Herbarz rodowy dawnych właścicieli ziemskich z obszaru gminy Żarów

Słowo herb przejęte zostało z języka czeskiego gdzie pierwotne jego brzmienie Erb miało podwójne znaczenie – „dziedzictwo” lub „uzbrojenie”. Do języka czeskiego przejęte zostało natomiast z języka niemieckiego, gdzie pierwotne jego brzmienie Erbe oznacza „dziedzictwo”. Nieco inny jest źródłosłów herbu w językach Europy Zachodniej. Tam o identyfikacyjnej funkcji herbu i jego genezie świadczy nazwa związana z uzbrojeniem: arma, arms (coat ofarms), armoires, Wappen (co dawniej w języku niemieckim miało to samo znaczenie co Waffen). Herb jest znakiem rozpoznawczo-bojowym, pełniącym funkcję wyróżnika osoby stanu rycerskiego, później szlacheckiego, także rodziny, rodu, organizacji kościelnej, mieszczańskiej bądź cechu rzemieślniczego, korporacji, miasta, jednostki podziału terytorialnego lub państwa. Nie jest możliwe podanie dokładnej daty powstania herbu. Proces ten odbywał się stopniowo, a pierwsze znaki cechowała pełna dowolność i naiwność rysunku, nie ujętego w żadne reguły i prawidła. Przełomowy okres dla powstania i ukształtowania herbu to okres wojen krzyżowych (XI-XII w., w Polsce o ok. 100 lat później), które spowodowały zetknięcie się rycerstwa europejskiego z wojownikami świata Orientu. Miało to ogromny wpływ na wygląd godeł. Z kolei wpływ na wykształcenie się reguł i ściśle określonych zasad heraldycznych miały turnieje rycerskie. W trakcie ich organizacji powoływano specjalnych urzędników - heroldów, do zadań których należało anonsowanie wstępujących w szranki rycerzy poprzez dokładne opisywanie ich znaków – herbów. W ten sposób heroldowie stopniowo wprowadzili ściśle określone reguły i zasady opisywania herbu, których rysunek stał się coraz bardziej klarowny i jednoznaczny. Od XIII do XX w. (1945 r.) herbem, jako wyróżnikiem pozycji społecznej, posługiwały się wszystkie rody rycerskie i szlacheckie, do których należały majątki ziemskie lub całe miejscowości na terenie Gminy Żarów. Do dnia dzisiejszego podziwiać możemy herby umieszczone nad portalem wejściowymi do dworu w Gołaszycach (herb rodziny von Salisch) i pałacu w Pyszczynie (herby rodziny hrabiów von Matuschka, baronów Topploczan und Spättgen), a także herby zdobiące płyty nagrobne w kościele w Imbramowicach, Łażanach, Pożarzysku i Wierzbnej.

Od najdawniejszych czasów stałe elementy herbu to:

1. tarcza herbowa, zawierająca godło
2. hełm heraldyczny z klejnotem (od około XIV w.). W późniejszym okresie do polskiego herbu na stałe weszła korona herbowa. W heraldyce zachodniej często hełm bywa pomijany i zastępowany koroną rangową
3. labry wykształcone na podobieństwo liści akantu z chust okrywających hełmy, niekiedy pomijane w uproszczonych wersjach herbów, jednak zgodnie z zasadami winny zawsze towarzyszyć herbowi przedstawianemu z hełmem

Herb może również zawierać:

1. koronę rangową, umieszczana pierwotnie zwykle na hełmie, jest jedną z heraldycznych oznak godności. 
2. trzymacze (bestie, zwierzęta lub anioły, wprowadzone dopiero pod koniec XVIII w.) ordery herbowe (nadawane ad personam czyli za osobiste zasługi, nie mogły być dziedziczone)
3. dewizy herbowe (musiały być nadawane oddzielnym dyplomem)
4. zawołanie wojenne – umieszczane nad klejnotem, charakterystyczne dla herbów szkockich, występujące też we Francji i Anglii
5. oznaki godności, umieszczane nad, lub za tarczą herbową. Są nimi najczęściej ceremonialne nakrycia głowy – korony, infuły itp. – oraz oznaki władzy noszone w dłoniach – laski, pastorały, berła.
6. panoplia, motyw dekoracyjno-symboliczny złożony najczęściej z broni białej i uzbrojenia ochronnego (tarcz, mieczy, zbroi, hełmów, często stylizowanych na spartańskie) i ułożonych w płaszczyźnie pionowej, symetrycznie wokół tarczy z herbem właściciela
7. postument heraldyczny,  zewnętrzny element herbu, na którym umieszczona jest tarcza herbowa , zwykle ztrzymaczami
8. płaszcz heraldyczny, stosowany głównie w herbach królewskich i książęcych
9. zawój – dwukolorowa skręcona materia zamiast korony, popularna zwłaszcza w zachodniej heraldyce, w Polsce, od XVI w. stosowana głównie w herbach mieszczańskich. We Francji zawój oznacza tytuł bannereta
10. czapki napoleońskie, umieszczane w miejsce hełmów i koron rangowych, zwane biretami, które różnią się w zależności od godności kolorem i liczbą ozdabiających je piór strusich

Tarcza herbowa zawiera rysunek nazywany godłem herbowym. Może ono być prostym podziałem tarczy na pola lub składać się z różnych kombinacji następujących elementów:

1. figura zaszczytna (figury powstałe z geometrycznego podziału tarczy, sięgające krawędzi)
2. figura uszczerbiona (to figura zaszczytna "luzem" czyli niedotykająca krawędzi tarczy)
3. krzyż heraldyczny (może być albo figurą zaszczytną albo uszczerbioną)
4. mobilia herbowe czyli właściwe godła herbowe, np. podkowy, narzędzia, postaci ludzi, zwierząt, symbole geometryczne.

Herby można podzielić według różnych kryteriów. Według rodzaju użytkownika dzielą się na:

1. herb państwowy
2. herb jednostek terytorialnych – herby miast, gmin, wsi, ziem itp.
3. herb rodowy – herb rodzin lub rodów, najczęściej szlacheckich, ale także mieszczańskich, chłopskich
4. herb korporacji – herby organizacji, związków, korporacji, zakonów i innych osób prawnych

Według odzwierciedlanego stanu prawnego:

1. herb ziem posiadanych lub władanych
2. herb ziem do których posiadacz rości pretensje (np.herb Francji w dawnym herbie Anglii)
3. herb ziem nad którymi posiadacz sprawuje władzę patronacką (np. herby gubernatorów prowincji)
4. herb małżeński – łączący herb właściciela z herbem małżonka
5. herb złożony, ukazujący powiązania genealogiczne, często związane z dziedziczeniem lub prawem do dziedziczenia

Według rangi herbu:

1. herb wielki – szczególnie uroczysty, ukazujące wszystkie przysługujące elementy
2. herb średni – ukazuje część przysługujących elementów
3. herb mały – przedstawia tylko niezbędne elementy herbu, często samą tarczę z koroną lub bez

 

 

 

 Pałac w Pyszczynie z herbami rodziny hrabiów von Matuschka, baronów Topploczan und Spättgen,
fot. B.Mucha

 

 

Kościół pw. Wniebowzięcia NMP w Wierzbnej, płyta nagrobna Elżbiety von Schellendorf z narożnymi herbami: lewy górny (ojczysty) – nieczytelny (von Schellendorf); prawy górny (macierzysty) – von Bischofswerdt (von Bischofswerder); lewy dolny (babki ojczystej) – von Zedlitz; prawy dolny (babki macierzystej) – von Tader,
fot. i opracowanie B.Mucha

 

Wykaz dawnych rodów rycerskich i szlacheckich właścicieli
ziemskich z obszaru Gminy Żarów

von Adelsbach
1557 – ok.1605 r. – Mrowiny

von Bock
k. XV w. – 1549 r. – Bożanów
ok.1548 – 1550 r. – większości gruntów w Siedlimowicach

von Brandenburg
1832 – przed 1909 r. – Pożarzysko

von Buddenbrock
1745 – 1770 r. – Żarów i Łażany

Graf von Burghauss
1770 – 1885 r. – Żarów i Łażany

von Czirn
2 poł. XIV – k. XIV w. – Imbramowice, Kruków, Marcinowiczki, Mrowiny, Pożarzysko, Pyszczyn, Tarnawa i prawdopodobnie Siedlimowice

von der Dahm
1637 – ok.1694 r. – dział ziemski w Imbramowicach

von Falckenhayn
pocz. XVIII w. – Przyłęgów

von Fürstenberg
1803 – 1868 r. – Imbramowice, Mrowiny, Tarnawa

von Gellhorn
2 poł. XVI w. – majętność w Imbramowicach
k. XVI w. – Łażany
do 1753 r. – tzw. „łąka Krukowska”
przed 1765 r. – Marcinowiczki
1765 – 1780 r. – Siedlimowice

von der Göltz
1811 – 1830 r. – Bożanów
1811 – 1832 r. – Kalno, Wierzbna

von Haugwitz
1307 – 1318 r. – grunty w osadzie Lapide wchłoniętej przez Wierzbną
ok.1714 – 1737 r. – Marcinowiczki

von Hochberg
ok. 1550 – ok. 1605 r. Kalno - Wostówka
1724 – 1727 r. – Gołaszyce
1724 – 1733 r. – Imbramowice
od lat 30-40-tych XIX w. – 1901 r. – Marcinowiczki

von Hof-Schnorbein
1449 – 1691 r. – Imbramowice
1670 – 1734 – Tarnawa

von Hundt
ok. 1370 – 1658 r. – część Imbramowic
1410 – przed 1484 r. – Tarnawa

von Kalckreuth
ok. 1458 r. – Bożanów
1546 – ok.1650 r. – całości lub części Mikoszowej

Graf von Keyserlingk
1928 – 1945 r. – Kruków ( 1933-45 r. tylko część majątku) i Zastruże

von Knobelsdorf
ok.1765 – 1794 – Imbramowice
1770 – 1794 – Kalno - Wostówka
1770 – 1794 – Mrowiny i Tarnawa

von Köckritz
1615 – 1622 r. – Tarnawa

von Korn
1867 – 1945 r. – Siedlimowice

von Koschembar
ok.1694 – 1720 r. – Imbramowice

von Kramsta
1888 – 1923 r. – Mikoszowa i Przyłęgów

von Kuhl
1580 – 1659 r. – Imbramowice
1550 – po 1579 r. – Marcinowiczki

von Kulmiz
1868 – 1945 r. – Imbramowice, Kalno - Wostówka, Mrowiny, Tarnawa
1901 – 1928 r. – Kruków i Zastruże
1901 – 1926 r. – Kalno (firma „Carl Kulmiz G.m.b.H.”)

von Landescron
przed 1725 – 1733 r. – Mikoszowa

Graf von Maltzan
1761 – 1792 r. – Mikoszowa
1761 – 1792 r. – Przyłęgów
lata 30-te XIX w. – ok.1850 r. – Bożanów
1832 – 1843 r. – Kalno
1832 – 1850 r. – Wierzbna

Graf von Matuschka von Topploczan und Spättgen
1744 – 1945 r. – Pyszczyn

de Monteverques - von Lopis
1648 – 1668 – Pożarzysko
1653 – 1668 r. – Kalno - Wostówka
1653 – 1668 r. – Mrowiny

von Motschelnitz
ok.1611 – 1653 r. – Mrowiny, Kalno - Wostówka i dwa gospodarstwa w Pożarzysku
1611 – 1685 r. – Gołaszyce

von Mühlheim
1403 – ok. 1550 r. – część Mikoszowej
1480 – 1594 r. – Żarów i Łażany
1480 – ok.1550 r. – Mrowiny
1521 – po 1660 r. – Przyłęgów
1523 – 1628 r. – Pożarzysko

von Mutius
1792 – lata 30-te XIX w. – Mikoszowa
1792 – przed 1822 r. – Przyłęgów

von Netz
przed 1694 – po 1703 r. – Marcinowiczki

von Niemz (Nimiz, Nimitz)
przed 1568 – po 1579 r. – Gołaszyce

von Nimptsch
1407, 1417 – majętności lub prawa do czynszów w Imbramowicach

von Nostitz
przed 1622 – 1742 r. – Łażany
przed 1622 – 1742 r. – Żarów
1685 – 1690 r. – Gołaszyce
1748 – 1770 r. – Mrowiny
1756 – 1770 r. – Kalno - Wostówka
1756 – 1770 r. – Tarnawa

von Oppersdorf
1689 – 1694 – Kalno – Wostówka
1689 – 1694 – Mrowiny
1698 – 1705 – Pożarzysko

von Pfeil-Burghauss
1885 – 1945 r. – majątek na prawie rycerskim w Żarowie
1889 – 1945 r. – Łażany

Graf von Pückler
1840 – 1867 r. – Siedlimowice
ok.1909 – 1945 r. – Pożarzysko

von Redern (Roedern)
przed 1618 – ok.1652 – Bożanów

von Reibnitz
2 poł. XIV w. – Mikoszowa
2 poł. XV w. – 1506 – Przyłęgów

von Reichenbach
1520 – 1724 r. – Pyszczyn
1522 – 1724 r. – tzw. „łąka Krukowska”
1574 – 1594 r. – Tarnawa
1667 – przed 1684 r. – Marcinowiczki
1716 – 1720 r. – majętność w Imbramowicach

von Ronau (Rohnau, Ronaw)
przed 1373 – 1385 r. – Bożanów
3 ćw. XIV w. – 1403 r. – Wierzbna

von Salich
przed 1856 – 1945 r. – Gołaszyce

von Schaffgotsch
1733 – 1747 r. – Mikoszowa
1733 – 1747 r. – Przyłęgów

von Schindel
1532 – po 1602 r. – Kruków
przed 1568 – po 1632 r. – Siedlimowice
1532 – po 1802 r. – Zastruże

von Schellendorf
1411 – 1480 r. – Mrowiny
1512/13 – 1523 – majętność w Pożarzysku
przed 1471 – 1480 r. – majętność w Żarowie

Graf von Schlabrendorf
1794 – 1803 r. – Kalno - Wostówka, Mrowiny, Tarnawa

von Schweinichen
1500 – po 1558 r. – majętność i czynsze w Pożarzysku

von Seherr-Thoss
1730 – 1765 r. – Siedlimowice
1705 – 1771 r. – Pożarzysko

von Seidlitz
2 poł. XIV w. – przed 1568 r. – Gołaszyce
1 poł. XIV w. – 1460 r. – Łażany
1 poł. XIV w. – przed 1568 r. – Siedlimowice
1549 – przed 1618 r. – Bożanów

von Spättgen
1724 – 1744 r. – Pyszczyn

von Strachwitz
1587 – 1617 r. – majątek w Imbramowicach
1526 – 1574 r. – Tarnawa

von Tschirsky
1771 – 1832 r. – Pożarzysko

von Waldenburg
1826 – 1930 – Kalno
1859 – 1945 r. – Bożanów, Wierzbna

Wierzbnowie
przed 1209 – 3 ćw. XIV w. – Wierzbna

von Wietersheim (od 1926 r. von Wietersheim-Kramsta)
1923 – przed 1937 r. – Mikoszowa
1923 – 1945 r. – Przyłęgów

von Winterfeld
1734 – 1756 r. – Tarnawa
1729 – 1746 r. – Mrowiny
1733 – ok.1746 r. – Imbramowice

von Zedlitz (linia z Wilkowa, linia z Bąkowa i Lipy)
1573 – przed 1622 r. – Łażany
1687 – 1724 r. – Gołaszyce (linia z Wilkowa)
1691 – 1724 r. – majętność w Imbramowicach
1669 – 1686 r. – Mikoszowa
1728 – 1847 r. – Gołaszyce (linia z Bąkowa i Lipy)

von Zettriz (Czettritz)
przed 1432 – po 1492 r. – majętność w Mrowinach
1489 r. – prawo do pobierania czynszów w Pożarzysku

 

Źródła:
1. Schlesisches Wappenbuch oder die Wappen des Adels im Souverainen Herzogthum Schlesien, der Grafschaft Glatz und der Oberlausitz. Leonard Dorst, Goerlitz 1847
2. Wappen= und Handbuch des in Schlesien (einschliesslich der Oberlausitz) landgesessenen Adels. Alfred Freiherrn von Krane, Goerlitz 1901 - 1904
3. Der abgestorbene Adel der Provinz Schlesien. Konrad Blažek, Nürnberg 1887-1894
4. T. Ciesielski, Żarów. Historia miasta i gmin, Żarów 2006
5. https://pl.wikipedia.org/
6. http://herby.pracownia.com/
7. Materiały własne

Opracowanie
Bogdan Mucha