Bramy wjazdowe do rezydencji w Mrowinach i Wierzbnej – nowożytna forma łuków triumfalnych w architekturze pałacowej

W architekturze łukiem triumfalnym nazywamy zazwyczaj budowlę w kształcie monumentalnej, wolno stojącej bram stawianej dla upamiętnienia ważnej osoby lub uczczenia ważnego wydarzenia, zwykle zwycięstwa militarnego. Przejście pod łukiem triumfalnym autora lub autorów zwycięstwa było punktem kulminacyjnym pochodu triumfalnego. Pierwsze łuki triumfalne powstawały w starożytnym Rzymie (prekursorem były ozdobne bramy budowane przez Etrusków), później ten typ budowli był wznoszony w innych krajach i epokach historycznych. Zwykle łuki triumfalne były budowane jako stałe konstrukcje i niektóre z nich przetrwały całe stulecia, część z nich natomiast była prowizorycznymi konstrukcjami stawianymi dla uczczenia ważnego wydarzenia. Pierwsze bramy stawiano na podwyższeniu z bloków o graniastym kształcie, nad nim kształtowano otwór przejazdowy. Triumfalne łuki wykonywane były z kamienia ciosowego w kształcie arkadowym jako konstrukcje jedno-, dwu- lub trójprzęsłowe. Filary zdobiono półkolumnami lub wtopionymi częściowo w filar kolumnami, stawianymi n piedestałach podkreślających wysokość budowli, w ozdobnym, często w korynckim stylu. Wyraźnie zaakcentowane łuki przejazdów opierano na ozdobnych impostach. Belkowanie wieńczyła attyka. Wolne pola wypełniano reliefami, napisami mówiącymi o przyczynach powstania tego łuku. Na szczycie umieszczano kwadrygę z posągiem osoby, na cześć której wzniesiono ten łuk.

Łuki triumfalne najszerzej upowszechniły się w czasach cesarstwa rzymskiego (ku czci zwycięskich cesarzy, ich dobrodziejstw, bóstw, wodzów). Najwięcej zbudowano ich w Rzymie: łuk Tytusa (81 r. n.e.), Septymiusza Sewera (203 r.), Konstantyna Wielkiego (312-315 r.), oraz na obszarze Italii (Rimini, Aosta, Ankona, Benewent). Łuki triumfalne istnieją na innych ziemiach imperium (Galia – Orange, Saint-Rémy; Hiszpania – Alcántara; Grecja – Saloniki, Ateny; Afryka Północna – Timgad, Tébessa, Lambessis, Leptis Magna; Azja Mniejsza – Antalya). W czasach nowożytnych również budowano łuki triumfalne. Wymienić można tutaj następujące budowle: Włochy – łuk triumfalny Alfonsa Aragońskiego w Neapolu (XV w.), Arco della Pace w Mediolanie (1 połowa XIX w.); Francja – Arc du Carroussel (1806 r.), Arc de l'Etoile (1806-1837) w Paryżu; Hiszpania – Puerta de Toledo w Madrycie (1813-1827); Rosja – Brama Narwska w Sankt Petersburgu (1827-1834); Ukraina – Pomnik Chwały na Cmentarzu Obrońców Lwowa (1921-1939), Rumunia – Arcul de Triumf w Bukareszcie (1936 r.), Korea Północka – Łuk Triumfalny w Pyongyang (1982 r.), Gambia – Arch 22 w Bandżul (1996 r.). Jako łuki triumfalne budowano w XVI-XIX wieku również bramy miejskie, np. Porte Saint-Denis (1672 r.) i Porte Saint-Martin (1674 r.) w Paryżu, Brama Brandenburska (1791 r.) w Berlinie. Łuk triumfalny wywarł znaczny wpływ na architekturę nowożytną, gdyż był motywem wielokrotnie naśladowanym przez budownictwo.

Łuk Septymiusza Sewera w Rzymie (źródło)

Łuk Konstantyna Wielkiego w Rzymie (źródło)

 Łuk Arc de l'Etoile w Paryżu (źródło)

Arcul de Triumf w Bukareszcie (źródło)

Arch 22 w Bandżul (źródło)

 Brama Brandenburska w Berlinie (źródło)

W Polsce do najbardziej znanych łuków triumfalnych należą budowle znajdujące się w Ślesinie (woj. wielkopolskie) i Jabłonnej (woj. mazowieckie). Łuk Triumfalny (zw. też Łukiem lub Bramą Napoleona) w Ślesinie zbudowano w 1811 lub 1812 roku (wg tablicy informacyjnej) na cześć Napoleona Bonaparte, który miał wracać przez Ślesin z kampanii rosyjskiej. Prawdopodobnie Cesarz Francuzów nigdy pod ślesińskim łukiem nie przejechał, chyba że nieoficjalnie. Nie ma też 100% pewności czy brama została wzniesiona dla Napoleona, czy dla jego brata Hieronima. Wedle innych źródeł łuk wzniesiony został przez mieszkańców Ślesina w 1812 roku, ku czci księcia warszawskiego Fryderyka Augusta. Budowla składa się z głównej, zamkniętej półkoliście arkady i dwóch niższych, bocznych przejść dla pieszych. Elewacje łuku zdobione są lizenami, które kończą głowice jońskie. Nad schodkowym szczycie łuku znajduje się figura orła napoleońskiego. Łuk został w 1972 roku mocno zniszczony przez nadjeżdżającą ciężarówkę. Odrestaurowano go w latach 1976-77, jednocześnie zmieniając układ komunikacyjny wobec niego. Łuk księcia Józefa Poniatowskiego w Jabłonnej wzniesiony został dzięki staraniom ciotecznej siostrzenicy księcia – Anny z Tyszkiewiczów Potockiej-Wąsowiczowowej, która stając się w 1822 roku właścicielką jabłonowskiego pałacu i parku, postanowiła stworzyć tu ośrodek kultu tragicznie zmarłego księcia Józefa. Łuk z Jabłonnej, który zaprojektował włoski architekt Henryk Marconi jest bardziej przykładem małej architektury ogrodowej epoki późnego neoklasycyzmu, niż architektury triumfalnej wznoszonej w czasach antycznych, jak i w sztuce nowożytnej przede wszystkim w miastach. Brama w Jabłonnej stanowi recepcję jednoarkadowego łuku triumfalnego, z szeroką arkadą sklepioną łukiem pełnym, rozpartą na prostopadłościennych filarach. Wzniesiona została z tynkowanej cegły a detal architektoniczny został odkuty w żółto-szarym piaskowcu.

Łuk Napoleona w Ślesinie (źródło)

 Łuk Poniatowskiego w Jabłonnie (źródło)

W formie łuków triumfalnych wzniesiono zachowane do dziś bramy wjazdowe do rezydencji pałacowych w Mrowinach i  Wierzbnej, gm. Żarów. Nie są to co prawda budowle stawiane dla upamiętnienia ważnej osoby lub uczczenia ważnego wydarzenia (Mrowiny - zwycięstwo w wojnie francusko-pruskiej ??), jednak stanowiły ważny element wspomnianych założeń rezydencjonalnych, pełniąc rolę kompozycyjną i dekoracyjną oraz świadcząc o zamożności i randze ich właścicieli. W Mrowinach drogę dojazdową do pałacu zamyka murowana, tynkowana z tynkowanym detalem (boniowanie, pilastry) neorenesansowa brama w formie łuku triumfalnego, które wzniesienie datowane jest na 1871 rok, kiedy właścicielem założenia pałacowego był Friedrich Carl von Kulmiz. Przejazd i przejście piesze we wspomnianej bramie posiada formę pełnołukowych arkad. Jej zwieńczenie natomiast ma postać pełnego belkowania. W Wierzbnej dojazd do pałacu zamknięty został trzyosiową, murowaną i tynkowaną neobarokową bramą z podziałami ramowymi. Środkowy przejazd budowli posiada formę pełnołukowej arkady. Po bokach znajdują się odcinkowo zamknięte blendy. Brama, którą wzniesiono ok. 1890 roku z inicjatywy marszałka dworu królewskiego Friedricha Augusta Eduarda Alfreda von Waldenburga, zwieńczona jest trójkątnym osiowym szczytem.

Brama wjazdowa w formie łuku triumfalnego w Mrowinach
(fot. od góry: Gminna ewidencja zabytków 2004, A.Bielec, B.Mucha)

Brama w formie łuku triumfalnego w Wierzbnej
(fot. od góry: Gminna ewidencja zabytków 2004, B.Mucha)

Źródła:
Gminna ewidencja zabytków, 2004 r.
http://www.naszewycieczki.pl/
http://napoleon.org.pl/
https://pl.wikipedia.org/

Opracowanie
Bogdan Mucha