Pionierzy - kilka słów o działalności grup operacyjnych na Ziemiach Odzyskanych i dokumencie z 1945 roku

Jeszcze w 1945 roku, a więc w początkowej fazie zasiedlenia ziem odzyskanych, dużą rolę odegrały tzw. grupy operacyjne, kierowane tam przez władze państwowe, samorządowe, poszczególne resorty, instytucje szczebla centralnego oraz partie polityczne. Zadaniem tych grup była organizacja życia polskiego na przejmowanych przez Polskę ziemiach zachodnich, w tym powoływanie administracji państwowej i samorządowej. Uchwała Rady Ministrów z dnia 14 marca 1945 roku wyznaczała podział administracyjny ziem zachodnich na cztery okręgi pod kierownictwem pełnomocników Rządu RP (Śląsk Opolski, Dolny Śląsk, Pomorze Zachodnie, Warmia i Mazury). Biorąc pod uwagę stopień trudności w powierzonych zadaniach pełnomocnikom rządu na ziemiach odzyskanych przyznano szerokie uprawnienia. Osobom tym podlegały wszystkie urzędy i instytucje (bez organów sprawiedliwości). W stosunku do władz niezespolonych pełnomocnicy rządu pełnili funkcje koordynacyjne z prawem uchylania decyzji sprzecznych z obowiązującym prawem lub godzących w interes publiczny. Pełnomocnicy byli zobowiązani do powołania grup operacyjnych, a następnie wysłania ich w teren z zadaniem zorganizowania administracji stopnia okręgowego i obwodowego. Pełnomocnicy obwodowi mieli zorganizować zarządy miejskie i gminne. Aby przystąpić do wykonania zadań należało skompletować grupy operacyjne. Ekipy administracyjne kompletowano w rożnych ośrodkach. Grupy operacyjne dla Dolnego Śląska powstawały w Kielcach i Krakowie, a pełnomocnikiem na okręg Dolnego Śląska był od marca 1945 do maja 1946 roku Stanisław Piaskowski, wcześniej pełniący obowiązki wicewojewody kieleckiego.

Równolegle z organizowaniem administracyjnych grup operacyjnych postępowało powoływanie grup operacyjnych resortów i instytucji centralnych. Do jednych z ważniejszych grup operacyjnych należały grupy Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów i Ministerstwa Przemysłu. Do ich tworzenia przystąpiono już jesienią 1944 roku. Zasadnicze prace związane z ich organizacją wykonano w okresie działalności Tymczasowego Rządu Rzeczypospolitej Polskiej, a później Rządu Jedności Narodowej. Przed przemysłowymi grupami operacyjnymi postawiono następujące zadania: 1. zabezpieczenie wraz z władzami wojskowymi i cywilnymi obiektów i zasobów przemysłowych przed zniszczeniami wojennymi; 2. zorganizowanie kierownictw zakładów i przedsiębiorstw przemysłowych na okres przejściowy (do czasu objęcia władzy przez administrację cywilną); 3. stworzenie miejscowych władz przemysłowych; 4. przeprowadzenie prac wyjaśniających i agitacyjnych wśród robotników i właścicieli przedsiębiorstw.

Zadaniem przemysłowych grup operacyjnych była obrona zakładów przemysłowych, ich uruchomienie oraz stworzenie administracji przy urzędach pełnomocników rządu. Terenowe grupy operacyjne podlegały pełnomocnikowi na obwód (powiat), który po przybyciu na miejsce, zobowiązany był powiadomić o tym wadze wojskowe i cywilne (o ile istniały) i uzgodnić z nimi swoją działalność, a następnie przystąpić do zabezpieczania i uruchamiania obiektów gospodarczych. Pełnomocnik, biorąc pod uwagę opinię pracowników i władz cywilnych zobowiązany był do wyznaczenia tymczasowego dyrektora zakładu oraz zatwierdzić przedstawiciela rady zakładowej w zarządzie tymczasowym. Pełnomocnik występował na danym terenie jako przedstawiciel resortu gospodarki narodowej we wszystkich sprawach dotyczących ochrony, zabezpieczenia praw własności. Zadania i kompetencje grup przemysłowych określone zostały w instrukcji Ministra Przemysłu ze stycznia 1945 roku. Ustalono w niej między innymi zasady przejmowania mienia poniemieckiego oraz zakres działania przemysłowych grup operacyjnych, które przejmowały nie tylko zakłady przemysłowe, lecz także przedsiębiorstwa handlowe, magazyny, składy. Dnia 27 marca 1945 roku Kierownictwo Grup Operacyjnych Ministerstwa Przemysłu wydało instrukcję dotyczącą grup operacyjnych na ziemiach odzyskanych. Pisano w niej: „Zadaniem Grup Operacyjnych na Ziemiach Zachodnich jest organizacja od podstaw polskiego przemysłu i życia gospodarczego celem jak najszybszego jego uruchomienia (...) Grupy operacyjne są środkiem organizacyjnym i obsadzają kluczowe stanowiska w organizacjach gospodarczych i przemyśle, regulują w pierwszym rzędzie napływ siły roboczej, stosunki gospodarcze, nawiązują kontakty z właściwymi nadrzędnymi władzami gospodarczymi”. Zobowiązywały one pełnomocników grup do rzetelnego wykonywania zadań i dbałość o dobra narodowe.

Jak podają źródła przemysłowa grupa operacyjna dla Dolnego Śląska rozpoczęła działalność 10 kwietnia 1945 roku w Krakowie. W skład kierownictwa wchodzili: inż. Jan Iwański (główny pełnomocnik), inż. Aleksander Tafel, mgr Piotr Wąs (zastępcy) oraz Zygmunt Dziembowski (szef sztabu). Grupa ta 21 kwietnia 1945 roku przybyła do Trzebnicy, a 2 maja ulokowała się w Legnicy. Rekrutację prowadzono głownie w Krakowie i Częstochowie. Początkowo liczyła 250 osób. Przemysłowe grupy operacyjne na Dolnym Śląsku dokonywały spisu i szacunku przejętego majątku, zabezpieczały zakłady przemysłowe, kompletowały pierwsze załogi, organizowały transport i aprowizację. W stosunkowo krótkim czasie kierownictwo grup operacyjnych zmobilizowało około 2 tys. ludzi. Do sierpnia 1945 roku wysłano z Krakowa 1300 osób, wywodzących się przede wszystkim z województw centralnych. Na początku czerwca 1945 roku Departament Kadr Ministerstwa Przemysłu utworzył dolnośląską bazę w Katowicach, skąd do 18 września skierowano do pracy w dolnośląskim GO KERM i MP około 400 ludzi. Do połowy czerwca 1945 roku przemysłowe grupy operacyjne znalazły się prawie we wszystkich obwodach Dolnego Śląska. Obwodowe grupy liczyły 30-250 osób, a na początku czerwca 780, w trzy miesiące później 2375. Mimo ogromnych trudności przemysłowe grupy operacyjne na Dolnym Śląsku przejęły 3480 zakładów przemysłowych i rzemieślniczych na 4825 istniejących. Tak więc ponad 72% przemysłu zostało zagospodarowane przez grupy przemysłowe. 20 sierpnia 1945 roku Ministerstwo Przemysłu wydało zarządzenie, na mocy którego z dniem 1 września 1945 roku likwidowano grupy operacyjne Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów. Ich pracownicy na ogół wchodzili do referatów przemysłowych tworzonych przy starostwach powiatowych, choć nie było to regułą.

Jak pisze Tomasz Ciesielski w Historii Miasta i Gminy: Działania wojenne nie spowodowały większych szkód w zabudowie przemysłowej Żarowa: zniszczona bocznica kolejowa, uszkodzone kominy zakładów szamotowych. Znacznie dotkliwsze były straty w „ruchomym” wyposażeniu, wywiezionym przez Niemców lub zagarniętym jako „zdobycz wojenna” przez Rosjan (m.in. sprzęt laboratoryjny i administracyjno-biurowy). W okolicy zniszczone zostało tylko jedno większe przedsiębiorstwo produkcyjne – cegielnia imbramowicka. Sowieckie władze wojskowe nie uważały żarowskich zakładów za cenną „zdobycz wojenną”. Dlatego już do początku lipca 1945 r. przekazały wszystkie przedsiębiorstwa przemysłowe zlokalizowane na terenie gmin Żarów i Mrowiny pełnomocnikowi obwodowemu Grup Operacyjnych Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów i Ministerstwa Przemysłu (GOKERM) Romanowi Dziamskiemu. Jeszcze w tym samym miesiącu przystąpiono do inwentaryzowania i porządkowania fabryk, a tam gdzie było to możliwe wznowiono produkcję – 15 VIII 1945 r. niektóre wydziały zakładów chemicznych. Wszystkie przedsiębiorstwa przemysłowe, rzemieślnicze oraz handlowe podlegały jako dobro „poniemieckie” przejęciu na własność paƒstwa polskiego, a ostatnie niejasności w tej sprawie usunęła ustawa z 3 I 1946 r. Do wrześniu 1945 r. fabrykami zarządzały „grupy administracji przemysłowej”, a następnie Delegatura Ministerstwa Przemysłu na Dolny Śląsk (do wiosny 1946 r. z siedzibą w Jeleniej Górze, później we Wrocławiu), której podlegały referaty przemysłowe delegatur obwodowych.

Wedle źródeł w skład przybyłej w maju 1945 roku do Świdnicy Grupy Operacyjnej do spraw Przemysłu, wchodzili: Roman Dziamski (pełnomocnik), Wacław Zawiliński, Czesław Kisielewski, Edward Kasprzycki, Czesław Czulak, Jan Kamiński, Michał Krasicki i Adam Bojko. Do unikalnych dokumentów mówiących o działalności grupy operacyjnej d/s przemysłu na terenie Żarowa, należy Sprawozdanie Pełnomocnika Grupy Operacyjnej dla Spraw Gospodarki na Dolny Śląsk w Świdnicy z dnia 17 lipca 1945 roku. Jak pisze w nim pełnomocnik Roman Dziamski ? (rozbieżności w nazewnictwie; figuruje tutaj Pełnomocnik Grupy Operacyjnej d/s Gospodarki zamiast Przemysłu):

Po powrocie z Głównej Odprawy Pełnomocników w Legnicy, pełnomocnik Grupy Operacyjnej zwołał odprawę wszystkich pracowników Grupy i zdał im relację z przebiegu odprawy.

Zaraz po powrocie Pełnomocnik wszczął pertraktacje o przejęcie dalszych przedsiębiorstw przemysłowych nie zdanych nam przez Armię Czerwoną.

Komenda Wojenna zdała nam 56 przedsiębiorstw, czyli razem posiadamy 92 przedsiębiorstwa z tego wystawiono na razie aktów zdawczo-odbiorczych 58, tak ze pozostaje jeszcze do wystawienia aktów 34, które wystawione będą w najbliższych dniach.

Na wniosek nasz o przydzielenie około 25 młynów znajdujących się na terenie Komenda Wojenne odmówiła przekazania tychże motywując tym, że młyny wszystkie /zdane nie podlegają/ przejęte zostaną przez Wojska Amii Czerwonej, która uskuteczniać będzie żniwa i dokonywać przemiału w tychże młynach.

W tym okresie odbyło się w mieście Świdnicy i w terenie wysiedlenie ludności niemieckiej. Grupa Operacyjna reklamowała wszystkich robotników zatrudnionych w fabrykach, oraz fachowców, specjalistów z branży metalowej, skórzanej, elektrycznej itd.

W pierwszej dekadzie przybyła do Świdnicy Komisja przemysłowa z obywatelem Sułkowskim, która przekontrolowała dział przemysłowy oraz zlustrowała kilka obiektów. W pierwszym tygodniu Komendant Wojenny w Saarau zdał wysłanemu tam kierownikowi pododdziału kilka fabryk, a w tym wielkie zakłady chemiczne Silesia dokładne dane zostaną przesłane w dniach najbliższych,

Na terenie powiatu świdnickiego znajdują się teraz 3 pododdziały Grupy Operacyjnej a to w Fryborgu, Szczygłowie i Saarau.

W ciągu ostatnich 2-ch niedzieli Pełnomocnik Grupy Operacyjnej z inspektorował wraz z kierownikiem działu technicznego znajdujące się w powiecie 3 pododdziały pertraktując równocześnie z tamtejszymi Komendantami Wojennymi.

Do Grupy Operacyjnej zgłaszają się duże ilości repatriantów z kraju, którymi Pełnomocnik obsadza wolne przedsiębiorstwa.

Sprawozdanie Pełnomocnika Grupy Operacyjnej dla Spraw Gospodarki na Dolny Śląsk w Świdnicy z dnia 17 lipca 1945 roku (zbiory A. Dobkiewicz)

Roman Dziamski (fotografia ze zbiorów pana Bożydara Dubalskiego)

Składamy podziękowania dla pana Andrzeja Dobkiewicza za udostępnienie dokumentu z 1945 roku oraz Bożydara Dubalskiego za udostępnienie fotografii swojego dziadka

Źródła:
S. Łach Rola grup operacyjnych w osadnictwie miejskim na ziemiach odzyskanych po II wojnie światowej, Słupskie Studia Historyczne 5, 1997, s.151-175
T. Ciesielski, Żarów. Historia Miasta i Gminy, Żarów 2006
http://zdsk.pl/
https://pl.wikipedia.org/
Materiały własne

Opracowanie
Bogdan Mucha