Mosty na Bystrzycy, Strzegomce i Tarnawce w gminie Żarów

Otaczają nas gdziekolwiek się udamy. Niemal codziennie przez nie przechodzimy albo przejeżdżamy. Mosty – jako twór użytkowy stanowią integralny element naszego życia. To właśnie funkcjonalność jest ich najważniejszą cechą. Najprostsza definicja klarownie nam to wyjaśnia: Most to budowla inżynierska wznoszona w celu przekroczenia przeszkody i przeprowadzenia ciągu komunikacji. Możemy wyróżnić różne rodzaje mostów. Z zależności od przeznaczenia są to mosty: rzeczne (nad przeszkodami wodnymi – rzeki, jeziora, zatoki, morskiej cieśniny), kolejowe (przez most prowadzona jest trasa kolejowa), drogowe (przez most prowadzony jest ruch komunikacji samochodowej), kładki (dla ruchu pieszego), akwedukty (przez most prowadzony jest kanał wodny, bądź grawitacyjnie strumień wody), wiadukty (nad suchymi przeszkodami – doliny, wąwozy), również nad drogowymi i kolejowymi trasami komunikacyjnymi). Ze względu na materiał, z którego zostały wykonane, dzielimy je na mosty drewniane, masywne (kamienne, ceglane, betonowe, żelbetowe, sprężone) oraz metalowe (żelazne, stalowe, żeliwne). Spotkać można także rozwiązania łączone, np. mosty stalowo-ceglane, a także budowle wzniesione z aluminium (jednak są to nieliczne przypadki). Konstrukcja mostu składa się z ustroju nośnego (przęseł) oraz podpór. Zadaniem podpór jest przekazanie z przęsła na grunt obciążenia za pośrednictwem łożyska mostowego. Podstawowymi częściami przęsła są dźwigary główne i pomost. Biorąc pod uwagę charakter ustroju nośnego, wyróżniamy mosty stałe oraz ruchome (obrotowe, przesuwne, podnoszone, klapowe). Biorąc po uwagę liczbę przęseł możemy wyróżnić mosty jedno-, dwu-, lub wieloprzęsłowe. W zależności od konstrukcji pomostu wyróżniamy mosty płytowe, belkowe, skrzynkowe, a także sklepione, łukowe i kratowe. Z uwagi na sposób podparcia przęsła mosty dzielone są na: wolnopodparte, wspornikowe, łukowe, wantowe (most o płycie przęsła zawieszonej na cięgnach mocowanych na wieżach zwanymi również pylonami) i wiszące (płyta przęsła zawieszona jest na cięgnach – kablach, mocowanych na podporach, lub na wieżach zwanych podobnie jak w moście wantowym pylonami), o przęsłach stałych lub ruchowych (mosty zwodzone, obrotowe, uchylne i przetaczane).

Budowane są również mosty do tymczasowego użytku np. mosty pontonowe na podporach pływających w postaci pontonów lub łodzi zakotwiczonych do dna rzeki. W konstrukcji mostu musi być uwzględniony sposób użytkowania: natężenie ruchu drogowego, ilość pasów lub linii kolejowych, rodzaj ruchu pieszych czy też planowane pojazdy szynowe. W przypadku mostu nad wodą niezbędne są dane hydrologiczne: poziom wody, poziom przepływów lodu, przewidywana wielkość rozmycia dna w nurcie oraz w części zalewowej. Dane geologiczne są to m.in. wyniki wierceń, przekroje gruntów na których planowane jest postawienie mostu. Przy budowie mostów należy również uwzględnić różne rodzaje obciążeń: ciężar własny konstrukcji (zależny od użytych materiałów), parcie Ziemi, parcie i wypór wody (w przypadku przypór mostowych ustawionych w wodzie lub na gruncie nasyconym wodą), obciążenia użytkowe, parcie wiatru, siły od zmian temperatury, siły od skurczów materiału, siły od hamowania, siły od obciążeń ruchanych, siły wywoływane odkształceniami konstrukcji oraz siły wywołane osiadaniem podłoża pod podporami. Najpopularniejszym budulcem mostów jest beton. W trakcie ich projektowania i dokonywania obliczeń wyznaczających wielkość danego elementu, rodzaj i ilość zastosowanych komponentów uwzględnia się następujące rodzaje sił fizycznych: zginania, ściskania osiowego, rozciągania osiowego, ściskania mimośrodowego, rozciągania mimośrodowego oraz ścinania.

Nie wiemy kiedy, gdzie i jak powstał pierwszy most zbudowany przez człowieka. Bez wątpienia jednak jego historia sięga zamierzchłych czasów, kiedy to nasi przodkowie przemierzali stepy w poszukiwaniu pożywienia. Bez wątpienia spotykali na swojej drodze przeszkody uniemożliwiające dalszą drogę. Być może wymyślili prowizoryczne kładki zezwalające na dalszą podróż. Najprawdopodobniej był to protoplasta dzisiejszych mostów. Najprostszymi, prymitywnymi rodzajami mostów są np: leżący pień drzewa, pomost z gałęzi leżących na dwóch pniach czy też para płyt kamiennych. W niektórych rejonach budowano mosty linowe, stosując liany lub liny konopne. W VI wieku p.n.e na polecenia króla perskiego Dariusza I Wielkiego zbudowano pontonowy most przez Bosfor. Znaczny rozwój budownictwa mostowego nastąpił w cesarstwie rzymskim. Powstało wówczas wiele kamiennych mostów łukowych, z których część przetrwała do dziś. W średniowieczu mostownictwo rozwijało się wolniej, ale także powstały wspaniałe konstrukcje typu: most przez Rodan w Awinionie czy też Most Karola w Pradze. Kolejny okres szybkiego rozwoju rozpoczął się w XVII wieku. W 1779 roku nad rzeką Severn w miejscowości Ironbridge w angielskim hrabstwie Shropshire, powstał pierwszy most metalowy (żeliwny). Podobna, pierwsza na kontynentalnej części Europy konstrukcja, wzniesiona została w 1796 roku nad Strzegomką w Łażanach na Dolnym Śląsku. Pod koniec wieku XIX powstały pierwsze mosty stalowe i żelbetowe. W 1874 roku zbudowano pierwszy duży most stalowy (łukowy) – w Saint Louis przez rzekę Missisipi. Za pierwszy na świecie most żelbetowy uważa się most w Viggen w Szwajcarii (1894). Istotny postęp w rozwoju form konstrukcyjnych mostów stanowiły mosty wiszące (pierwsze w Europie na początki XIX wieku). W Polsce mosty na średnich i dużych rzekach zaczęto wznosić w XII wieku. Pierwszy tymczasowy most przez Wisłę (drewniany) zbudowano w 1410 roku w Czerwiński, a pierwszy stały (również drewniany) w 1573 roku. Obecnie do najstarszych mostów w Polsce zaliczane są: most ceglany w Grudziądzu, pochodzący z XIII-XIV w. jest prawdopodobnie pierwowzorem mostu na placu Zamkowym w Warszawie, most gotycki w Warszawie, na placu Zamkowym (zrekonstruowany), most gotycki w Kłodzku z 1390, trzy mosty gotyckie z XIV wieku w Reszlu, most gotycki w Gliwicach, Diabelski Most w Czernej z 1671 roku, Most barokowy przy Willi Decjusza w Krakowie (rekonstrukcja), most barokowy przy zamku w Gościszowie, most barokowy na rzece Strzegomce w Grabinie koło Wałbrzycha z XVIII wieku, trzy mostki barokowe przy Sanktuarium pasyjno-maryjne w Kalwarii Zebrzydowskiej, most Ossolińskiego w Iwoniczu, wzniesiony w 1782 roku przez ówczesnego właściciela Iwonicza – Józefa Salezego Ossolińskiego, most żelazny w Opatówku, wzniesiony w 1824, pierwszy most żelazny w Polsce, most Kamienny w Kaliszu, wzniesiony w latach 1825–1826, most wiszący w Ozimku, wzniesiony w 1827, najstarszy żelazny most wiszący w Europie kontynentalnej, most kolejowy w Bydgoszczy, pięcioprzęsłowy, z użyciem sklepień ceglanych – wzniesiony w 1851 r. w ciągu Pruskiej Kolei Wschodniej Berlin – Bydgoszcz – Królewiec, most Żelazny w Kaliszu, wzniesiony w latach 1865–1866 – pierwszy most o konstrukcji stalowej zbudowany przez Polaków (częściowo zachowany), most kamienno-betonowy w Legnicy z 1903 roku, most w Maurzycach z 1929 roku, pierwszy na świecie stalowy most spawany.

Pochodzący z XIII-XIV w. most ceglany w Grudziądzu (źródło)

 Most św. Jana w Kłodzku, ok. 1390 r. (źródło)

 Żelazny most w Opatówku z 1824 roku, przypomina ten, który niegdyś łączył oba brzegi Strzegomki w pobliżu Łażan (źródło)

  Most wiszący w Ozimku, wzniesiony w 1827 roku, najstarszy żelazny most wiszący w Europie kontynentalnej (źródło)

Przez teren gminy Żarów przepływają: południowym skrajem Bystrzyca, a bardziej centralnie z odchyleniem na północ Strzegomka. Za Bukowem wpada do tej drugiej Tarnawka, która zaczyna swój bieg w okolicach Kalna. Koryto Strzegomki zmieniły regulacje przeprowadzone pod koniec XVIII wieku w okolicach Łażan oraz na początku lat 30-tych XX wieku na odcinku od Łażan do Pyszczyna. Jak podaje Tomasz Ciesielski, już w średniowieczu wybudowano koło Wierzbnej kamienny most na Bystrzycy. Pod koniec XVIII wieku, a dokładnie w roku 1794 z polecenia opata Petrusa II Keylicha wzniesiony został w Zastrużu kamienny most na rzece Strzegomce (droga Kruków-Zastruże). Zdobiła go figura św. Jana Nepomucena z okolicznościowym napisem na cokole brzmiącym: IOANNIS NEPOMVCENI / CVLTVI / DE VOVEBAT / PERVS A CRVSSENVS. Most ten zwano potocznie mostem Nepomucena „Nepombrücke” lub mostem Jana "Johannisbrücke". Jego konstrukcja ze względów na duże wartości architektoniczne i krajobrazowe została zachowana w pierwotnej postaci w 1914 r., kiedy budowano nową drogę łączącą Kruków z Zastrużem. Most przetrwał niestety jeszcze tylko 14 lat, gdy w czerwcu 1928 roku zniszczyła go wielka powódź. Rok później na jego miejscu wrocławskie przedsiębiorstwo budowlane Böhm & Hüdig wybudowało nowy, betonowy most. Dwa rysunki techniczne tego mostu, datowane na 7 maja 1929 r. znajdują się w zbiorach Herder-Institut für historische Ostmitteleuropaforschung w Marburgu. Co interesujące oba szkice przedstawiają most ozdobiony figurą św. Jana Nepomucena. Tego stanu rzeczy nie potwierdza jednak widok mostu z pocztówki datowanej na lata 30-te XX w. Jednoprzęsłowy łukowy most betonowy w Zastrużu (nośność ok. 30 t, jezdnia o szerokości 5 m) cudem uniknął zniszczenia podczas działań wojennych zimą 1945 roku. Jego konstrukcyjnym odpowiednikiem jest np. most Kamieńczyk z 1909 roku (remontowany w 1941 r.), na drodze łączącej Kamieńczyk z szosą Miłomłyn – Bynowo (Kanał Iławski). Na początku lat 90-tych XVIII w. hrabia Nikolas August von Burghauss, właściciel majętności łażańskich sfinansował regulację rzeki Strzegomki w pobliżu miejscowości. Powstało wówczas nowe koryto rzeki o szerokości 9 m. Konieczne stało się więc połączenie rozdzielonych gruntów łażańskich. W 1794 r. Burghauss złożył w hucie Małapanew (miejscowość Ozimek, 20 km od Opola) zamówienie na budowę mostu żelaznego. Rzecz działa się 15 lat po ukończeniu pierwszego na świecie żelaznego mostu na rzece Severn w Coalbrookdale (w Walii). Most miał 12,55 m rozpiętości, 2,80 m wysokości, 5,70 m szerokości oraz ok. 6 ton nośności. Koszt jego budowy wyniósł 13 tys. talarów, a jego uroczyste otwarcie miało miejsce 30 lipca 1796 roku. O historii tej unikalnej i zniszczonej w 1945 roku konstrukcji pisano już wielokrotnie (czytaj np. tutaj tutaj). Najstarszym obecnie na obszarze gminy Żarów, zachowanym mostem drogowym (jezdnia z nawierzchnią bitumiczną) o unikalnej konstrukcji, jest dwuprzęsprzęsłowy łukowy most kamienno-ceglany na Tarnawce w Imbramowicach. Jego budowę datuje się na lata 1887-1888 (budowa drogi Marcinowice-Imbramowice) lub rok 1892, kiedy powstała brukowana droga łącząca Imbramowice z Bukowem. Most, o dość ciekawym wątku kamienno-ceglanym (z przewagą tego pierwszego), posiada dwa przęsła, na których oparto dwa łuki wykonane z cegły. Zastosowano przy tym tzw. sklepienie odcinkowe spotykane również w okolicach, w starych domach datowanych na na przełom XIX i XX wieku, ale ze względu na małą rozpiętość łuków stosowane głównie w piwnicach. Między przęsłami, nad łukami widoczny jest mur o kamiennym wątku. Most posiada długość 14,2 m i nośność 30 ton a biegnąca po nim jezdnia ma 5,0 m szerokości. Konstrukcja mostu od wielu lat osłabiana jest przez transport ciężki kruszywa z Siedlimowic (przez Mrowiny) na miejscową bocznicę kolejową (zestaw: ciągnik siodłowy Scania 124 L 420 o masie własnej ok. 7 t + naczepa wywrotka o masie całkowitej z ładunkiem 35-36,5 t w zależności od producenta, przy nośności mostu 30 t !!!). Odpowiednikiem konstrukcyjnym mostu w Imbramowicach, jest kamienno-ceglana budowla stojąca na rzece Mlecznej w Katowicach-Podlesiu. Wedle rozbieżnych źródeł most ten powstał w 1898 lub 1900 roku, a do rejestru zabytków wpisany został 20 lutego 1984 roku. Jak pisze Tomasz Ciesielski w Historii Miasta i Gminy, w trakcie działań wojennych ucierpiały szlaki komunikacyjne, zniszczone zostały niemal wszystkie mosty i przeprawy na drogach na północ od rzeki Bystrzycy (wyjątek Imbramowice i Zastruże). Latem i wczesną jesienią 1945 roku wojsko odbudowało mosty na ważniejszych drogach przebiegających przez gminy Żarów, Domanice i Jaworzyna Śląska. Większość wzniesionych obiektów miało jednak prowizoryczny charakter. Wkrótce konieczne stało się ich zastąpienie przez bardziej trwałe budowle i w latach 1947-1948 Gromadzka Rada Narodowa w Żarowie uważała wybudowanie nowych mostów na Strzegomce i Bystrzycy za jedno z priorytetowych zadań. Powstały, modernizowane w następnych latach mosty na Strzegomce w Krukowie (most jednoprzęsłowy o dźwigarze z betonu zbrojonego o nośności 30 t i 5 m jezdni), Łażanach (most jednoprzęsłowy o stalowym dźwigarze – 15,3 m długość, 6,4 m jezdnia, 30 t nośność), Pyszczynie (most jednoprzęsłowy o dźwigarze z betonu zbrojonego - 11,3 m długość, 7,1 m jezdnia, 30 t nośność), na Tarnawce w Bukowie (jednoprzęsłowy o stalowo-betonowym dźwigarze - 12,0 m długość, 6,2 m jezdnia, 30t nośność; odbudowany w latach 1998-1999), na Bystrzycy w Gołaszycach (most trójprzęsłowy o dźwigarach z betonu zbrojonego – 37,4 m długość, 6,2 m jezdnia, 30 t nośność; jedyny most trójprzęsłowy w gminie Żarów). Nowymi konstrukcjami o krótkiej metryce są dwa mosty na Strzegomce w pobliżu Łażan. Pierwszy zlokalizowany na drodze powiatowej 3396D to konstrukcja dwuprzęsłowa o dźwigarach z betonu zbrojonego o parametrach: 81,3 m długość, 7 m szerokość jezdni, 50 t nośność. Drugi to jednoprzęsłowy most o dźwigarze z betonu zbrojonego, przez który przebiega ulica Strefowa, łącząca WSSE – Podstrefa Żarów z drogą powiatową nr 3396D.

Most na Strzegomce w Zastrużu, fragment mapy z 1937 r. (archiwum autora)

Dwuprzęsłowy kamienny most Jana z 1794 roku w Zastrużu (archiwum autora)

Betonowy most z 1928 roku w Zastrużu (archiwum autora)

Betonowy most na Strzegomce w Zastrużu, widok współczesny (fot. B.Mucha)

 Konstrukcyjnie bliźniaczy most Kamieńczyk z 1909 roku (źródło)

Dwuprzęsprzęsłowy łukowy most kamienno-ceglany na Tarnawce w Imbramowicach z końca XIX wieku, fot. A.Bielec

Konstrukcyjnie bliźniaczy zabytkowy most w Katowicach-Podlesiu z lat 1898-1900 (źródło)

  Most na Strzegomce w Krukowie, fragment mapy z 1937 r. (archiwum autora)

Jednoprzęsłowy most o dźwigarze z betonu zbrojonego na Strzegomce w Krukowie, fot. B.Mucha

 Trzy mosty na Strzegomce pod Łażanami (czerwoną strzałką oznaczony ten na ul. Strefowej)

 Współczesny most na Strzegomce koło Łażan stoi w miejscu tego dawnego żelaznego z 1796 roku, fot. B.Mucha

Most na ul. Strefowej i poniżej dwuprzęsłowa konstrukcja na drodze powiatowej 3396D

 Jednoprzęsłowy most na ul. Strefowej łączącej WSSE z drogą nr 3396D. Niegdyś w tym miejscu znajdował się bród oraz drewniana kładka dla ruchu pieszego, fot. B.Mucha

Solidna dwuprzęsłowa, 50 tonowa konstrukcja na drodze powiatowej nr 3396D, fot. B.Mucha

Jednoprzęsłowy most o dźwigarze z betonu zbrojonego nieopodal Pyszczyna. O granicy gminnej i powiatowej biegnącej tutaj wzdłuż Strzegomki przypominają stojące nieopodal kamienne słupki tzw. graniczniki, fot. B.Mucha

Jednoprzęsłowy most o dźwigarze stalowo-betonowym w Bukowie, fot. B.Mucha

Trójprzęsłowy most o dźwigarze z betonu zbrojonego na Bystrzycy w Gołaszycach, fot. B.Mucha

Źródła:
K.Szulborski, S.Pyrak, Mechanika konstrukcji dla architektów, Warszawa, 1994
C.S.Whitney, Bridges of the World: Their Design and Construction, London 2003
D.Brown, Bridges: Three Thousand Years of Defying Nature, London 2005
T.Ciesielski, Żarów. Historia miasta i gminy, Żarów 2006
T.Alkhafaji, H.Zobel, Mosty drewniane, Warszawa 2015
https://pl.wikipedia.org/
http://portalwiedzy.onet.pl/
http://www.polskaniezwykla.pl/
http://podrozowaniewczasie.pl/
Materiały własne

Opracowanie
Bogdan Mucha