Baraki-hangary przy ul. Kwiatowej w Żarowie - nieznana filia KL Gross-Rosen czy miejsce pobytu robotników przymusowych ?

Jakiś czas temu na naszej stronie pisaliśmy ... z wielką nadzieją oczekujemy również na wynik kwerendy, którą muzealnicy z Wałbrzycha (tutaj mieszczą się pracownie muzealne oraz archiwum) prowadzą na naszą prośbę w sprawie kilku obiektów mieszczących się na terenie jednej z dolnośląskich filii KL Gross-Rosen. Okazuje się bowiem, że identyczne konstrukcje z czasów wojny, znajdują się także na terenie Żarowa. Czy jest to tylko zwykły zbieg okoliczności, a może dzieło jednej firmy budowlanej z przeznaczeniem stricte obozowym ? Być może poznamy odpowiedź i na to pytanie. Wracając dzisiaj do tematu informujemy naszych czytelników, że kwerenda przeprowadzona w Archiwum Muzeum KL Gross-Rosen dotyczyła nietypowych obiektów barakowych znajdujących się na terenie byłej filii obozowej w Kamiennej Górze, wówczas Arbeitslager Landeshut. Jaki związek mają te baraki z obiektami stojącymi przy ul. Kwiatowej w Żarowie, wyjaśniamy w niniejszym opracowaniu. Konzentrationslager Gross-Rosen (uproszczona pisownia: Gross-Rosen), to niemiecki obóz koncentracyjny, istniejący w latach 1940–1945, nieopodal wsi Rogoźnica (nazwa powojenna) w dzisiejszej Polsce, będący na czele ponad setki obozów pracy założonych na Śląsku, na terenie Czech i Niemiec. Gross-Rosen został założony latem 1940 roku. Pierwszy transport więźniów dotarł 2 sierpnia 1940. Do 1 maja 1941 obóz funkcjonował jako filia KL Sachsenhausen, następnie uzyskał status samodzielnego obozu koncentracyjnego. Komendantami obozu Gross-Rosen byli: Arthur Rödl (1940–1942), Wilhelm Gideon (1942–1943), Johannes Hassebroek (1943–1945). W latach 1941–1942 KL Gross-Rosen był niewielkim obozem pracy, którego więźniowie byli wykorzystywani przy wydobywaniu granitu z pobliskiego kamieniołomu. Z pracy więźniów korzystało również kilka firm niemieckich, wśród nich Siemens und Halske oraz Blaupunkt. Na terenie obozu istniały odgrodzone części, m.in. obóz kobiecy. Jeńców radzieckich mordowano po przywiezieniu, ok. 2500 z nich zostało zamordowanych na przełomie 1941 i 1942 roku. W 1944 roku KL Gross-Rosen stanął na czele potężnego imperium podobozów, na które składało się ponad sto placówek bardzo zróżnicowanych pod względem pełnionej funkcji. W tym okresie również Gross-Rosen było miejscem przerzutu dziesiątek tysięcy więźniów z obozów ewakuowanych na wschodzie, przy zbliżającym się froncie. Marsz śmierci wyruszył z Gross-Rosen w lutym 1945 roku, obóz został wyzwolony przez Armię Czerwoną 14 lutego 1945.

Arbeitslager Landeshut (AL) – filia niemieckiego obozu koncentracyjnego Gross Rosen w Kamiennej Górze, powstała 16 lipca lub 17 lipca 1944 r. Wcześniej znajdował się tutaj obóz dla francuskich jeńców wojennych. Pierwszym komendantem podobozu – Lagerführerem (komendantem) był SS-Hauptscharführer Gross, a następnie SS-Unterscharführer Herbert Hanke. Znane są nazwiska części personelu wartowniczego oraz wielu więźniów funkcyjnych. Ilość więźniów obozu wynosiła w lipcu 1944 roku ok. 800 Polaków z Warszawy i Białegostoku. W następnych miesiącach przybywały do obozu dalsze grupy więźniów. Byli to Polacy, Rosjanie, Czesi, Jugosłowianie, Ukraińcy, Białorusini, Niemcy, po kilku Francuzów i Żydów oraz po jednym belgu i Albańczyku. W maju 1945 roku w obozie przebywało od 1300 do 1600 więźniów. Działalność Komisji Historycznej działającej w warszawskim środowisku byłych więźniów KL Gross-Rosen doprowadziła do ustalenia nazwisk, a częściowo i danych personalnych, 299 więźniów (w 175 przypadkach także numerów obozowych) AL Landeshut. Więźniowie podobozu pracowali na terenie firmy Kremaste Methner u. Frahne AG, której pomieszczenia zostały zajęte przez zakłady łożysk kulkowych Arado-Werke GmbH. Więźniowie pracowali w trzech zakładach zlokalizowanych w różnych punktach miasta tzw. Werk I, II, III (1). Dzisiaj wiadomo, że zatrudniani byli też przy drążeniu podziemnych grot i tuneli, a także przy budowie infrastruktury wojennej. Wedle informacji zawartych w opracowaniu D.Suli:

14 lutego zarządzono ewakuację podobozu Landeshut (Kamienna Góra). Na miejscu pozostali jedynie chorzy, niezdolni do ewakuacji, a także ci, którzy nie chcieli iść, w sumie ok. 20 więźniów. Z obliczeń byłego więźnia Zdzisława Rałła wynika, że w lutym 1945 roku w obozie Landeshut znajdowało się około 1680 więźniów. Cały dobytek SS-manów więźniowie załadowali na wozy, do których zostali zaprzęgnięci. Kolumna szła w stronę Jeleniej Góry. Plotka głosiła, że zmierzają do podobozu Reichenau. Tych więźniów, którzy w czasie drogi słabli i padali, SS-mani zastrzelili. Po kilkunastu kilometrach kolumnę zatrzymali żołnierze niemieccy, zarządzono odwrót. Być może przekazali informację o odbiciu Strzegomia przez Niemców i tym samym zatrzymaniu frontu. W tym czasie w obozie trwało istne szaleństwo. Wszyscy chcieli rządzić. Więźniowie utworzyli samorząd i powyznaczali sobie funkcje. Rozbito magazyny z żywnością. Po powrocie kolumny ewakuacyjnej w obozie panował ogromny nieład. Załoga wpadła we wściekłość, oskarżono więźniów o dewastację obozu i czekanie na bolszewików. Więźniów z kolumny ewakuacyjnej wpędzono na bloki. Z obozowej ewidencji wyłowiono wszystkie numery więźniów, którzy nie zgłosili się do ewakuacji. Zostawiono ich na placu apelowym. Kapowie uzbrojeni w trzonki od łopat niemiłosiernie bili więźniów, kilkunastu zamordowali, wielu okaleczyli. Z tych więźniów, którzy zostali przy życiu utworzono karną kompanię, tzw. Strafkommando. Wygolono im na głowach krzyż, a na ubraniach i czapkach wymalowano czerwoną farbą koła. Przez całą noc stali na mrozie, po czym pod silną eskortą SS-manów zapędzono ich do pracy w tzw. Werk III. Kilka dni po całym zajściu grupę około 20 więźniów zaprowadzono do miasta Kamienna Góra, gdzie na cmentarzu żydowskim kopali rów, w którym następnie chowano zmarłych więźniów. Ludność miasta wystąpiła do władz obozowych, protestując przeciwko znęcaniu się nad więźniami Werku III i masowemu ich mordowaniu. Wiosną (marzec-kwiecień) część więźniów pracowała przy demontażu urządzeń w fabryce. Pozostali kopali rowy przeciwczołgowe.

Jeszcze przed ponownym zajęciem obozu Gross-Rosen przez wojska sowieckie, w nocy SS-mani z wybranymi więźniami jeździli tam i plądrowali obóz. Stamtąd też przywożono na cmentarz żydowski ciała więźniów. 7 maja została spalona dokumentacja obozowa. 8 maja zarządzono ewakuację, w której wzięła udział załoga, funkcyjni i grupa więźniów. Kolumna szła do Lubawki, tam załoga zbiegła, a więźniowie rozeszli się każdy w swoją stronę. 9 maja rano na teren obozu Landeshut weszli żołnierze sowieccy i ogłosili wolność. Byli więźniowie, którzy zostali w obozie nie przypominają sobie, by została im udzielona jakaś pomoc żywnościowa bądź medyczna. Były więzień Kazimierz Godorowski twierdzi, że chorych do miejscowego szpitala przenieśli zdrowi i przedsiębiorczy więźniowie oraz dziewczęta przebywające na robotach przymusowych w Kamiennej Górze. Chorzy znaleźli się pod troskliwą opieką niemieckiego personelu i ochotników spośród byłych więźniów. K. Godorowskiemu również udzielona tam pomocy. Na drugi dzień po wyzwoleniu żołnierze sowieccy załadowali do ciężarówek byłych więźniów – obywateli ZSRR i pod opieką NKWD wywieźli w nieznanym kierunku. Były więzień Jan Eljaszczuk wspomina, ze dniu wyzwolenia był wyczerpany. Koledzy wywlekli go przed bramę obozu i tam zostawili. Nie mógł opanować histerycznego płaczu i drgawek. Przeleżał tam całą noc. Na drugi dzień przyszli po niego Niemcy mieszkający w pobliżu, umyli i ubrali w cywilne ubranie, a następnie przewieźli do szpitala. Z relacji innego byłego więźnia, Jana Różańskiego, wynika, że po wyzwoleniu na teren obozu przyszli Niemcy (cywile) i lekarze z Czerwonego Krzyża przynosząc żywność. Zdaniem byłego więźnia Zdzisława Rałła, najsłabsi i chorzy więźniowie jeszcze przez jakiś czas po wyzwoleniu przebywali w blokach obozowych. Dopiero po kilku dniach zostali przewiezieni do szpitala. Wtedy to opustoszały teren obozu przejęły władze cywilne. Jedno jest pewne, wszyscy Ci, którym siły na to pozwalały szybko opuścili obóz (2).

Baraki - hangary na terenie dawnej filii KL Gross-Rosen w Kamiennej Górze (Arbeitslager Landeshut), fot. za http://www.speleolodz.pl/

Arbeitslager Landeshut początkowo składał się z czterech murowanych baraków piętrowych. Od ok. września 1944 roku obszar obozu został zwiększony przez wchłonięcie następnego bloku. Po rozbudowie ilość bloków zamieszkanych przez więźniów wzrosła do 5, a na terenie obozu znajdowały się jeszcze dalsze budynki (3). Wedle zeznań Leona Kołakowskiego byłego więźnia ... Obóz zlokalizowano za miastem, nad rzeką, ogrodzony drutem kolczastym pod napięciem elektrycznym. Było tam 5 bloków mieszkalnych, murowanych, jednopiętrowych, w każdym były 4 sztuby, w jednym z bloków był szpital obozowy (4). Były więzień Lucjan Stępczyński zeznał ... Więźniów zakwaterowano w 6 barakach jednopiętrowych (5), z kolei wedle Karola Semelika ... W każdym bloku były 4 sztuby o powierzchni 12x6 m, gdzie mieszkało ok. 180 więźniów (6). Najbardziej interesujące dla nas są jednak informacje dotyczące obozu Landeshut (Kamienna Góra), przekazane przez byłych więźniów Józefa Balickiego i Edmunda Obiegło, po wojnie zamieszkałych w Wałbrzychu. Jak czytamy w materiałach udostępnionych nam przez Muzeum Gross-Rosen w Rogoźnicy: Wymienieni stanowili pierwszą grupę więźniów przywiezionych z Gross-Rosen do Landeshut. Po przyjeździe zostali zatrudnieni przy rozbudowie obozu. W pierwotnej formie na terenie obozu znajdowały się wyłącznie cztery bloki, które były wybudowane wcześniej (1935 r.). W budynkach tych mieszkali SS-mani. W szybkim tempie wzniesiono następne bloki, budowane z pustaków (betonitu ?) i otynkowane. W sumie było 12 bloków. Prócz tych budynków, budowano również cztery hangary-tunele o półokrągłym kształcie, w których przebywali robotnicy wywiezieni przymusowo na roboty. Grupa budowlana utworzona z pierwszych więźniów, otrzymała polecenie zbudowania dwóch baraków drewnianych. Baraki te łącznie z półokrągłymi budynkami zostały odgrodzone od terenu obozowego. Teren obozu po przybyciu pierwszej grupy więźniów nie był ogrodzony. Odrutowanie i słupy betonowe były wykonane przez więźniów. Osoby przebywające w wyżej wymienionych budynkach nie nosiły pasiaków. Jak wiadomo osobom przekazującym powyższe informacje, robotnicy ci byli traktowani bardzo źle, na równi z więźniami. Otrzymywali również takie same racje żywnościowe (7). Dane dotyczące podobozu "Landeshut" – Kamienna Góra oraz Antonówka (Kamienna Góra) z 1985 roku mówią że .... w 1944 roku, teren został ogrodzony drutem kolczastym i przygotowany na podobóz Gross-Rosen. Pomieszczenia w budynkach były przeważnie jednakowej wielkości o parametrach 3,80x4,80 m. Mogły pomieścić prycze jednopiętrowe. Zgodnie z zeznaniami byłych więźniów baraki-bunkry czy też hangary wykorzystywano również jako pomieszczenia dla więźniów, zwłaszcza przy dużej rotacji. Budynki znajdują się obecnie w bardzo dobrym stanie i przydzielone są różnym instytucjom (8).

Baraki - hangary w Kamiennej Górze (Arbeitslager Landeshut), 1985 r.. fot. Archiwum Muzeum KL Gross-Rosen (sygn. 9252/45a)

Wspomniane konstrukcje "hangary-tunele" czy też "baraki-bunkry", obecne są również w Żarowie. Trzy budowle tego typu znajdują się przy ul. Kwiatowej na byłym terenie Żarowskich Zakładów Materiałów Ogniotrwałych (ob. PCO Żarów). Ich konstrukcja jest identyczna jak opisanych wcześniej obiektów obozowych w Kamiennej Górze. Niestety nie dysponujemy dzisiaj dokumentacją tych budowli. Biorąc pod uwagę nietypowe założenie konstrukcyjne (ten sam projekt architektoniczny w Kamiennej Górze i w Żarowie), przypuszczać możemy jedynie, że "hangary" żarowskie wybudowane zostały w latach wojny 1943-44 ?, prawdopodobnie z podobnym przeznaczeniem jak te z Arbeitslager Landeshut. Czy to oznacza, że także w Żarowie przebywali więźniowie KL Gross-Rosen ? Jak mówi pani Barbara Sawicka – kierownik Działu Naukowo-Badawczego Muzeum w Rogoźnicy ... na razie brak jest jakichkolwiek informacji i dokumentów nt ewentualnej filii lub pobytu więźniów obozu koncentracyjnego Gross-Rosen w Żarowie. Budynki "hangary" w półokrągłym kształcie mogły spełniać też inne funkcje i być konstrukcją uniwersalną. Wedle wspomnień pana Arkadiusza Wolskiego, podczas II wojny światowej w Żarowie przebywali pracownicy przymusowi z krajów okupowanych. Byli wśród nich Holendrzy, Polacy, Ukraińcy oraz Włosi (czytaj tutaj). W miejscowych komandach pracy Arbeitskommando 1196 i 1171a, więzieni byli jeńcy wojenni z Belgii, Francji i Związku Radzieckiego (czytaj tutaj). Czy obok niemieckich pracowników cywilnych, była to siła wystarczająca aby zapewnić ciągłość produkcji dla żarowskiego przemysłu pracującego na potrzeby militarne ? Więźniowie KL Gross-Rosen pracowali w pobliskiej Jaworzynie Śląskiej, Strzegomiu, Świdnicy i Świebodzicach. W 1943 roku przywożono ich także pod Gościsław i Udanin, gdzie pracowali przy budowie lotniska. Jaką zatem funkcję spełniały żarowskie "baraki-hangary". Czy mieszkali w nich przymusowi robotnicy z krajów okupowanych, którzy znaleźli zatrudnienie w Didier Werke AG Saarau (była fabryka szamotowa C.Kulmiza), a może faktycznie umieszczono w nich pewną liczbę więźniów z KL Gross-Rosen o czym nie wspominają żadne zachowane źródła ? W rozmowie z kilkoma mieszkańcami Żarowa słyszeliśmy słowa ... w czasie wojny tutaj trzymano więźniów pracujących w zakładzie ... lub ... w tych hangarach mieszkali więźniowie z obozu koncentracyjnego. Należy w tym miejscu zadać pytanie w jaki sposób narodziły się te opowieści, skoro nasi rozmówcy nie posiadają wiedzy o analogicznych obiektach znajdujących się w Kamiennej Gorze oraz ich dawnej funkcji. Czy w relacjach zasłyszanych od pierwszych polskich osadników, które opowiadają jest przysłowiowe "ziarnko prawdy". Czas pokaże, bo z doświadczenia wiemy, że informacje istotne dla wyjaśnienia danej historii, pojawiają się zazwyczaj w najmniej spodziewanym momencie i okolicznościach.

Baraki - hangary przy ul. Kwiatowej w Żarowie, dawniej własność Żarowskich Zakładów Materiałów Ogniotrwałych (przed 1945 r. Didier Werke AG Saarau), fot. B.Mucha

Podobozy KL Gross-Rosen

Nazwa obozu/ współczesna miejscowość/ czas istnienia/ przeznaczenie i uwagi/  liczba więźniów/ najemca

1. AL Aslau/ Osła/ ?/ Produkcja myśliwców nocnych Focke-Wulf Ta 154/ ?/
2. AL Bad Charlottenbrunn/ Jedlina-Zdrój/ ?/ Podobóz męski. Różne prace na rzecz kierownictwa robót poddziemnych, które miało tu swoją siedzibę/ ?/
3. AL Bad Warmbrunn/ Cieplice Śląskie/ ?
4. AL Bad Salzbrunn/ Szczawno-Zdrój/ ?
5. AL Bautzen/ Budziszyn (RFN)/ 1 X 1944 – 19/30 IV 1945/ Praca w fabryce/ 1000-1500 (Polacy i Żydzi)/ Waggon- und Maschinenfabrik (WUMAG) vorm. Busch Bautzen
6. AL Bernsdorf/ Bernartice (powiat Trutnov) Czechy/ ?
7. AL Bernsdorf Friedeberg/ ?
8. AL Birnbäumel/ Gruszeczka/ ?
9. AL Bolkenhain/ Bolków/ sierpień 1944 – luty 1945/ Przemysł lotniczy/ 500-1500 osób, głównie Żydzi/ Vereinigte Deutsche Metallwerke (VDM)
10. AL Breslau I/ Wrocław/ ?
11. AL Breslau II/ Wrocław/ ?
12. AL Breslau-Hundsfeld/ Wrocław Psie Pole/ ?
13. AL Breslau-Lissa/ Wrocław-Leśnica/ od lata 1942/ Pierwszy podobóz/ ?
14. AL Brieg-Pampitz/ Pępice, obecnie Skarbimierz-Osiedle/ od 1939, jako filia KZ: 7 VIII 1944 – 23-25 I 1945/ Budowa lotniska/ ok. 1000/ ?
15. AL Brünnlitz/ Brněnec k. Svitav (Czechy)/ ?
16. AL Buchwald-Hohenwiese/ Bukowiec/ ?
17. AL Bunzlau I/ Bolesławiec/ 1941 (w ramach Groß-Rosen od V 1994) – 1945/ Przemysł zbrojeniowy/ Stan dzienny: 1000-1200. Przede wszystkim Żydzi, również Polacy i Rosjanie/ Holzbau Hubert Land i inne spółki
18. AL Bunzlau II/ Bolesławiec/ Jesień 1944 – II 1945/ Przemysł lotniczy 500-600 osób (2/3 Polacy, 1/3 Sowieci)/ Fahrzeug und Motorenwerke
19. AL Christianstadt/ Krzystkowice/ ?/ Kombinat chemiczny Materiały wybuchowe/ ?/ Alfred Nobel Dynamit Aktien-Gesellschaft / IG Farben
20. AL Dyhernfurth I/ Brzeg Dolny/ ?/ fabryka chemiczna (produkcja gazów bojowych, m.in. tabunu i sarinu)/ ok 450 osób na terenie samej fabryki/ Anorgana G.m.b.H
21. AL Dyhernfurth II, lager Elfenheim/ Brzeg Dolny/ przed 10 IX 1944 - 24 I 1945/ fabryka chemiczna (produkcja gazów bojowych, m.in. tabunu i sarinu)/ ok 3000 osób głównie Polacy, Rosjanie/ Anorgana G.m.b.H
23. AL Faulbrück/ Mościsko/ 9 IV 1944 – I 1945/ Wcześniej samodzielny męski obóz pracy dla więźniów pochodzenia żydowskiego. 9 IV 1944 włączony do Groß-Rosen. Więźniowie wykonywali prace budowlane/ ?/
24. AL Freiburg/ Świebodzice/ 9 VI 1944 – I 1945/ Podobóz. Praca w zakładach przemysłu precyzyjnego/ ok. 200/ ?
25. AL Friedland/ Mieroszów/ 8 IX 1944 – 8 V 1945/ Podobóz męski. Praca w zakładach przemysłowych/ Kilkuset więźniów/ VDM, Fritz Schubert
26. AL Fünfteichen/ Miłoszyce/ 1 XII 1943-21 I 1945/ Budowa fabryki i produkcja zbrojeniowa/ ok. 6000 więźniów (Polacy, Czesi, Żydzi, Francuzi)/ Friedrich Krupp A. G. 27. AL Gabersdorf/ Trutnov Libeč (Czechy)/ ?
28. AL Gablonz (Reinowitz)/ Rýnovice(Czechy) cz. Jabłońca n. Nysą/ ?
29. AL Gassen/ Jasień/ ?
30. AL. Gebhardsdorf/ Giebułtów/ ?
31. AL Gellenau/ Jeleniów/ 2 III 1943 – 31 III 1945/ Podobóz kobiecy, później męski/ Roboty związane z budową tuneli/ ?/ Christian Derig A. G.
32. AL Geppersdorf/ Milęcice/ ?
33. AL Görlitz, Biesnitzer Grund/ Görlitz (NRF)/ Podbóz żeński: 1 IX 1944 – 8 V 1945; podobóz męski: 8 VIII 1944 – 8 V 1945/ Komanda robocze w fabryce wagonów, broni przy budowie dróg i okopów/ 1500-1630 (Żydówki i Żydzi)/ Waggon-und Maschinenbau AG(WUMAG)
34. AL Graffenort/ Gorzanów/ jesień 1944 – 8 V 1945/ Podobóz męski i kobiecy. Kopanie rowów obronnych/ ok. 100 więźniów i 200 więźniarek/ ?
35. AL Gräben/ Strzegom Grabina/ ?
36. AL Gräflich Röhsdorf/ Skarbków cz. Mirska/ ?
37. AL Gross Koschen/ Großkoschen (niem.) w Senftenberg (RFN)/ 1 X 1944 – 31 III 1945/ Praca w fabryce/ 1500-2500 (Polacy, Rosjanie)/ Deutsche Aluminiumwerke 38. AL Grulich/ Králíky (Czechy)/ ?
39. AL Gruschwitz/ Krauschwitz (RFN)/ ?
40. AL Grünberg I/ Zielona Góra/ ?
41. AL Grünberg II/ Zielona Góra/ ?
42. AL Guben/ Gubin/ ?
43. AL Halbau/ Iłowa/ ?
44. AL Halbstadt/ Meziměstí (Czechy)/ ?
45. AL Hartmannsdorf/ Miłoszów/ ?
46. AL Hausdorf/ Jugowice/ od połowy 1944/ Męski oddział roboczy. Prace przy budowie tuneli/ ?
47. AL Hirschberg/ Jelenia Góra/ ?
48. AL Hochweiler/ Wierzchowice/ ?
49. AL Kaltenbrunn/ Studzienno/ ? – V 1945/ Oddział roboczy/ ?
50. AL Kamenz/ Herrenmuehle (RFN)/ 1 XI 1944 – 10 III 1945/ Praca w fabryce/ ok. 1000, w tym 150 Żydów/ Daimler Benz AG
51. AL Kittlitztreben/ Trzebień/ ?
52. AL Klein Radisch/ Klein Radisch (niem.) k. Klitten (RFN)/ do 23 I 1945/ Praca w rolnictwie/ ?
53. AL Klein-Schoenau/ K/ Żytawa (RFN)/ Obóz kobiecy 28 X 1944 – 30 III 1945; obóz męski: 27 I – 7 V 1945/ Fabryka produkcji samolotów Junkers/ 1200-1500 (Polacy Żydzi i Niemcy)/ Junkers Flugzeugfabrik
54. AL Königszelt/ Jaworzyna Śląska/ ?
55. AL Kretschamberg/ Karczmarka/ ?
56. AL Kratzau/ Chrastava (Czechy)/ ?
57. AL Kratzau II/ Chrastava (Czechy)/ ?
58. AL Kunnerwitz/ Kunnerwitz (RFN)/ ?/ Praca w rolnictwie/ 25 osób/ ?
59. AL Kurzbach (Gruenthal)/ Bukołowo/ ?
60. AL Landeshut/ Kamienna Góra/ 16-17 VII 1944 – 8 V 1945/ obóz męski więzniowie głównie wykonywali niewolniczą pracę na rzecz zakładów przemysłowych z terenu miasta i okolic, a także przy drążeniu tuneli i grot oraz przy budowie umocnień wojennych/ ?
61. AL Langenbielau I (tzw. Sportschule)/ Bielawa/ 3 IX 1944 – ?/ Podobóz męski. Praca w fabrykach/ Ponad 1000, w większości Żydzi z Węgier/ Christian Derig A. G.
62. AL Langenbielau II/ Bielawa/ połowa 1944 – 8 V 1945/ Podobóz kobiecy na terenie fabryki. Praca w przemyśle/ Kilkaset więźniarek pochodzenia żydowskiego/ G. P. Flechtner
63. AL Laskowitz/ Laskowice Oławskie/ 1942-1943/ Budowa fabryki zbrojeniowej Bertha Werke/ ok. 1500 Żydów/ Friedrich Krupp A. G.
64. AL Lehmwasser/ Glinica (Jedlina-Zdrój)/ ?
65. AL Liebau/ Lubawka/ ?
66. AL Ludwigsdorf I/ Ludwikowice Kłodzkie/ 16 V 1944 – 8 V 1945/ Męski oddział roboczy. Praca w zakładach przemysłowych/ Kilkuset więźniów pochodzenia żydowskiego/ Dynamit A. G., Rüstungswerk
67. AL Ludwigsdorf II/ Ludwikowice Kłodzkie/ 23 VII 1944 – maj 1945/ Podobóz kobiecy. Praca w zakładach przemysłowych/ Kilkaset więźniarek/ Dynamit A. G.
68. AL Mährisch Weisswasser/ Bílá Voda (Czechy)/ ?
69. AL Markstädt/ Laskowice Oławskie/ 1942-1943/ Budowa fabryki zbrojeniowej Bertha Werke/ ok. 600 Żydów/ Friedrich Krupp A. G.
70. AL Märzdorf/ Marciszów ?
71. AL Mittelsteine/ Ścinawka Średnia/ IV 1944 – 31 III 1945/ Podobóz kobiecy. Praca w przemyśle lotniczym/ Kilkaset więźniarek/ ?
72. AL Morchenstern/ Smržovka (Czechy)/ ?
73. AL Namslau/ Namysłów/ ?
74. AL Neiße/ Nysa/ ?
75. AL Neuhammer/ Świętoszów/ ?
76. AL Neusalz/Oder/ Nowa Sól/ VI 1944 – 01.01.1945/ Produkcja nici, uprawa i zbiór lnu, załadunek amunicji na samochody/ 900 Żydówek/ Gruschwitz Textilwerke
77. AL Niederoderwitz/ Niederoderwitz k. Żytawa (RFN)/ I 1945 – 12 II 1945/ ?
78. AL Niesky Wiesengrund/ Niesky (RFN)/ 9 VI 1944 – 18 IV 1945/ Praca przymusowa w fabryce/ 1000-1200/ Christoph&Unmack
79. AL Nimptsch/ Niemcza/ Działał krótko od I 1945/ Podobóz męski. ok. 200/ ?
80. AL Oberaltstadt/ Trutnov Starè Město (Czechy)/ ?
81. AL Ober Hohenelbe/ Hořejší Vrchlabí (Czechy)/ ?
82. AL Parschnitz I, II/ Trutnov Pořičí (Czechy)/ ?
83. AL Peterswaldau/ Pieszyce/ 1 VII 1944 – 8 V 1945/ Podobóz kobiecy podporządkowany AL Langenbielau I/ Praca w zakładach przemysłowych/ Kilkaset więźniarek/ Ferdynand Hasse, Ignatz Dichl
84. AL Prausnitz/ Prusice/ ?
85. AL Pürschkau/ Przybyszów/ ?
86. AL Rauscha/ Ruszów/ ?
87. AL Reichenau/ Rychnov u Jablonce n. Nisou (Czechy)/ ?
88. AL Reichenbach/ Dzierżoniów/ 1 III 1944 – 8 V 1945/ Rozbudowa fabryki sprzętu elektrycznego/ Kilkudziesięciu więźniów/ ?
89. AL Rennersdorf/ Rennersdorf k. Löbau (RFN)/ 20 II – 8 III 1945/ Obóz przejściowy/ Na potrzeby Niemiec
90. AL Sackisch/ Kudowa-Zdrój, Zakrze/ VII 1944 – 8 V 1945/ Podobóz kobiecy. Praca w zakładach przemysłowych/ Christian Derig A. G., Vereinigte Deutsche Metallwerke
91. AL Schatzlar/ Žacléř (Czechy)/ ?
92. AL Schertendorf/ Przylep/ ?
93. AL Schlesiersee I/ Sława/ lato 1944 – 20 I 1945/ Podobóz kobiecy. Praca przy kopaniu rowów przeciwczołgowych/ 2000 (Żydówki narodowości polskiej, czeskiej, słowackiej, węgierskiej, holenderskiej i belgijskiej)/ ?
94. AL Schmiedeberg/ Kowary/ ?
95. AL Schweidnitz/ Świdnica/ 1 poł. 1944 – 25 I 1945/ Podobóz. Praca w zakładach metalowych/ Kilkuset więźniów/ ?
96. AL Spohla/Brandhofen/ Brandhofen k. Hoyerswerda (RFN)/ 1 III – 21 IV 1945/ Obóz przejściowy. Kopanie okopów/ ?
97. AL St. Georgenthal/ Jiřetín pod Jedlovou (Czechy)/ ?
98. AL Striegau/ Strzegom/ połowa 1944 – 1 II 1945/ Podobóz kobiecy. Praca w roszarni lnu/ Flaschwerk Mittelschlesien GmbH
99. AL Treskau/ Owińska/ ?
100. AL Trautenau/ Trutnov (Czechy)/ ?
101. AL Waldenburg/ Wałbrzych/ 1 IX 1944 – 8 V 1945/ Męski podobóz/ Kilkuset więźniów/ ?
102. AL Wüstewaltersdorf/ Walim/ X 1944 – II 1945/ Męski oddział roboczy. Praca przy budowie tuneli/ ?
103. AL Weisswasser/ Horneburg (RFN)/ 9 IV 1944 – 28 II 1945/ Kobieca grupa robocza w fabryce/ 5000 kobiet/ Valvo Roehrenwerke
104. AL Wittichenau/ Wittichenau (RFN)/ ?
105. AL Ziellerthal-Ermannsdorf/ Mysłakowice/ ?
106. AL Zittau/ Zittau (RFN)/ ?

Obozy wchodzące w skład kompleksu "Riese" w Górach Sowich

107. AL Dörnhau/ Kolce/ 1 V 1944 – 8 V 1945/ Prace budowlane, mosty, drogi, torowiska, być może także praca w sztolni w Osówce/ ok. 1500 greckich, węgierskich i polskich Żydów, według innych źródeł ok. 2500. W początkach 1945 podobóz przejął chorych z Jedlinki i zaczął pełnić rolę szpitala obozowego dla innych podobozów/ Arthur Becker-Tiefbay AG, Krause, Sager und Werner, Holzmann&Butzer.
107. AL Erlenbusch/ Olszyniec/ 1 VI 1944 – 4 V 1945/ Męski oddział roboczy. Przeładunek kolejowy, wykopy wodociągowe, utrzymywanie kolejki wąskotorowej/ ok. 1500 więźniów: Polacy, Rosjanie, Żydzi z Polski i Węgier/ ?
108. AL Falkenberg/ Sokolec/ 15 IV 1944 – 8 V 1945/ Męski oddział roboczy. Drążenie sztolni w górze Gontowa, budowa dróg i torowiska, prace naziemne i budowlane/ Do 1500 osób, głównie Żydzi/ Hoffmanneswerke, Wayss und Freytag, Hoch und Thiefbau, Deutsche Hoch und Tiefbaugesellschaft, Seidennspinner, Urban, Dybno, Fix.
109. AL Eule/ Sowina k. Sokolca/ 1 V 1944 – 13 I 1945/ Męski oddział roboczy. Budowa tuneli i dróg/ ?
110. AL Fürstenstein/ Wałbrzych - Książ / 28 X 1944 – 8 V 1945/ Męski oddział roboczy. Drążenie sztolni pod zamkiem, budowa dróg, budynków/ Ustalono 217 nazwisk, suma wielokrotnie większa/ Sänger und Laninger, Singer und Müller, Hegerfeld, Kemna und Co., Pischel
111. AL Kaltwasser/ Zimna Woda/ 1 VIII 1944 – 28 II 1945/ Męski oddział roboczy. Różne prace na rzecz kompleksu "Riese"/ ok. 1000 osób, polscy Żydzi/ Fix, Sago&Werner, Lentz
112. AL Lärche/ Głuszyca, zbocze góry Soboń/ 20 X 1944 – V 1945/ Podobóz męski. Drążenie sztolni, budowa dróg, wykopów pod fundamenty, budowa wodociągów w Głuszycy/ ok. 1000 ?/ Lingen
113. AL Marzbachtal/ Głuszyca, Dolina Marcowego Potoku Dużego (Grosser Maerz-Bach)/ VIII 1944 – V 1945/ Podobóz męski. Prace naziemne i leśne, oraz sztolnie w górze Soboń (?)/ Ponad 230 osób, może około 1200 (Żydzi węgierscy i polscy)/ Weiden und Petersil
114. AL Oberwüstegiersdorf/ Głuszyca Górna/ 15 V 1944 – V 1945/ Męski oddział roboczy. Przeładunek na potrzeby konstrukcji, roboty kanalizacyjne, budowa dróg/ Przynajmniej 1283 więźniów, głównie Żydów/ Lenz, Steinhage, Shcallhorn
115. AL Schotterwerk – Sauferwassergraben/ Głuszyca Górna na zboczu góry Osówka, przy strumieniu Kłobia/ 24 XI 1944 – 8 V 1945/ Męski oddział roboczy. Drążenie sztolni, prace naziemne i budowlane, instalacja wodociągowa, kolejka wąskotorowa ("Riese")/ ?
116. AL Tannhausen (+ Zentralrevier Tannhausen)/ Jedlinka IV/ V 1944 – 8 V 1945/ Męski oddział roboczy. Prace rozładunkowe, magazynierskie i budowlane. Pełnił również funkcję szpitala obozowego przeniesionego później do Kolców/ ok. 1200 więźniów (nie licząc chorych z rewiru)/ Websky, Hartmann & Wiesen AG
117. AL Wolfsberg/ Walim/Jugowice, przy górze Włodarz/ V 1944 – V 1945/ Podobóz męski. Prace naziemne, kanalizacyjne i budowlane w rejonie góry Włodarz/ Wiele tysięcy osób, ustalono 2850 nazwisk/ Lamm, Stohl&Butzer, Ackermann, Dübner, Vereinigte Deutsche Metallwerke, Klemma, Otto Weil, Gepard, Jank, Hotzo, Hutto, Tebe u. Bueer i ponad 20 innych firm.
118. AL Wüstegiersdorf I/ Głuszyca/ koniec 1943 – 8 V 1945/ Podobóz męski. Głównie prace budowlane w górach Osówka, Soboń/ Stan dzienny ok. 1000 osób/ ?
119. AL Wüstegiersdorf II/ Głuszyca/ 1944 – początek 1945/ Kobiecy oddział roboczy. Praca w zakładach zbrojeniowych/ Stan dzienny ok. 1000 osób/ Friedrich Krupp A. G.
120. Waldlager Wüstewaltersdorf/ Głuszyca/ V 1944? – II 1945/ Męski oddział roboczy, 3 grupy więźniów. Praca w lesie przy wywożeniu gruzu z podziemnych chodników/ ok. 1500 osób/ ?

Jeżeli posiadacie istotne informacje dotyczące obiektów hangarowych stojących przy ul. Kwiatowej w Żarowie to prosimy o kontakt na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.  

Składamy serdeczne podziękowania dla Pań Anny Rytko i Barbary Sawickiej z Muzeum KL Gross-Rosen za poświęcony czas i udostępnienie materiałów archiwalnych

Przypisy:
(1) B.Cybulski, Obozy podporządkowane KL Gross-Rosen (stan badań), Rogoźnica 1987
(2) D.Sula, Losy więźniów nie ewakuowanych z filii KL Gross - Rosen, Wałbrzych 1995, s.21
(3) B.Cybulski, Obozy podporządkowane KL Gross-Rosen (stan badań), Rogoźnica 1987
(4) Protokół przesłuchania w dniu 29 III 69 r. w GKBZHwP. Świadek Leon Kołakowski, syn Edmunda i Jadwigii Zelenay, ur. 17 IX 1924 r. (Archiwum Muzeum KL Gross-Rosen w Rogoźnicy, sygn. 9252/45a/DP)
(5) Protokół przesłuchania w dniu 19 IV 1969 r. w GKBZHwP. Świadek Lucjan Stępczyński, syn Aleksandra i Stefanii Krakówka, ur. 6 X 1923 r. w Łętownicy, po. Ostrów Maz. (Archiwum Muzeum KL Gross-Rosen w Rogoźnicy, sygn. 9252/45a/DP)
(6) Pismo przewodnie z załączonym protokołem przesłuchania świadka 7 IX 1970 r. w tymże Sądzie. Świadek Karol Semelik, syn Karola i Adolfiny (Archiwum Muzeum KL Gross-Rosen w Rogoźnicy, sygn. 9252/45a/DP)
(7) Informacje dotyczące obozu Landeshut (Kamienna Góra), przekazane przez byłych więźniów obozu Józefa Balickiego i Edmunda Obłego (Archiwum Muzeum KL Gross-Rosen, w Rogoźnicy, sygn. 9252/45a; XLVI/8)
(8) Dane dotyczące podobozu "Landeshut" – Kamienna Góra oraz Antonówka (Kamienna Góra) z 11-12.06.1985 r. (Archiwum Muzeum KL Gross-Rosen, w Rogoźnicy, sygn. 9252/45a; XLVI/9)

Źródła:
Archiwum Muzeum KL Gross-Rosen w Rogoźnicy
B.Cybulski, Obozy podporządkowane KL Gross-Rosen (stan badań), Rogoźnica 1987
J.Lubieniecki, Filia Gross Rosen w Kamiennej Górze,w "Karkonosze" nr 11/135 z 1988 r., str.str. 19-23
G.Choptiany, Losy 50. Młodocianych więźniów z AL Landeshut, Wałbrzych 1989
D.Sula, Losy więźniów nie ewakuowanych z filii KL Gross - Rosen, Wałbrzych 1995
R.Kotowicz, Z dziejów kamiennogórskich podziemi, w Z dziejów Kamiennej Góry, Kamienna Góra 2005, str.str. 64-71
https://pl.wikipedia.org/
http://www.speleolodz.pl/
http://www.gross-rosen.eu/

Opracowanie
Bogdan Mucha