w pasie drogowym (Dz. U. Z 2013 r. Nr, poz. 260). Drogi w zasadzie dzielą się na dwie podstawowe kategorie: gruntowe i twarde. Droga gruntowa (droga o nawierzchni gruntowej), jest to droga o nawierzchni z gruntu rodzimego lub utrwalona w wyniku specjalnych zabiegów i preparacji gruntu rodzimego przy pomocy mieszanin wykonanych z gliny, żwiru, żużla itp. Droga twarda (droga o nawierzchni twardej, droga utwardzona): jest, z kolei drogą mającą twardą nawierzchnię ulepszoną (z kostki kamiennej, klinkieru, betonu, z płyt kamienno-betonowych, bitumu) lub drogą o nawierzchni nieulepszonej (tłuczniowej lub brukowej). W historii, jednymi z najstarszych, są drogi rzymskie. Budowane głównie dla ułatwienia przemieszczania się legionów oraz kupców. Pozwalały również na szybsze przekazywanie informacji dzięki zorganizowanej wzdłuż dróg poczty państwowej (cursus publicus). Pierwsze drogi powstawały już w IV w. p.n.e. Prowadziły one do sąsiednich miast w Lacjum i Etrurii. Były to między innymi prowadząca do Ostii – Via Ostiensis, prowadząca do Laurentum – Via Laurentina i Via Ardeatina, którą można było dotrzeć do Ardei. Nie były one jednak jeszcze właściwymi drogami rzymskimi. Ich nawierzchnię tworzyła ubita ziemia, a same drogi dopasowywały się do ukształtowania terenu. Pierwszą prawdziwie rzymską drogą była rozpoczęta w 312 p.n.e. przez cenzora Appiusza Klaudiusza Caecusa, Via Appia, łącząca Rzym z Kapuą. Z czasem rzymskie drogi przekształciły się w ogromny system komunikacyjny, który razem ze szlakami morskimi scalał imperium rozciągające się na tysiące kilometrów na trzech kontynentach. Do końca II w. (na przestrzeni 5 stuleci) rzymscy inżynierowie zbudowali ok. 48 500 mil rzymskich (71,7 tys. km) dróg bitych. Niespełna 100 lat później inwentaryzacja sporządzona za cesarza Dioklecjana wykazała istnienie na obszarze imperium 372 dróg o łącznej długości 53 000 mil rzymskich (ponad 78,3 tys. km).

Konstrukcja rzymskiej drogi jest podobna do dróg współczesnych i składała się z trzech zasadniczych warstw: podbudowy, warstwy nośnej i użytkowej. Technika budowania dróg została przejęta od Etrusków i udoskonalona. W pierwszej kolejności wyrównywano teren i wykonywano wykop. Wzdłuż drogi budowano rowy odwadniające, a sama droga miała wyprofilowane spadki umożliwiające odpływ wody z nawierzchni. W przypadku budowy dróg na terenach podmokłych układano stelaż z krzyżujących się drewnianych bali, a całość usztywniano wbitymi w ziemię palami. Budowa dróg wiązała się z licznymi wyzwaniami inżynieryjnymi takimi jak mosty czy pokonywanie pasm górskich. Konstrukcja dróg składała się z kilku warstw. W wykopie układano warstwę kamieni łączonych zaprawą. Na tak przygotowanej podbudowie układano drugą warstwę mniejszych kamieni (tłucznia), też łączoną zaprawą, a na niej żwir z zaprawą. Na samym wierzchu droga była wyrównywana warstwą żwiru wymieszanego z piaskiem. Zamiast zaprawy stosowano też popioły wulkaniczne (pucolana). W czasach późniejszych drogi były wykładane płytami kamiennymi.

Przyjąć można, że pierwsze szlaki komunikacyjne na obszarze dzisiejszej gminy Żarów, powstały już w czasach prehistorycznych. Jest bowiem rzeczą oczywistą, że ówcześni ludzie zamieszkujący osady z epoki neolitu, brązu, czy też okresu rzymskiego, komunikowali się ze sobą i prowadzili wymianę handlową. Poruszali się przy tym szlakami, które mogły być najkrótszym połączeniem z danym punktem docelowym, a z pewnością takim, na które pozwalały warunki naturalne (ukształtowanie terenu, rzeki, lasy, bagna). W istocie były to ścieżki, lub szersze pasy, umownie zwane drogami o nawierzchni z gruntu rodzimego, którymi swobodnie można było wędrować, przemieszczać się konno lub wozami. Upowszechnienie i częste użytkowanie starych oraz nowych arterii komunikacyjnych miało miejsce po założeniu dzisiejszych miejscowości gminy, które miało miejsce w XII-XIII wieku (do początków XIV wieku istniały już wszystkie osady). W 1 połowie XVI wieku powstały Weselina (Freudenthal), Kalno-Wostówka (Neu Sorge) – jako przysiółki Mrowin. Z kolei w XVI-XVIII wieku na gruntach wiejskich powstały: folwark Carlshof koło Mrowin oraz kolonie Hummel koło Mielęcina i Baetenwald koło Łażan. Przebieg szlaków komunikacyjnych łączących poszczególne miejscowości w XII-XVII wieku nie jest nam bliżej znany. Jak pisze Tomasz Ciesielski w Historii Miasta i Gminy ... W X-XIII w. doliną Bystrzycy przebiegała lokalna droga z Wrocławia do Czech, która prawdopodobnie w Domanicach, gdzie był most na Bystrzycy, łączyła się ze szlakiem Wrocław – Strzegom. Jednak dokładny przebieg tego szlaku na odcinku Domanice – Strzegom nie jest znany. L.Radler przekonany o istnieniu w Pyszczynie grodu-zamku, prowadzi go przez tą miejscowość. Według C.Grünhagena biegł on u podnóża Góry Krukowskiej i dalej między Łażanami i Mielęcinem (przez Hummelwald). W obu przypadkach musiał zahaczać o Pożarzysko. Trakt ten szybko stracił na znaczeniu (podobnie jak biegnąca doliną Bystrzycy droga Wrocław – Czechy), gdyż już w 1277 r. nazywano go „starą drogą". Pewne znaczenie gospodarcze, a w trakcie wojen strategiczne miał trakt prowadzący ze Świdnicy do Wierzbnej i dalej w kierunku północnym. Już w Średniowieczu wybudowano koło Wierzbnej kamienny most na Bystrzycy. Jedną z pierwszych map ukazujących połączenia komunikacyjne pomiędzy miejscowościami w okolicy Żarowa, jest Principatvs Silesiae Schwidnicensis Secundum ejusdem Circvlos Schweidnitz, St... z 1736 roku. Mapa autorstwa Johanna Wolfganga Wielanda, znalazła swoje miejsce w atlasie Atlas Silesiae id est Dvcatvs Silesiae Generaliter Quatuor Mappis nec non spe.., wydanym przez nieznanego autora w 1750 roku w Norymberdze. Na mapie znalazły się ówczesne miejscowości: Buckau (Buków), Conradswalde (Mrowiny), Eckersdorf (Bożanów), Freudenthal (Weselina), Golitsch (Gołaszyce, Hohe Poseritz (Pożarzysko), Ingramsdorf – Ober/nied./mitt. (Imbramowice Górne, Środkowe i Dolne), Kallendorf (Kalno), Kl. Mertzdorf (Marcinowiczki), Lahsan (Łażany), Niclasdorf (Mikoszowa), Pfaffendorf (Mielęcin), Pitschen (Pyszczyn), Preilsdorf (Przyłęgów), Raaben (Kruków), Sara (Żarów), Sasterhausen (Zastruże), Schönfeld (Siedlimowice), Sorgau (Wostówka), Tarnau (Tarnawa), Würben (Wierzbna). Po za tym autor umieścił na mapie rzeki z nazwami (Strieg. Wasser – Strzegomka, Schweidn. Wass. – Bystrzyca), większe kompleksy leśne z nazwami (Hummelwald – ob. Las Skotnik), wzniesienia z nazwami (Pitschenberg – Góra Pyszczyńska), wiatraki, oznaczenia kościołów, dworów/pałaców oraz to, co najbardziej nas interesuje – ważniejsze ciągi komunikacyjne.

Strona tytułowa atlasu Atlas Silesiae id est Dvcatvs Silesiae Generaliter Quatuor Mappis nec non spe..
z 1750 roku (archiwum autora)

Mapa Johanna Wolfganga Wielanda z 1736 roku, część 1 - wschodnia (archiwum autora)

Mapa Johanna Wolfganga Wielanda z 1736 roku, część 2 - zachodnia (archiwum autora)

Omawiane źródło kartograficzne, ukazuje przebieg dróg na osi północ-południe i wschód-zachód, które spotykały się w Łażanach. Tutaj krzyżowały się bowiem dawne trakty Środa Śląska-Świdnica – przez Ciechów (Dietzdorf), Michałów (Michelsdorf), Jarosław (Jerschendorf), Pielaszkowice (Pläswitz), Gościsław (Bertholsdorf), Mielęcin (Pfaffendorf), Łażany (Lahsan), Żarów (Sara), Bożanów (Eckersdorf), Wierzbną (Würben), Wiśniową (Roth Kirschdorf) i Strzegom-Wrocław – przez Przyłęgów (Preilsdorf), Łażany (Lahsen), Mrowiny (Conradswaldau), Pożarzysko (Hohe Poseritz), most na Bystrzycy w Domanicach (Domanze), Duży Maniów (Gr. Mohnau) w kierunku Wrocławia. Ten ostatni jest prawdopodobnie szlakiem Strzegom-Wrocław, o którym wspominał Tomasz Ciesielski w Monografii Historycznej, pisząc ... Jednak dokładny przebieg tego szlaku na odcinku Domanice – Strzegom nie jest znany. Z Łażan dotrzeć można było również do Jawora – przez Mikoszową (Niclasdorf), Jaroszów (Järischau), Bartoszówek (Bartzdorf), Goczałków (Gutschdorf), Rogoźnicę (Gross Rosen), Niedaszów (Hertzogswaldau), Zębowice (Semmelwitz) oraz do Świebodzic, podróżując drogą wiodącą obok Żarowa (Sara) i dalej przez Ciernie (Zirlau). Odcinek Żarów-Ciernie, zwany był później Drogą Węglową (tzw. Kohlen Staraße, ob. m.in. ul. Górnicza w Żarowie). Warto przy tym dodać, że dzisiejsze skrzyżowanie ulic Wojska Polskiego i Armii Krajowej w Żarowie (na wysokości Urzędu Miejskiego w Żarowie) było niegdyś rozwidleniem traktu prowadzącego ze Środy Śląskiej do Świdnicy i Świebodzic. Oprócz wymienionych już szlaków komunikacyjnych, utrwalonych na XVIII-wiecznym dziele kartograficznym, widnieją ponadto dwie inne drogi, a mianowicie odcinek z Mrowin (Conradswalde), przez Tarnawę (Tarnau), Imbramowice (Ingramsdorf), Dzikową (Ebersdorf) Buków (Buckau) do Kostomłotów (Kostenblutt) oraz z Wierzbnej (Würben) przez Kalno (Kallendorf), Wostówkę (Sorgau), Pożarzysko (Hohe Poseritz) do Borzygniewu (Borganie). W pierwszej połowie XIX wieku, w dalszym ciągu ważniejszymi drogami były szlaki ze Środy Śląskiej do Świdnicy (przez Żarów) oraz ze Środy Śląskiej do Świebodzic (obok Żarowa, przez Ciernie). Jak przekonuje nas mapa, datowana na ok.1833 rok, na znaczeniu zupełnie stracił szlak Strzegom-Wrocław oraz jego odgałęzienie w Łażanach, prowadzące do Jawora. Poszczególne odcinki tych szlaków stały się mniej znaczącymi lokalnymi drogami łączącymi poszczególne miejscowości. W tym czasie ważniejszą drogą lokalną, był w dalszym ciągu szlak z Pożarzyska (Hohe Poseritz), do Borzygniewu (Borganie) i dalej przez Mietków (Mettkau) do Milina (Fürstenau). Pojawiło się także nowe, krótsze połączenie z Imbramowic (Ingramsdorf) do Bukowa (Bockau) z pominięciem Dzikowej (Ebersdorf). Przypuszczać można, że w XVIII, a zwłaszcza w 1 połowie XIX wieku, przynajmniej niektóre odcinki wymienionych, ważniejszych szlaków komunikacyjnych mogły być drogami utwardzanymi tłuczniem lub też kamieniem (np. droga węglowa). Około 1833 roku istniała gęsta sieć dróg gruntowych oraz zwykłych ścieżek, które łączyły ze sobą poszczególne miejscowości, a także prowadziły do ważnych miejsc położonych na uboczu, jak np. młyny wodne, wiatraki, kamieniołomy.

Mapa z ok.1833 roku ukazująca sieć połączeń drogowych pomiędzy miejscowościami - część 1 (zbiory autora)

Mapa z ok.1833 roku - część 2 (zbiory autora)

Mapa z ok.1833 roku (naniesione projektowane już linie kolejowe) - część 3 (zbiory autora)

Mapa z ok.1833 roku - część 4

 Ta droga gruntowa prowadziła niegdyś z Imbramowic do młyna wodnego Puschmuhle. Zboże wożono tędy już od średniowiecza. Obecnie jest to droga dojazdowa do pól rolniczych, utwardzona tłuczniem kolejowym pod koniec XX wieku, fot. B.Mucha

Fragment dawnego szlaku Wrocław-Strzegom w okolicy Imbramowic i Domanic. Obecnie przywrócony do użytku jako droga dojazdowa do pól rolniczych, fot. B.Mucha

Brak odpowiedniej infrastruktury drogowej, dał o sobie znać już w 2 połowie XIX wieku, kiedy Żarów, zaczął dynamicznie rozwijać się jako ośrodek przemysłowy, a przez kwitnącą wówczas osadę poprowadzono linię kolejową z Wrocławia do Świebodzic (1843 r. stacja w Imbramowicach, ok. 1853 r. stacja w Żarowie). W tym właśnie czasie jedyny utwardzony trakt, jakim była droga węglowa, utracił na znaczeniu i nie modernizowany, przestał spełniać odpowiednie kryteria techniczne. Na dobrą sprawę brakowało dobrych połączeń komunikacyjnych, zarówno ze Świdnicą, jak i Strzegomiem. Ówczesna droga Żarów-Świdnica, nie spełniała wymogów i po większych opadach deszczu oraz w czasie roztopów, była nieprzejezdna na wysokości Wierzbnej. Sytuacja ta uległa zmianie pod koniec XIX wieku, kiedy w latach 80-tych władze powiatowe ze Świdnicy i Strzegomia, przystąpiły do budowy brukowanych dróg lokalnych (tzw. powiatowych). Koszty ich budowy pokrywały wspólnie władze powiatowe (50% kosztów, a w przypadku dróg I klasy 90%), gminy wiejskie oraz właściciele ziemscy. Dla odpowiedniego utrzymania nowo powstałych szlaków komunikacyjnych, okręgi gminne i dominialne powołały specjalne Związki Drogowe, tzw. Chausseverband. Każda nowa droga spełniała odpowiednie wymogi: utwardzone podłoże, dwuwarstwowa nawierzchnia, systemy odwadniające. Podłoże usypywano z piasku, żwiru i tłucznia kamiennego. Dolna warstwa nawierzchni o minimalnej grubości 12 cm wykonywana była z tłucznia granitowego, pochodzącego z pobliskich kamieniołomów. Warstwę wierzchnią budowano głównie z kostki granitowej o grubości 9-10 cm, najczęściej z kamieniołomów strzegomskich, rzadziej z melafiru (droga Imbramowice-Marcinowiczki). Po obu stronach ciągów komunikacyjnych przebiegały rowy odwadniające (zakrywane w terenie zabudowanym). W ten właśnie sposób powstały brukowane granitem drogi: lata 1887-1888: Marcinowice – Krasków – Domanice – Imbramowice, 1889 rok: Świdnica – Wierzbna – Żarów oraz Rusko – Przyłęgów, lata 1890-1891: Żarów – Łażany – Przyłęgów, 1890 rok: Osiek – Buków, 1892 rok: Buków – Imbramowice, 1896 rok: Łażany – Kruków – Mielęcin, lata 1892-1901: Żarów – Mrowiny – Tarnawa, 1894 rok: Tarnawa – Imbramowice. W ten sposób Imbramowice uzyskały połączenie z drogami krajowymi Świdnica-Wrocław i Strzegom-Kąty Wrocławskie-Wrocław, natomiast Żarów uzyskał połączenie ze Strzegomiem. W XX wieku oddano kolejno do użytku następujące drogi: 1917 rok: Mielęcin – Zastruże, lata 1911-1922: Śmiałowice – Gołaszyce – Siedlimowice – Pożarzysko – Imbramowice oraz Imbramowice – Marcinowiczki – Pyszczyn, 1924 rok: Pyszczyn – Gościsław, lata 1928-1929: Kruków – Zastruże, 1930 rok: Jaworzyna Śląska – Mikoszowa oraz Żarów – Kalno. Po wojnie w latach 1973-1984, drogi wyłożone kostką granitową otrzymały nawierzchnię bitumiczną.

Droga Węglowa, utwardzona w XVIII wieku potem utraciła swoje znaczenie, fot. B.Mucha

 Graficzne zestawienie budowy dróg brukowanych w latach 1887-1930

  Kostka granitowa - podstawowy materiał, do wykładania dróg w latach 1887-1930 (archiwum autora)

W taki właśnie sposób budowano drogi wykładane granitową kostką. Przykładowe fotografie z lat 1876-1908 (źródło)

 Odcinek najstarszej w gminie Żarów, brukowanej granitową kostką drogi Imbramowice - Domanice - Krasków - Marcinowice z lat 1887-1888. Odsłonięty fragment na ob. ul. Mostowej w Imbramowicach jest efektem niszczenia nawierzchni bitumicznej przez ciężki transport kruszywa dostarczanego na miejscową bocznicę kolejową. Jak widać ponad 120 lat temu w czasach Cesarstwa Niemieckiego, instytucjom odpowiedzialnym za budowę i utrzymanie dróg bardziej zależało na powierzonym obowiązkom niż teraz, fot. B.Mucha

Odcinek drogi Mikoszowa-Przyłęgów, brukowany w 1889 roku, pokryty warstwą bitumiczną w 1977 roku, fot. A.Bielec

Odcinek drogi Łażany-Przyłęgów, brukowany w latach 1892-1901, pokryty warstwą bitumiczną w 1977 roku, fot. A.Bielec

Odcinek drogi Imbramowice-Buków, brukowany w 1892 roku, pokryty warstwą bitumiczną w latach 1982-84, fot. B.Mucha

 Odcinek drogi Mrowiny-Tarnawa, brukowany w latach 1892-1901, pokryty warstwą bitumiczną w latach 1977-81, fot. A.Bielec

Odcinek drogi Marcinowiczki-Pyszczyn, brukowany w latach 1911-22, pokryty warstwą bitumiczną w latach 1981-84, fot. A.Bielec

 Odcinek drogi Siedlimowice-Pożarzysko, brukowany w latach 1911-22, pokryty warstwą bitumiczną w latach 1973-75, w ostatnich latach nowa warstwa, fot. A.Bielec

 Odcinek drogi Kalno-Żarów, brukowany w 1930 roku, pokryty warstwą bitumiczną w latach 1973-81, fot. A Bielec

Źródła:
T.Ciesielski, Żarów.Historia Miasta i Gminy, Żarów 2006

Opracowanie
Bogdan Mucha