Pergola w parku przypałacowym w Łażanach

Jak czytamy w książce Tomasza Ciesielskiego Gmina Żarów. Monografia historyczna ... Otaczający posiadłość ogród o charakterze parku krajobrazowego powstawał na przestrzeni XIX w. Ciekawymi elementami ogrodu są monumentalna pergola o cechach klasycystycznych i "grota", stanowiąca obudowę źródła. W zamierzeniach stanowiły one zapewne część projektowanego założenia parkowego utrzymanego w stylu angielskim, którego budowy jednak zaniechano. Pergola założona jest na planie wydłużonego prostokąta. Dwie krótsze ściany – pełne murowane, dwie długie – kolumnowe. Zdwojone kolumny doryckie podtrzymują masywne belkowanie, trzony kolumn z enthasis, na ćwierćwałkach kolumn klasycystyczne girlandy. Ściany pergoli pokrywał daszek dwuspadowy. Od strony pałacu przyległa do pergoli oranżeria, obecnie całkowicie zrujnowana. Wszystkie budowle jeszcze pod koniec lat 50-tych były w dobrym stanie. Sam park powstał dopiero w 2 poł. XIX w., kiedy to obsadzono drzewami rozległy, ogrodzony może już w XVII w. teren dworski, przeznaczony dawniej na pastwiska, sad i stawy rybne. Teren nie otrzymał jakiejś celowej formy kompozycyjnej, brakowało w nim też ozdobnego detalu architektonicznego. Mowa jest tutaj rzecz jasna o parku przypałacowym w Łażanach oraz znajdujących się tam budowlach. Czym zatem jest wspomniana wcześniej pergola, jaka jest geneza i funkcja tej budowli ?

Jak podaje literatura tematu, pergola jest to budowla ogrodowa w postaci zacienionej alei lub element budynku w architekturze. Składa się z dwóch rzędów podpór (słupków) i ułożonej na nich lekkiej kratownicy lub układu belek podtrzymujących rośliny, najczęściej pnące. Pergolę stosowano w architekturze ogrodowej od czasów średniowiecza. W zależności od poszczególnych epok architektonicznych budowla przybierała różne formy – od lekkiej, niewyszukanej, drewnianej konstrukcji do masywnych, marmurowych kolumn (np. żelbetowa pergola we Wrocławiu w Parku Szczytnickim, murowana w parku przypałacowym w Łażanach). Pergola stosowana była w architekturze modernistycznej w Europie i Stanach Zjednoczonych przed i po II wojnie światowej głównie w awangardowych budynkach mieszkalnych i hotelach. Pergole instalowano m.in. na tarasach dachowych w postaci żelbetowych elementów na cienkich metalowych wspornikach. Funkcje pergoli w architekturze modernistycznej: zacienienie tarasu na dachu, podpora dla roślin, nadanie wizualnej lekkości budynkowi, integracja budynku z niebem (pergola była elementem awangardowym świadczącym o wysokiej jakości architektury danego budynku), nośnik dodatkowego oświetlenia elektrycznego lub też wspornik dla dodatkowych materiałów osłonowych np. plandeki przeciwdeszczowej.

Murowana o 32 kolumnach pergola łażańska, na archiwalnych fotografiach przechowywanych w Niederschlesisches Bildarchiv (NBA), błędnie nazywana jest oranżerią (niem. Orangerie), która w istocie była zupełnie innym obiektem przyległym do konstrukcji od strony pałacu. Pod pojęciem oranżerii (pomarańczarni) kryje się bowiem budynek ogrodowy, parterowy, wolno stojący lub połączony z tarasem, ogrzewany. Pergola łażańska przetrwała szczęśliwie działania wojenne z 1945 roku, jednak pozostawiona na pastwę losu w latach następnych dziś chyli się ku całkowitemu upadkowi. Sam park pałacowy wpisany został dnia 17 lutego 1979 roku do Rejestru Zabytków (nr rejestru A/4419/721/Wł). Ten sam rejestr milczy niestety o budowlach znajdujących się na terenie wspomnianego parku. Dziś korzystając z okazji chcemy przypomnieć o tym niknącym zabytku parkowej architektury, który utrwalony został m.in. na fotografiach z 1965 roku, udostępnionych nam przez panią Genowefę Cyganek.

 Fotografie łażańskiej pergoli wykonane przez Günthera Grundmanna przed 1945 r.
(Niederschlesisches Bildarchiv)

 Fotografie z rodzinnego albumu pani Genowefy Cyganek, 1965 r.

 Pergola w Łażanach (Archiwum Żarowskiej Izby Historycznej)

Składamy serdeczne podziękowania dla pani Genowefy oraz pana Rafała Cyganek za udostępnienie fotografii

Źródła:
T.Ciesielski, Gmina Żarów. Monografia historyczna, Żarów 1993
W.Szolginia, Architektura, Warszawa: Sigma NOT, 1992
http://www.herder-institut.de/startseite.html
Archiwum Żarowskiej Izby Historycznej