Słów kilka o kościele pw. św. Józefa w Pożarzysku i biskupie, który przyczynił się do jego odbudowy

Pierwsza informacja o istnieniu kościoła i parafii w Pożarzysku pochodzi z końca XII wieku, a dokładnie z roku 1198. Owa wzmianka zawarta została w dokumencie spisanym przez biskupa wrocławskiego Jarosława, w którym potwierdził wymianę wsi stanowiących uposażenie kościoła w miejscowości Posarische (wówczas Pożarzysko). Nieznany z imienia i nazwiska proboszcz pożarzyski otrzymał wówczas Jauorau, Tissech, Petri villa (Stary Jawornik, Czechy i Piotrowice) w zamian za Osech, Lopenice, Ystebche, Wlostrouicu i Scharino (Osiek, Łopienice, Istebkę, Blizanowice, Żarów lub folwark Sanderhof). Bez wątpienia jednak fundatorami i pierwszymi patronami kościoła w Pożarzysku byli możni rycerzez z rodu Ilikowiców. Zasięg powstałej parafii pożarzyskiej pozostaje nieznany aż do końca XIII wieku. W 1294 roku w skryptorium klasztornym w Lubiążu sporządzony został fałszywy dokument opatrzony datą roczną 1213. Wymieniał on miejscowości Imbramowice, Kruków, Mrowiny, Pyszczyn, Siedlimowice i Tarnawa, jako należące do parafii w Pożarzysku. Tym właśnie dokumentem opat lubiąski zadbał o zabezpieczenie prawa do dziesięciny kościelnej, którą do tej pory wybierał proboszcz pożarzyski. Pod koniec XIII wieku prawo patronatu nad tamtejszą świątynią posiadał pochodzący z możnego rodu proboszcz pożarzyski Ulrich von Liebenthal. W dniu 26 kwietnia 1294 roku wystawił za zgodą swojego brata dokument, w którym przekazywał klasztorowi cystersów w Lubiążu prawo patronatu nad kościołem w Pożarzysku, ale dopiero po swojej śmierci. W XIV wieku (1335 i 1399 r.) parafia pożarzyska podlegała pod archiprezbiteriat średzki, później została przeniesiona do archiprezbiteriatu świdnickiego. W roku 1399 proboszczem był niejaki Mikołaj (Nycolaus). Ok. 1553 roku za sprawą właścicieli dóbr pożarzyskich von Mühlheimów, kościół podobnie jak świątynie w Domanicach i Łażanach, przejęt zostaje przez protestantów. Pierwszym pastorem luterańskim w Pożarzysku był Balthasar Thilesius. Kolejnymi: Georg Stübner 1575-1582; Samuel Clemens 1595-1600; dwóch braci Lange Heinrich i Ambrosius, pierwszy do 1603 lub 1613 roku, drugi w latach 20-tych XVII wieku przeniósł się na prebendę imbramowicką; Johannes Scultetus (Scholtz) ok.1629-1633; Georg Grüner 1633 (?). W 1634 roku Pożarzysko dołączono do istniejącej już od kilku lat dużej gminy wyznaniowej, obejmującej swym zasięgiem kilkanaście wsi oraz trzy świątynie w Łażanach, Piotrowicach i Pastuchowie. Jej pastorami byli kolejno Johann Viebing w latach 1634-1639 i Matthäus Hoffman od 1639 do 1653 roku. Ostatnim pastorem luterańskim w Pożarzysku i Imbramowicach był Johann Georg Hübner (Ueber). Ustanowiony w dniu 23 stycznia 1652 roku, opuścił swoją parafię przez przybyciem członków komisji redukcyjnej 4 stycznia 1654 roku. Wprowadzili oni na urząd katolickiego proboszcza benedyktyna Carolusa Liepelta, który osiadł na plebani w Domanicach. W ten właśnie sposób przestała istnieć samodzielna parafia w Pożarzysku, której nigdy nie reaktywowano. Kościół pożarzyski stał się filialnym na prawach mater adiuncta w parafii Domanice. W latach 1654-1667 patronat nad kościołem pożarzyskim sprawowała Ursula Helena von Marschalkin, właścicielka sąsiednich Siedlimowic, która była protestantką. Ona decydowała w sprawach obsady kościoła, natomiast do właściciela Mrowin barona Ludwiga von Monteverques należała druga „połowa” praw patronackich. Ze sprawozdania urzędnika diecezjalnego, który w 1667 roku wizytował Pożarzysko, wynika, że na kościół łożyli mieszkańcy Krukowa, Marcinowiczek, Mrowin, Pyszczyna, Siedlimowic, Weseliny i Wostówki. Prawdopodobnie wszystkie te miejscowości należały do parafii pożarzyskiej przed jej likwidacją w połowie XVII wieku.

Kościół w Pożarzysku, widok od strony południowo-wschodniej, ok. 1930 r. (archiwum autora)

Portal kościoła w Pożarzysku na rysunku z ok. 1885 roku (archiwum autora)

Mury kościoła wzniesione zostały są z łamanego granitu, naroża z ciosów granitowych, a detal architektoniczny z piaskowca. Świątynia była pierwotnie obiektem jednonawowym z dwoma półkolistymi wieżami po bokach nawy i wydzielonym, prawie kwadratowym prezbiterium o wymiarach 7,68x6,93 m. Nawę pokrywał płaski strop, a prezbiterium sklepienie krzyżowo-żebrowe wsparte na prostych wspornikach. Bryła kościoła uległa na przestrzeni wieków poważnym przekształceniom. Wieża północna został zniszczona i rozebrana. Z pierwotnego wystroju do czasów obecnych dotrwało przyścienne sakramentarium w prezbiterium oraz dwa portale: południowy, ostrołukowy z 3 parami kolumienek i wczesnogotyckimi głowicami kielichowymi, ozdobiony elementami roślinnymi oraz północny również ostrołukowy z profilowanymi ościeżami. Świątynia wzniesiona została najwcześniej w połowie XIII wieku, czyli jest to drugi kościół we wsi, gdyż pierwszy wzmiankowano już pół wieku wcześniej. Co stał się z pierwszą budowlą ufundowaną przez Ilikowiców tego nie wiadomo. W źródłach podaje się najczęściej spalenie świątyni przez Mongołów podążających w 1241 roku spod Legnicy przez Strzegom i Świdnicę na Węgry, zniszczenie świątyni przez przypadkowy kataklizm lub jej celową rozbiórkę. Być może fundatorem drugiej budowli był wspomniany wcześniej przedstawiciel rodu von Liebenthal. Pewnym jest, że zbudowana z kamienia łamanego kamienia w drugiej połowie XIII wieku, solidna świątynia przetrwała próbę czasu, a około 1600 roku została przebudowana. Niszcząca działalność człowieka, dotknęła kościół w Pożarzysku dopiero w straszliwych latach wojny trzydziestoletniej 1618-48. Raport komisji redukcyjnej z 1654 roku wymienia skromne wyposażenie kościelne, na które składało się: 3 dzwony, ołtarz, 2 drewniane krzyże, cynowy kielich. Spalone było probostwo. Wizytator diecezjalny po zlustrowaniu w dniu 4 października 1667 roku odnotował uszkodzony i przeciekający dach nad nawą, zawalona kaplica oraz zniszczona ambona. W kościele stała kamienna chrzcielnica z drewnianymi ozdobami snycerskimi oraz jeden kielich z pateną. Skrytka w ścianie, w której trzymano monstrancję i naczynia liturgiczne była pusta. W 1852 roku świątynia została gruntownie wyremontowana, m.in. obniżono wieżę południową. W latach 80-tych XIX wieku w skład wyposażenia kościelnego wchodziły wykonane na początku XVI wieku chrzcielnica i późnorenesansowe stalle z baldachimowym zwieńczeniem oraz ołtarz boczny z końca XVI stulecia. Stary ołtarz główny został przebudowany w 1845 roku przez cieślę Schmaucha z Bolesławic Świdnickich. Jak podają źródła w dobie wojny siedmioletniej wiosną 1762 roku wieża kościoła służyła jako punkt widokowy dla oficerów austriackich z oddziałów feldmarszałka Leopolda Dauna, które kwaterowały w Pożarzysku. Również w 1835 roku z wieży kościelnej manewry wojsk pruskich obserwować mieli generałowie Karl von Grolman i Hans Ernst von Ziethen. W 1945 roku wskutek ostrzału radzieckiej artylerii, uszkodzone zostało pokrycie dachowe i częściowo mury. Kościół nie został jednak obrócony w ruinę. Jego upadek, miał miejsce dopiero w następnych latach, co spowodowane było brakiem troski o uszkodzoną budowlę. Pod koniec lat 60-tych XX wieku z okazałej świątyni pozostały już tylko mury. Dopiero w latach 1974-1976, przy zaangażowaniu i pomocy ze strony ks. bpa Wincentego Urbana, wrocławskiego wikariusza kapitulnego kościół został odbudowany.

Unikalna cegiełka z czasu odbudowy świątyni w Pożarzysku, lata 70-te XX wieku (zbiory autora)

Jeden z najpiękniejszych późnoromańskich portali na Dolnym Śląsku znajduje się w Pożarzysku, fot. B.Mucha

Kościół pw. św. Józefa w Pożarzysku, fot. B. Mucha

Ks. bp Wincenty Urban urodził się 13 lutego 1911 roku w Grodzisku Dolnym koło Przeworska. Jego rodzicami byli: Antoni i Maria. Zgodnie z przyjętym zwyczajem, ochrzczono go w kościele parafialnym już 19 lutego. Szafarzem chrztu był ks. proboszcz Franciszek Świerczyński, a rodzicami chrzestnymi Antoni Froń i Katarzyna Rydzik. Rodzice mieli pięcioro dzieci i zajmowali niewielkie gospodarstwo rolne. Skromne warunki domowe zmusiły ojca, do podjęcia pracy na kolei, matka zajmowała się domem. Wincenty po ukończeniu czteroletniej szkoły w Chałupkach w 1923 roku zapisał się do Państwowego Gimnazjum im. Bolesława Chrobrego w Leżajsku. Był zawsze najlepszym uczniem w klasie. Mając 14 lat stracił ojca, który zmarł na atak serca. W roku 1931 w Leżajsku Wincenty Urban przystąpił do egzaminu dojrzałości, zdając ustnie egzamin tylko z historii, gdyż z innych przedmiotów (język polski, niemiecki i matematyka) został zwolniony po egzaminie pisemnym. Po maturze wstąpił do Arcybiskupiego Seminarium Duchownego we Lwowie, studiując równocześnie na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, na Wydziale Teologicznym, który słynął z wybitnych profesorów i przełożonych. Był tam prezesem Koła Abstynentów oraz założył pismo kleryckie „O lepszą przyszłość”, propagujące zasady trzeźwości i abstynencji. W kwietniu 1936 roku kleryk Wincenty Urban przyjął święcenia subdiakonatu i diakonatu z rąk arcybiskupa metropolity lwowskiego Bolesława Twardowskiego. Święceń kapłańskich udzielił mu dnia 28 czerwca 1936 roku ks. arcybiskup Bolesław Twardowski w katedrze lwowskiej. Uroczyste prymicje odbyły się zaś w parafii rodzinnej w Grodzisku Dolnym, podczas których kazanie wygłosił ks. prof. Józef Umiński. Po święceniach kapłańskich, ks. Wincenty Urban pracował jako wikariusz w Sokolnikach (1936-1938), Biłce Szlacheckiej (1938-1939) i w Kamieńcu Strumiłowej (1939-1940). Po śmierci ks. Antoniego Czwaczkiego w 1940 roku, został administratorem parafii w Biłce Szlacheckiej, aż do wyjazdu na Ziemie Zachodnie (wyjechał jako ostatni) dnia 22 czerwca 1945 roku. W Administracji Apostolskiej w Opolu uzyskuje jurysdykcję i przydział do pracy duszpasterskiej w charakterze wikariusza w parafii Grodziec, a następnie skierowany został do Zabrza. Jednocześnie czyni przygotowania do obrony doktoratu, najpierw na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, a następnie na Wydziale Teologicznym w Warszawie, gdzie uzyskuje promocję doktorską dnia 13 lutego 1947 roku. Za zgodą władz kościelnych ks. Wincenty Urban dnia 2 grudnia 1946 roku przenosi się do Wrocławia i obejmuje kierownictwo nad Archiwum i Muzeum Archidiecezjalnym oraz Biblioteką Kapitulną we Wrocławiu. Powierzone funkcje z wielką gorliwością i odpowiedzialnością pełnił do końca życia. Od 1947 roku aż do ostatnich dni swego życia wykładał historię i patrologię w Seminarium Duchownym we Wrocławiu, a także w Nysie i Opolu.

Ks. bp Wincenty Urban 1911-1983. Za swego życia wsparł odbudowę 5 zabytkowych kościołów, w tym świątyni pw. św. Józefa w Pożarzysku

Wiele czasu poświęcał również ksiądz Urban na wykłady w domu prowincjalnym Sióstr św. Elżbiety we Wrocławiu, gdzie był również kapelanem. Kilkakrotnie opracował skrypty z historii Kościoła, patrologii i historii sztuki. Dnia 26 maja 1952 roku ks. Wincenty Urban został mianowany przez ks. Prymasa Stefana Wyszyńskiego kanonikiem gremialnym Kapituły Katedralnej. W1953 roku uzyskał habilitację na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, którą władze państwowe formalnie zatwierdziły dopiero po 19 latach. Papież Jan XXIII zamianował go 8 maja 1959 roku prałatem domowym, a 25 października 1959 roku obdarzył ks. Urbana godnością biskupią. Uroczysta konsekracja odbyła się 7 lutego 1960 roku w katedrze wrocławskiej. Przewodniczył jej ks. Prymas Stefan Wyszyński w towarzystwie ks. abp. Eugeniusza Baziaka z Krakowa i ks. bp. Bolesław Kominka z Wrocławia. Jako biskup ks. Wincenty Urban nie zmienił swego stylu życia. Brał udział: w Soborze Watykańskim II, w Wielkiej Nowennie, peregrynacji obrazu Matki Bożej Częstochowskiej, milenium Chrztu Polski. Od 1972 roku związany był też z warszawską Akademią Teologii Katolickiej, gdzie prowadził wykłady z historii teologii i historii Kościoła. W 1972 roku został profesorem nadzwyczajnym, a 1982 roku profesorem zwyczajnym. Przez wiele lat był przewodniczącym Sekcji Historii Kościelnej Polskiego Towarzystwa Teologicznego. Od marca 1974 roku do końca stycznia 1976 roku ks. bp. Urban pełnił urząd wikariusza kapitulnego archidiecezji wrocławskiej. W ciągu 23 lat biskupiego posługiwania zwizytował kościoły parafialne i filialne w 68 dekanatach. Udzielił sakramentu bierzmowania blisko 300 tys. wiernych i wygłosił tysiące kazań. Wydatnie wspierał rozpoczętą budowę siedmiu nowych kościołów, oraz odbudowę pięciu zabytkowych, interesował się budową Domu Księży Emerytów. Imponującym osiągnięciem ks. bp. Wincentego Urbana jest dorobek pisarski obejmujący 483 pozycje drukowane i wiele pozostających w rękopisach. Większość swych prac biskup Urban pisał nocami po ciężko przepracowanym dniu. Trzeba też wspomnieć, że na jego seminariach w latach 1946-1983 napisano 4 prace doktorskie, 18 licencjackich i 56 magisterskich. Doceniając jego wysiłek i dorobek naukowy Rada Państwa uchwałą z dnia 6 czerwca 1974 roku nadała mu tytuł naukowy profesora nadzwyczajnego teologii, a 17 września 1982 roku profesora zwyczajnego. Zmarł we Wrocławiu 13 grudnia 1983 roku i został pochowany w podziemiach katedry wrocławskiej.

Publikacje autorstwa bp Urbana:
Droga krzyżowa Archidiecezji Lwowskiej w latach II wojny światowej, 1939–1945, Semper Fidelis, 1983
Leopold Sedlnicki, książę biskup wrocławski 1836–1840 i jego odstępstwo na tle dziejów Kościoła katolickiego na Śląsku w pierwszej połowie XIX wieku
Zarys dziejów diecezji wrocławskiej, Wrocław 1962
Duszpasterski wkład księży repatriantów w archidiecezji Wrocławskiej w latach 1945–1970, Wrocław 1970
Szkice z dziejów archidiecezji lwowskiej i jej duszpasterstwa, Rzym 1984
Z wrocławskiej niwy kaznodziejskiej, Warszawa 1982

Źródła:
P.Nitecki, Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965–1999, Warszawa 2000
J.Pater, Poczet biskupów wrocławskich, Wrocław 2000
S.Wójcik, Biskup Wincenty Urban: życie i działalność 1911–1983, Lublin 2001
T.Ciesielski, Żarów. Historia miasta i gminy, Żarów 2006
http://www.pwt.wroc.pl/
http://totustuus.net.pl/
https://pl.wikipedia.org/wiki/

Opracowanie
Bogdan Mucha