Z Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie do Żarowa – krótko o historii i jej bezcennych pamiątkach

W obliczu klęski w Kampanii Wrześniowej 1939 roku, jeszcze w tym samym miesiącu zaczęły powstawać pierwsze oddziały Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, wówczas zwane Armią Polską we Francji. Ochotnikami byli Polacy przebywający wówczas we Francji, Belgii, Holandii i na Wyspach Brytyjskich. Podstawą do sformowania polskich jednostek wojskowych była polsko-francuska umowa zawarta 9 września 1939 roku oraz umowa z 4 stycznia 1940 roku o utworzeniu Wojska Polskiego. Na mocy tej ostatniej przystąpiono do tworzenia jednostek wojsk lądowych, lotnictwa i marynarki wojennej. Wedle szacunków w 1940 roku Armia Polska we Francji liczyła ok. 85 000 żołnierzy. W okresie od listopada 1939 roku sformowano cztery dywizje piechoty (1. Dywizja Grenadierów, 2. Dywizja Strzelców Pieszych, 3. Dywizja Piechoty, 4. Dywizja Piechoty) oraz jedną brygadę pancerno-motorową (10. Brygada Kawalerii Pancernej). Ze sformowanych oddziałów wydzielono część sił i utworzono w ten sposób Samodzielną Brygadę Strzelców Podhalańskich, która w maju 1940 roku wzięła udział w bitwie o norweski Narvik. W kwietniu 1940 roku sformowano na terenie Syrii Samodzielną Brygadę Strzelców Karpackich. Po klęsce Francji udało się ewakuować około 27 000 żołnierzy i oficerów PSZ do Palestyny i Wielkiej Brytanii. W Wielkiej Brytanii powstał I Korpus Polski. Polacy otrzymali tam zadanie zorganizowania obrony wschodniego wybrzeża Szkocji. 8 października 1940 roku w strukturze organizacyjnej I Korpusu Polskiego znajdowały się: Sztab I Korpusu, 1. Brygada Strzelców, 2. Brygada Strzelców, 3. Brygada Kadrowa Strzelców, 4, Brygada Kadrowa Strzelców, 5. Brygada Kadrowa Strzelców, 7. Brygada Kadrowa Strzelców, 1. Pułk Czołgów, 1. Batalion Saperów, 1. Dywizjon Rozpoznawczy, 1. Dywizjon Artylerii Ciężkiej, 1. Kompania Łączności, 1. Kolumna Samochodowa, 1. Kolumna Sanitarna, 1. Park Intendentury, 1. Park Uzbrojenia, 1. Park Samochodowy, Stały Szpital Wojenny Nr 1, Stały Szpital Wojenny Nr 2. Korpus liczył 3498 oficerów i 10 884 żołnierzy. W związku ze spodziewaną inwazją niemiecką otrzymał za zadanie obronę 200-kilometrowego odcinka wybrzeża od Firth of Forth do Montrose w Szkocji.

Od lipca do października 1940 roku polscy piloci (4 polskie dywizjony: 2 bombowe (300. i 301.), 2 myśliwskie (302. i 303.) oraz 81 polskich pilotów w dywizjonach brytyjskich), w liczbie 2226 lotników, w tym 243 oficerów, uczestniczyli w powietrznej obronie Wielkiej Brytanii. Brali oni też udział w bombardowaniu Niemiec oraz niemieckich obiektów wojskowych w krajach okupowanych. Polskie Siły Powietrzne podlegały operacyjnie Royal Air Force zaś Polska Marynarka Wojenna Royal Navy. Cały sprzęt PSZ oprócz kilku należących przed wojną do Polski okrętów wojennych został wydzierżawiony od Brytyjczyków i z wyjątkiem zniszczonego w czasie działań bojowych podlegał zwrotowi po zakończeniu wojny. Rozwój liczebny i organizacyjny PSZ skupiających w czerwcu 1941 roku 22 500 tysięcy żołnierzy i oficerów niemal całkowicie pozbawionych wówczas możliwości uzyskania uzupełnień nastąpił po agresji Niemiec na ZSRR i zawarciu układu Sikorski-Majski. 21 lipca 1943 roku z dowództwa i jednostek Armii Polskiej na Wschodzie, przebywających w północnym Iraku (rejon Kirkuku i Ałtun Kapon), utworzono II Korpus Polski. W sierpniu i wrześniu 1943 roku Korpus przegrupowano do południowej Palestyny. W jego składzie znajdowały się: Dowództwo 2 KP, 3. Dywizja Strzelców Karpackich, 5. Kresowa Dywizja Piechoty, 2. Warszawska Brygada Pancerna, 2. Grupa Artylerii, saperzy i oddziały służb. W grudniu 1943 roku II Korpus Polski został przetransportowany do Włoch, walcząc w składzie brytyjskiej 8. Armii, uczestniczył w kampanii włoskiej (Bitwa o Monte Cassino, walki nad Adriatykiem – bitwa o Ankonę, walki w Apeninie Emiliańskim, bitwa o Bolonię). Długa jest lista miejsc, w których Polskie Siły na Zachodzie stoczyły zwycięskie walki z wojskami niemieckimi. Licząca 16 000 żołnierzy 1. Dywizja Pancerna walczyła w składzie II Korpusu Kanadyjskiego. Jej szlak bojowy wiódł przez Francję, Belgię, Holandię i Niemcy. Największą batalią dywizji, a zarazem jej chrztem bojowym, była bitwa pod Falaise. Licząca 2200 tys. żołnierzy 1. Samodzielna Brygada Spadochronowa walczyła w składzie brytyjskiego 1 Korpusu Powietrznodesantowego pod Arnhem, w ramach operacji Market Garden.

Emblemat I Korpusu Polskiego (po lewej i II Korpusu Polskiego (po prawej)

Po zakończeniu wojny w latach 1946-1947 żołnierze polscy pełnili służbę w okupowanych Niemczech i we Włoszech, aż do rozbrojenia a następnie rozwiązania PSZ przez Brytyjczyków w 1947 roku. Specjalnie dla Polaków, którzy nie chcieli wracać do komunistycznej Polski alianci utworzyli Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia. Część z żołnierzy powróciła do kraju, często padając ofiarami terroru stalinowskiego, część pozostała na emigracji. Ogółem do Polski repatriowało się 105 000 żołnierzy i oficerów, większość pozostała na emigracji (w tym 90% składu 2 Korpusu). Spośród kadry dowódczej za granicą pozostało 106 generałów, a 20 zdecydowało się na powrót do kraju. W lutym 1946 roku brytyjskie Ministerstwo Wojny (ang. War Office) zarządziło by żołnierze wyjeżdżający z oddziałów do obozów repatriacyjnych zdejmowali z rękawów kurtek Battle Dress i płaszczy odznaki rozpoznawcze wielkich jednostek. W kwietniu 1946 roku rozszerzono zakres tego zarządzenia o wszystkie odznaki polskie i brytyjskie. 3 września 1946 roku Rada Ministrów urlopowała bezterminowo żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych.

Były mieszkaniec Żarowa plutonowy Antoni Święcicki, ur. 11.03.1907 roku w Tłumaczu (pow. Tłumacz, woj. stanisławowskie). Uczestnik kampanii wrześniowej 1939 roku, żołnierz II Korpusu Polskiego (Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich potem 3. Dywizji Strzelców Karpackich – 10. pułk artylerii ciężkiej). Uczestnik walk o Tobruk 21.08-09.12.1941, El-Gazalę 26.05-21.06.1942, Monte Cassino 11-29.05.1944, Anconę 18.07-09.08.1944 i Bolonię 09-21.04-1945. Odznaczony: Gwiazdą za wojnę 1939-45, Gwiazdą Afryki, Gwiazdą Italii, Krzyżem Pamiątkowym Monte Cassino, Krzyżem Walecznych, Medalem Wojska, Odznaką Grunwaldzką, Medalem za Wojnę Obronną 1939, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Brutalnie przesłuchiwany i torturowany po powrocie do kraju

Pamiątkowa fotografia wykonana pod Tobrukiem w 1942 roku

 Naramienne naszywki (od lewej: specjalna 8. Armii Brytyjskiej, Polska, 3. Dywizja Strzelców Karpackich), które Antoni Święcicki wypruł z własnego munduru i przemycił do kraju

Od 1945 roku część żołnierzy II Korpusu Polskiego zaczęła powracać do kraju. Po zakończeniu działań wojennych żołnierzy korpusu, którzy zadeklarowali powrót do kraju skierowano do obozów repatriacyjnych w Cervinara i Paolisi koło Neapolu (około 5,5 tysiąca żołnierzy) i w San Domenico (około 800 żołnierzy). Obozy pozostawały pod opieką władz brytyjskich, które organizowały transporty do Polski. Transporty kierowano koleją przez Mediolan, Brenner, Pilzno, Pragę do Zebrzydowic lub drogą morską z Neapolu do Gdańska. W okresie od 3 do 25 grudnia 1945 roku do Polski, w 13 transportach kolejowych, przybyło z Włoch łącznie 12 305 żołnierzy 2 KP i Jednostek Wojskowych na Środkowym Wschodzie. W tej liczbie znalazło się tylko 32 oficerów oraz 1612 podoficerów i 10 661 szeregowców. Powracający żołnierze przywieźli z sobą między innymi 11 867 karabinów angielskich i 603 150 nabojów karabinowych. Wymienieni zostali skierowani do punktów etapowych w Koźlu (dwa), Cieszynie i Międzylesiu. Przygotowano również rezerwowe punkty w Katowicach, Chorzowie i Bielsku-Białej. Z przybyłych do kraju podoficerów – 1572 zdemobilizowano, a 40 urlopowano, kwalifikując wstępnie do dalszej służby wojskowej. W grupie szeregowców zdemobilizowano 9892, a urlopowano 769 osób. W późniejszym okresie zrezygnowano z powołania do czynnej służby żołnierzy urlopowanych. Dalsze zorganizowane transporty żołnierzy 2 KP przybywały do kraju z Wysp Brytyjskich. Do grudnia 1947 roku przybyło 16 371 podoficerów i 41 912 szeregowców PSZ. Dane te nie obejmują żołnierzy, którzy do kraju wrócili indywidualnie lub cywilnymi transportami repatriacyjnymi.

Były mieszkaniec Żarowa starszy sierżant (chorąży) Bolesław Kostecki, ur. w 1895 roku. Żołnierz II Korpusu Polskiego (Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich potem 3. Dywizji Strzelców Karpackich). Uczestnik walk o Tobruk 21.08-09.12.1941, Monte Cassino 11-29.05.1944, Anconę 18.07-09.08.1944 i Bolonię 09-21.04-1945. Odznaczony: Brązowym Krzyżem Zasługi z Mieczami, Gwiazdą za wojnę 1939-45, Gwiazdą Italii, Medalem Wojska, Krzyżem Pamiątkowym Monte Cassino, Pamiątkową Odznaką II Korpusu Polskiego

Pamiątkowa fotografia wykonana po zajęciu Rzymu w 1944 roku

Jak czytamy w opracowaniu Jerzego Speiny pt. Powojenne losy żołnierzy Polskich na Zachodzie ... Inne rządy zachodnie też apelowały do przebywających na ich terenie byłych żołnierzy armii sprzymierzonych, aby jak najszybciej udali się do swych domów. Wielu odbiorców tego apelu spośród Polaków (byli wśród nich również uchodźcy cywilni), nieufnych wobec porządku politycznego wprowadzanego nad Wisłą przez komunistów, odmówiło repatriacji. Argument nie do odparcia wysuwali wygnańcy z zabużańskich kresów, którzy w olbrzymiej większości przeszli przez więzienia i obozy sowieckie: nie mieli dokąd i po co wracać, ponieważ na mocy arbitralnych postanowień, powziętych w Jałcie przez przywódców koalicji antyhitlerowskiej, ich domy i ziemie znalazły się poza granicami państwa polskiego. Ostatecznie 90 procent składu 2. Korpusu pozostało na emigracji. Zdecydować się na powrót do kraju, biorąc pod uwagę związki rodzinne, tęsknotę za bliskimi i potrzebę dopełnienia wobec nich moralnego obowiązku, czy zostawić za sobą wszystko i wybrać tułaczkę na obczyźnie ? Na to pytanie, kryjące w sobie splot przesłanek (psychologicznych, moralnych, ideologicznych) muszą sobie samodzielnie odpowiedzieć rozlokowane we Włoszech masy żołnierskie z "Amnestii" Czesława Dobka (autor walczył w roku 1944 na froncie włoskim, gdzie dosłużył się stopnia kapitana jako zastępca dowódcy dywizjonu artylerii lekkiej w 5. Karpackiej Dywizji Piechoty; za udział w bitwie pod Monte Cassino został odznaczony Krzyżem Walecznych). "Amnestia" pokazuje, jak „wielka polityka” wpływa na małe ludzkie dramaty i konflikty, na konkretne decyzje podejmowane z dnia na dzień. Do wyjazdu nakłania żołnierzy i oficerów ulotka, odwołująca się do ich poczucia patriotycznego; można z niej wyczytać, że dźwigająca się z ruin ojczyzna „potrzebuje pomocy każdego ze swoich synów wobec mozolnego zadania odbudowy kraju oraz zacierania śladów spowodowanych wojną spustoszeń”. I wszystko byłoby w porządku, wezwanie to zostałoby chyba przyjęte – gdyby nie umieszczone na jego końcu słowa, jakby dopisane inną ręką, niewykluczone, że przez warszawską misję wojskową: „Dekret amnestyjny z sierpnia 1945 r. będzie stosowany do wszystkich członków Polskich Sił Zbrojnych powracających z zagranicy”. Zdumieni takim obrotem sprawy wojskowi nie mogą pojąć, dlaczego ofiarowuje się im amnestię – i próbują dociec, jakiego to dopuścili się przestępstwa, które wymaga wymazania przez krajowy wymiar sprawiedliwości. Major, dowódca dywizjonu artylerii, uważa, iż należy pozostać na Zachodzie i kontynuować walkę zbrojną o wolną i suwerenną Polskę, oczekuje tego bowiem trzydziestu dwóch jego zmarłych podkomendnych, których pochował w piaskach pustyni uzbeckiej. Ich cierpienia i śmierć, ofiarowane, aby inni mogli żyć, nie mogą, jego zdaniem, okazać się daremne.

Unikalne ulotki drukowane przez komunistyczne władze w Polsce i rozpowszechniane poza granicami kraju. Oba egzemplarze trafiły na Wyspy Brytyjskie skąd zostały przywiezione przez Bolesława Kosteckiego - żołnierza II Korpusu Polskiego (3. Dywizja Strzelców Karpackich), późniejszego mieszkańca Żarowa

 Deklaracja żołnierzy II Korpusu Polskiego z 15 czerwca 1946 roku przemycona do kraju
przez Bolesława Kosteckiego

W nocy z 31 marca na 1 kwietnia 1951 roku funkcjonariusze bezpieczeństwa Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej przystąpili do masowych aresztowań i wywózki żołnierzy PSZ na Zachodzie wraz z ich rodzinami do obwodu irkuckiego. Deportacja wiązała się z konfiskatą mienia i odebraniem odznaczeń bojowych. Ogółem zesłano 888 żołnierzy i 3632 członków rodzin z terenu BSRR i 49 żołnierzy z terenu Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W 1956 roku deportowanym zezwolono na powrót z zesłania. W 1958 roku w obwodzie irkuckim pozostawało 1152 żołnierzy i członków ich rodzin. Większość z deportowanych w 1951 roku powróciła do Polski. W 1971 roku Sąd Najwyższy BSRR uznał deportacje za bezpodstawne i umorzył postępowania karne prowadzone przeciwko żołnierzom PSZ na Zachodzie. Żołnierzom, którzy powrócili na terytorium BSRR wypłacono rekompensatę za skonfiskowane mienie. Również na terenie PRL nie obeszło się bez szykan i prześladowań powracających z Zachodu żołnierzy PSZ. 1 maja 1950 roku marszałek Konstanty Rokossowski wydał rozkaz nr 26, zatwierdzający rozpoczętą w listopadzie 1949 roku czystkę w korpusie oficerskim Wojska Polskiego. Czystce będącej akcją usuwania niewygodnych dla ZSRR oficerów polskich i tzw. „elementu klasowo obcego”, równolegle towarzyszyły aresztowania oficerów przedwojennych, którzy po 1945 roku zgłosili się do służby w Ludowym Wojsku Polskim. Organizowano również procesy pokazowe, w 1951 roku odbyła się sprawa 4 generałów WP, tzw. proces generałów. Do 1954 roku wydalono z armii 9 000 oficerów, w większości przedwojennych i pochodzących z PSZ.

Były mieszkaniec Łażan starszy saper Józef Ropek ur. 27.03.1901 roku w Pomianowie (pow. Brzesko). Żołnierz II Korpusu Polskiego (3. batalion saperów w 3. Karpackiej Dywizji Piechoty). Uczestnik walk o Monte Cassino 11-29.05.1944 i Anconę 18.07-09.08.1944. Odznaczony: Krzyżem Pamiątkowym Monte Cassino, Gwiazdą za wojnę 1939-45, Gwiazdą Italii, Pamiątkową Odznaką 3 Dywizji Strzelców Karpackich

Pamiątkowa fotografia wykonana podczas ćwiczeń na Kanale Sueskim w 1943 roku

Ustawa z dnia 17 maja 1989 roku wprowadzała odznaczenie wojskowe w postaci Krzyża Czynu Bojowego Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie jako wyraz uznania, szacunku i pamięci dla czynu zbrojnego żołnierzy, lotników i marynarzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, z okazji 45 rocznicy bitew przez nich stoczonych. Krzyż nadawany był uczestnikom działań bojowych prowadzonych przez Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie podczas II wojny światowej w latach 1939-1945. Krzyż nadawał Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej (do lipca 1989 roku – Rada Państwa) na wniosek Ministra Obrony Narodowej, Ministra Spraw Zagranicznych lub Zarządu Głównego ZBoWiD. Krzyż można było nadawać obywatelom polskim oraz obywatelom innych państw, także pośmiertnie. Z dniem 8 maja 1999 roku nadawanie Krzyża uznano za zakończone (ustawą z 16 października 1992 roku). Odznaką Krzyża jest stylizowany krzyż maltański o wymiarach 42×42 mm srebrzony, oksydowany. Na awersie w części środkowej umieszczony jest orzeł Sił Zbrojnych na Zachodzie, na rewersie znajduje się napis: POLSKIE SIŁY ZBROJNE NA ZACHODZIE 1939-1945. Krzyż nosi się na wstążce szerokości 42 mm z pionowym paskiem biało-amarantowym szerokości 12 mm pośrodku i pionowymi paskami niebieskim, czarnym i zielonym szerokości 5 mm po obu stronach paska środkowego. Na wstążce Krzyża mogą być noszone okucia wykonane z metalu szerokości 5 mm z nazwami bitew, w których odznaczony brał udział: NARWIK, LAGARDE, MAICHE – ST. HIPPOLYTE, BITWA O ANGLIĘ, TOBRUK, MONTE CASSINO, ANKONA, FALAISE–CHAMBOIS, AXEL, ARNHEM, BREDA, BOLONIA, WILHELMSHAVEN, DZIAŁANIA BOJOWE LOTNICTWA, BITWY I KONWOJE MORSKIE.

Krzyż Czynu Bojowego Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Odznaczeni nim zostali z gminy Żarów: Zbigniew Banach, Stanisław Chojniak, Antoni Święcicki, Stanisław Bielec, Jan Rozmanowski (Żarów), Czesław Jakubowski (Imbramowice), Józef Zamiara (Pożarzysko)

Źródła:
W.Biegański, Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie, Warszawa 1990, s. 147
J.Smoliński, Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie 1939-1945, Warszawa 1997
J.Pindela-Emisarski, W.Fiedler, J.Hlawaty, Wspomnienia 1896-1945, Londyn 2004
S.Kopański, Wspomnienie wojenne 1939-1945, Londyn 1961
T.A.Wysocki, 1. Polska Dywizja Pancerna 1939-1947: geneza i dzieje, Warszawa 1994
B.Królikowski, Kres ułańskiej epopei: szkice do dziejów kawalerii rozpoznawczej i pancernej Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie 1939-1947, Lublin 2007
J. Speina, Powojenne losy żołnierzy Polskich na Zachodzie (W świetle twórczości beletrystycznej pisarzy drugiej emigracji), Archiwum Emigracji. Studia – Szkice – Dokumenty Toruń, Rok 2011, Zeszyt 1-2 (14-15)
Zbiory Żarowskiej Izby Historycznej i materiały własne

Opracowanie
Bogdan Mucha