Turystyka archeologiczna - ciekawy pomysł na wakacyjny urlop

Trwają wakacje, czas wypraw i wyjazdów, tych dalekich, zagranicznych i tych bliskich w nasze góry, na wieś, nad morze. Odbiegając dzisiaj na chwilę od spraw związanych z lokalną historią, pragniemy zwrócić uwagę wakacyjnych turystów na tzw. nieruchome zabytki archeologiczne. Z definicji zabytkiem archeologicznym jest każdy ślad działalności człowieka znajdujący się w ziemi lub pod wodą. Z kolei nieruchome zabytki archeologiczne, nazywane też stanowiskami archeologicznymi, są to obszary, w obrębie których występują źródła archeologiczne wraz z otaczającym je kontekstem, czyli bezpośrednim otoczeniem, układem warstw glebowych oraz zespołem danych, określających ich położenie. Mogą to być grodziska, cmentarzyska, pozostałości dawnych osad, nawarstwienia miast, nawarstwienia związane z funkcjonowaniem zamków, wsi historycznych, itd. Niektóre z nich są dzisiaj tzw. rezerwatami archeologicznymi, często zarządzanymi przez regionalne muzea i udostępnionymi częściowo lub w całości dla odwiedzających. Lista tego typu obiektów jest długa, tak więc poniżej zebraliśmy kilka ciekawszych. Mamy nadzieję, że zainteresują one czytelników na tyle aby postanowili poświęcić kilka dni urlopu na dotarcie do któregoś z tych niezwykłych świadectw przeszłości.

Stanowisko archeologiczne w Biskupinie położone jest na terenie należącym do wsi Biskupin w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie żnińskim, w gminie Gąsawa (52°47′18″N 17°44′40″E). Osada w Biskupinie wiąże się z kręgiem kulturowym kultury łużyckiej, trwającym od środkowej epoki brązu, od ok. XIV w. p.n.e., po wczesną epokę żelaza, czyli do ok. V w. p.n.e. Kultura łużycka to pojęcie archeologiczne, przez które różni badacze rozumieli odmienne grupy etniczne – Germanów, Słowian lub Illirów. Sprawa przynależności etnicznej Biskupina była wykorzystywana dla celów ideologicznych w sporach dotyczących praw różnych narodów do ziem dzisiejszej Polski. Obecnie powszechnie przyjmuje się za fakt, że przynależności etnicznej kultury łużyckiej, podobnie jak i większości innych pradziejowych kultur archeologicznych, bezdyskusyjnie nie da się ustalić. Na podstawie badań elementów konstrukcyjnych osiedla (drewnianych bali, zob. dendrochronologia) stwierdzono, że powstało ono najprawdopodobniej zimą 738 roku p.n.e. Założono je na podmokłej wyspie na jeziorze Biskupińskim(obecnie półwysep), o kształcie w przybliżeniu owalnym i powierzchni ok. 2 ha (w obrębie wałów mieściło się ok. 1,3 ha powierzchni). Wyspa wznosiła się 0,8 – 1,2 m ponad wody otaczającego jeziora. Gród biskupiński był zasiedlony przez 150 lat. Na terenie osady znajdowało się ok. 106 domostw, o wymiarach przeciętnie ok. 8×10 m, usytuowanych rzędowo wzdłuż moszczonych drewnem 11 ulic, o szerokości ok. 2,5 m każda. Ocenia się, że w osadzie mieszkać mogło od 800 do 1000 osób. Osada otoczona była skrzynkowym wałem drewniano-ziemnym o długości 640 m, szerokości 3 m i domniemanej wysokości do 6 m, w którym znajdowała się brama wjazdowa. Gród otoczony był falochronem o szerokości od 2 do 9 m, zbudowanym z ukośnie wbitych pali. Pierwotna łużycka osada obronna została opuszczona w VI wieku p.n.e. z powodu podniesienia się poziomu wody w jeziorze Biskupińskim wskutek zmian klimatycznych i wyeksploatowania środowiska naturalnego (drewno, erozja gleb). W V i IV wieku p.n.e. powstała na jej miejscu osada otwarta. Ludność Biskupina zajmowała się rolnictwem, rybołówstwem , zbieractwem i rzemiosłem (garncarstwo, tkactwo). Gród w Biskupinie jest jednym z nielicznych stanowisk archeologicznych w Polsce zawierających pełnowymiarowe rekonstrukcje wału obronnego, falochronu, bramy, ulic i budynków mieszkalnych. Rekonstrukcje te są cyklicznie wymieniane na nowe w związku z potrzebą ich aktualizacji w wyniku dokonania nowych ustaleń naukowych. Oprócz rekonstrukcji w Biskupinie znajduje się muzeum, a w każdym trzecim tygodniu września odbywa się tam festyn biskupiński, obejmujący prezentacje eksperymentalne i pokazy odtwórcze. Biskupin jest też jednym z dwóch istniejących w Polsce laboratoriów konserwacji drewna mokrego wydobytego ze stanowisk archeologicznych oraz ośrodkiem archeologii eksperymentalnej. Strona internetowa: http://www.biskupin.pl/asp/pl_start.asp?typ=13&menu=4&strona=1&m=3&nazwa=285

Powyższa fotografia zaczerpnięta została ze strony https://globalquiz.org (link bezpośredni do zdjęcia)

Będkowice to wieś położona w województwie dolnośląskim, w powiecie wrocławskim, w gminie Sobótka (50°51′54″N 16°45′10″E). Niegdyś na dolnośląskich ziemiach mieszkały cztery plemiona. Najważniejsze tereny, w tym 15 grodów, należało do Ślężan. Ich centrum politycznym była Ślęża. Ponadto góra prawdopodobnie już od czasów prehistorycznych była miejscem pogańskiego kultu. Pod jej wschodnim stokiem, w pobliżu Będkowic, zachowało się grodzisko, w którym życie tętniło od VIII w. Zespół osadniczy - jedyny tak dobrze zachowany w Europie - obejmuje ruiny grodu, cmentarzysko kurhanowe, kamienny krąg kultowy, średniowieczny staw oraz ślady osiedla, które funkcjonowało do XIII w. Gród Ślężanie wznieśli na planie owalu o wymiarach 65 na 75 m. Wejście do niego znajdowało się na wschodzie, zaś zabudowania we wnętrzu rozmieszczone były przy samym wale. Obok funkcjonowała osada rolnicza. Cztery wieki później, co wiemy z badań archeologicznych, gród pod Ślężą strawił pożar. W latach 70. XX w. w jego miejscu został utworzony rezerwat archeologiczny. Ma powierzchnię prawie 50 ha i składa się z cmentarzyska kurhanowego (VIII-IX w.) i grodziska (VIII-XI w.). Znajdują się w nim również ślady osady (VIII-XIII w.) wraz z dwiema zrekonstruowanymi chatami.

Rezerwat Archeologiczny Genius Loci, zlokalizowany jest na Ostrowie Tumskim w Poznaniu, przy ul. ks. Ignacego Posadzego 3, eksponujący pamiątki początków państwa Polskiego i miasta Poznania, (52°24′45,79″N 16°56′53,52″E). Jest filią poznańskiego Muzeum Archeologicznego. Rezerwat otwarto 30 czerwca 2012. Powierzchnia terenu (przekazanego przez kurię metropolitalną) wynosi 1002 m². Sam neomodernistyczny pawilon ekspozycyjny ma 631 m². Koszt budowy wyniósł około 9,7 miliona złotych. W pełni interaktywna wystawa, wyposażona w multimedialne kioski i projektory holograficzne, zapoznaje widzów z pierwotną zabudową Ostrowa Tumskiego z X wieku. Początek ekspozycji stanowi sala kinowa z technologią 3D, w której wyświetlany jest film o początkach Poznania i przeprowadzanych w okolicy badaniach archeologicznych. Następnie przechodzi się do sal wyposażonych w szklane podłogi, pod którymi wyeksponowano wał grodu poznańskiego z X wieku oraz fundamenty muru biskupa Jana Lubrańskiego. Całość ma na celu zapewnić bezpośredni kontakt zwiedzających z historycznymi pamiątkami początków państwa polskiego i najstarszą zabudową grodową. Oprócz wystawy stałej obiekt posiada powierzchnie ekspozycyjne wystaw czasowych. Przy zachodniej ścianie znajduje się niewielki ogródek z ławkami. Ulica ks. Posadzego, przy której stoi budynek rezerwatu, prowadzi po grzbiecie dawnego wału grodowego (konstrukcje rozpoczynają się około metr pod brukiem i sięgają prawie sześć metrów w głąb). Budynek, zaprojektowany przez pracownię Toya Design, jest dostępny dla osób niepełnosprawnych. W holu z pomieszczeniami socjalnymi i komercyjnymi można zakupić pamiątki turystyczne. Strona internetowa: http://www.muzarp.poznan.pl/rezerwat/

Rezerwat archeologiczny "Wzgórze Wisielców" położony na południe od Wolina na wzniesieniach nad Dziwną z cmentarzyskiem kurhanowym z IX-X wieku. Ogrodzone cmentarzysko kurhanowe znajduje się na nad Dziwną, na wzniesieniu zwanym Gołogórą (21 mn.p.m.). Cmentarzysko kurhanowe na Wzgórzu Wisielców, stanowisko 9, należy do grupy najstarszych wczesnośredniowiecznych nekropolii na Pomorzu Zachodnim. Jest unikalnym, po dziś zachowanym w sposób czytelny obiektem archeologicznym, który we wczesnym średniowieczu współtworzył rozległy zespół osadniczy Wolina. Zmarłych chowano tu w obrządku pogrzebowym ciałopalnym i szkieletowym. Przejawiający się w sposób wyraźny birytualizm interpretowany jest jako wyraz oddziaływań różnych ośrodków kulturowych ówczesnej Europy: skandynawskich jak i chrześcijańskich z Polski i Niemiec. Część pochówków przypada jednak na najstarszą fazę charakteryzującą się wyłącznie obrządkami ciałopalnymi. Istnienie nekropolii na Wzgórzu Wisielców datowane jest na okres, kiedy na Pomorzu występowały cmentarze kurhanowe o obrządku wyłącznie ciałopalnym lub birytualnym (IX-XI w.). Pierwotnie tutejsze mogiły miały kształt kolisty. Ich średnica wynosiła od 3 do 20 metrów. W trakcie prac badawczych odkryto kurhan o ogrodzeniu z drewnianych pali, które zostały spalone przed usypaniem mogiły. Wyróżniono groby kurhanowe i podkurhanowe. Te pierwsze - nieliczne. Groby ciałopalne wystąpiły w postaci: popielnicowych, jamowych i warstwowych. Niektóre otoczono kamieniem. Niekiedy kamienie tworzyły bruk pod warstwą stosu. Pochówki szkieletowe zalegały na poziomie ówczesnego gruntu, lekko zagłębione w calec, choć większość została wkopana w kurhany powtórnie. Zmarłych składano do drewnianych trumien. W pochówkach szkieletowych zmarli spoczywali w pozycji wyprostowanej na wznak. Niektóre kurhany kryły 2 lub 3 pochówki. Zmarli wyposażeni byli stosunkowo ubogo. Cechą charakterystyczną nekropolii pomorskich jest bogatsze wyposażenie grobów kobiecych. Wśród inwentarzy odkryto ceramikę, rzadziej noże, osełki, kabłączki skroniowe i paciorki. Nazwa "Wzgórze Wisielców" jest późniejsza i wiąże się z odbywającymi się kaźniami piratów i przestępców. Odkryty w najwyższym punkcie wzniesienia grób młodego mężczyzny bez głowy wskazuje na możliwość wykonania wyroku przez ścięcie. Pod koniec XIX wieku naliczono na wzniesieniu 93 kurhany, z których zachowały się 34 mogiły. Istniała tutaj rozległa osada kultury pucharów lejkowatych i ceramiki sznurowej.

Wietrzychowice to wieś położona w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie włocławskim, w gminie Izbica Kujawska, (52°24′41″N 18°51′34″E). W lesie znajduje się rezerwat archeologiczny – cmentarzysko szkieletowe. Zostało ono wzniesione przez plemiona pasterzy i rolników, zamieszkujących tamtejsze tereny pięć i pół tysiąca lat temu. Ze względu na wielkość znajdujące się tam grobowce, nazywane też kopcami kujawskimi, określane są mianem "polskich piramid". W owych rozwiniętych plemionach wytworzył się system wierzeń religijnych, którego przejawem był zwyczaj wznoszenia potężnych budowli kamienno-ziemnych. Te olbrzymie nasypy, w kształcie wydłużonego trójkąta, nierzadko dochodzące do 150 m długości, okładane były głazami i większymi kamieniami, których masa w partii szczytowej sięgała 7-10 ton; w miarę zwężania się grobowca kamienie były coraz mniejsze. Dzięki temu nie obsuwały się, a budowle owe mogły prawie niezmienione przetrwać tysiąclecia. W partiach czołowych budowli występują przerwy w obstawie kamiennej. Były to zapewne wejścia do drewnianych komór przeznaczonych na odprawianie obrzędów pogrzebowych. Do wzniesienia jednego grobowca zużywano przeciętnie około 150 m3 kamieni i około 1000 m3 ziemi. Transport budulca, z uwagi na rozmiar i znaczny ciężar kamiennych bloków, odbywał się zapewne z pomocą wołów. W grobach tych, nazywanych – jak podaje Oskar Kolberg – "żalkami", pochowani byli wyłącznie mężczyźni. Badania wykazały, że były to pochówki pojedyncze, jakkolwiek spotyka się przypadki znalezienia jednocześnie dwóch mężczyzn pochowanych w tym samym czasie. Zmarłych układano w pozycji wyprostowanej, na wznak. Głowy nieboszczyków skierowane były do czoła grobowca. Wyposażenie grobowe, zazwyczaj skromne, z reguły ograniczało się tylko do jednego narzędzia krzemiennego, części naczynia bądź bryły wapiennej, co wskazuje na jego symboliczny charakter. Przejawem troski o losy zmarłego i wyrazem złożonego mu uznania przez najbliższych żyjących była przecież sama "piramida", ogrom pracy włożony w zbudowanie, zgodnie z panującym zwyczajem pogrzebowym, potężnego nasypu ziemnego grobu. Ze względu na sposób konstruowania tych grobowców i ich części wewnętrznych z wielkich kamieni, zalicza się je do tzw. grobowców megalitycznych. Pochodzą z neolitu i stanowią najstarsze na naszych ziemiach nasypy nagrobne, związane z kulturą pucharów lejkowatych (schyłek IV i początek III tysiąclecia p.n.e.). Co do okresu powstania, poprzedzają wzniesienie piramid egipskich. Były to zapewne miejsca wiecznego spoczynku wodzów, lokalnych władców, kapłanów bądź starszyzny plemiennej. Na szczytach grobowców spotyka się pozostałości późniejszych styp i uroczystości ku czci zmarłego. Zapewne były one również miejscem obrzędów kultowych, dokonywanych z udziałem całej społeczności.

Rezerwat archeologiczny "Rydno" rozciąga się wzdłuż rzeki Kamiennej od północno-wschodniej części Skarżyska-Kamiennej aż po górę Św. Rocha pod Wąchockiem, obejmujący zespół głównie paleolitycznych osad przemysłowych oraz kopalnię hematytu. W trakcie badań archeologicznych prowadzonych w tym miejscu odkryto wiele krzemiennych przedmiotów wytworzonych przez ludzi kultury mustierskiej - głównie zgrzebła, rylce i narzędzia zębate. Ze względu na silne ochłodzenie klimatu, ludzie na pewien czas zniknęli z tego obszaru, a teren pokryła zmarzlina oraz tundra. Gdy klimat dostatecznie się ocieplił, w miejsce przedstawicieli kultury mustierskiej pojawiła się ludność kultury hamburskiej, trudniąca się łowiectwem i wędrująca za stadami zwierząt (głównie reniferów i jenotów). Ponieważ nie prowadzili osiadłego trybu życia, chronili się w prostych szałasach zbudowanych z lekkich żerdzi, których ślady zachowały się na terenie rezerwatu. Dalsze ocieplanie się klimatu spowodowało przesunięcie się na północ linii lasów i tym samym dało początek napływowi nowej ludności, trudniącej się łowiectwem leśnym. Na terenie Rydna odkryto ślady jej działalności w postaci grotów strzał, pozostałości po obozowiskach oraz odkrywkowych kopalniach hematytu, uważanych za jedne z ważniejszych stanowisk archeologicznych w Polsce. W czasie wykopalisk natrafiono ponadto na skupiska narzędzi wykonanych z krzemienia czekoladowego. Schyłek paleolitu nie przyniósł kresu osadnictwa na terenie Rydna - ślady swojej bytności na tym obszarze pozostawiły po sobie także inne, późniejsze kultury. Jedną z nich jest datowana na drugą połowę 8 tysiąclecia p.n.e. kultura komornicka, która trudniła się, oprócz polowania na zwierzynę leśną, także rybołówstwem i zbieractwem. Z tego okresu zachowały się ślady pojedynczych obozowisk oraz krzemienne narzędzia o rozmiarach wyraźnie mniejszych w porównaniu z narzędziami kultur wcześniejszych. Inne znaleziska świadczą o kontaktach miejscowej ludności z plemionami innych kultur - między innymi zamieszkującymi tereny obecnej Słowacji ludami rolniczymi, wydobywającymi obsydian. Zachowały się także przedmioty pozostawione przez kultury późniejsze – neolityczną kulturę amfor kulistych, a także kultury epoki brązu – mierzanowicką (zgrzebło z krzemienia pasiastego) oraz trzciniecką (pojedyncze skorupy i wyroby krzemienne). Strona internetowa: http://www.rydno.com/rez/index2.html

Krzemionki, znane także jako Krzemionki Opatowskie to rezerwat archeologiczny, chroniący zespół neolitycznych kopalni krzemienia pasiastego. Położony jest on pomiędzy wsiami Sudół i Magonie w powiecie ostrowieckim, w województwie świętokrzyskim, 5 km na północny wschód od Ostrowca Świętokrzyskiego (50.972015°N, 21.489269°E). Tutejsze kopalnie krzemienia pasiastego, eksploatowane były w latach ok. 3900-1600 p.n.e. Kopalnia ta należała do jednej z najważniejszych w Europie. W neolicie minerał ten wydobywany był przez ludność kultury pucharów lejkowatych i kultury amfor kulistych, a w epoce brązu – przez ludność kultury mierzanowickiej. Część wydobytego tutaj krzemienia była też przetwarzana w okolicznych osadach i później rozprowadzana nawet na odległość 660 km. Najpopularniejszymi produktami były czworościenne siekiery i dłuta. W sąsiedztwie pola górniczego znajdują się rekonstrukcje domostw z końca neolitu i początków epoki brązu. Kopalnie krzemienia w tym miejscu zostały odkryte w 1922 przez geologa Jana Samsonowicza. Zlokalizowano tu przeszło 2700 szybów połączonych siecią rozchodzących się promieniście chodników. Przeciętna głębokość szybu wynosi 5-6 m, maksymalna 9 m. Maksymalna średnica 4 – 5 m. Szerokość chodników dochodzi do 0,7, a ich wysokość waha się w granicach 0,6-1,2 m. W chodnikach odnaleziono pozostawione filary i ślady stemplowania. Na powierzchni odkryto pozostałości pracowni, w której obrabiano wydobyty krzemień. Na ścianach chodników zachowały się nieliczne rysunki wykonane przy pomocy węgla drzewnego. Podziemia są udostępnione do zwiedzania dzięki trasie turystycznej o długości 465 m. Po okresie eksploatacji neolitycznej tereny krzemionek przez długi czas zarastał las. Dzięki temu ślady prahistorii nie zostały zniszczone. Dopiero w 1913 roku powstała wieś Krzemionki, nastąpił wyręb lasów, a następnie odkrycie wyrobisk górniczych. Strona internetowa: http://krzemionki.pl/

Rezerwat archeologiczny Zawodzie w Kaliszu, na Zawodziu to oddział Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej w Kaliszu, (51°44′47,62″N 18°06′08,14″E). Dokumentuje on historię badań archeologicznych prowadzonych na terenie wczesnośredniowiecznego grodu na Zawodziu. Pierwszy gród na Zawodziu został wzniesiony w latach około 850–860. Główną część rezerwatu archeologicznego stanowi częściowo zrekonstruowany gród, otoczony wałem obronnym, sięgającym miejscami 5 metrów wysokości. Pierwsze wzmianki o grodzie znalazły się już w 1106 w kronice Galla Anonima. Badania archeologiczne pozostałości grodu rozpoczął w 1903 Włodzimierz Demetrykiewicz. Kolejne, w związku obchodami 1800-lecia miasta, prowadzono w latach 1958–1965. W ich wyniku odsłonięto relikty palatium,kolegiaty św. Pawła Apostoła, przykościelnego cmentarza, konstrukcji obronnych. W trakcie kolejnych badań przeprowadzonych w latach 1983–1992 odsłonięto pozostałości kościoła drewniano-glinianego. Po zakończeniu ostatnich badań przystąpiono do zagospodarowania wykopalisk w celu dokonania ich kompleksowej ochrony z jednoczesnym wykorzystaniem ich w celach ekspozycyjnych. Pierwszy pawilon (tzw. budynek bramy) w nowym rezerwacie otwarto w czerwcu 1995 roku. Pierwsza wystawa obejmowała makiety kaliskich zabytków, fotografie, rysunki i plansze informacyjne. W roku 2007 dzięki środkom pozyskanym z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego zrekonstruowano zabudowania grodu. Strona internetowa: https://www.muzeumwkaliszu.pl/rezerwat-archeologiczny-w-kaliszu-zawodziu.html

Rezerwat archeologiczny kultury łużyckiej w Częstochowie to obiekt wystawienniczy Muzeum Częstochowskiego (50°47′14,59″N 19°09′10,00″E). Pierwsze fragmenty kości i ozdób znajdowano na tym terenie jeszcze przed I wojną światową, trafiały one wówczas na posterunek policji. Kolejne szczątki odnaleziono w latach 1927 i 1952, ale nie zachowały się one do czasów współczesnych. Do 1959 roku pobliska Szkoła Podstawowa nr 20 przechowała kilka naczyń, pochodzących z przypadkowych odkryć. Samo cmentarzysko odkryto w styczniu 1955 roku w związku z pracami budowlano-ziemnymi, prowadzonymi przy budowie trasy tramwajowej i wiaduktu przy Alei Pokoju w dzielnicy Raków. Początkowe znaleziska uległy zniszczeniu, dopiero latem tego samego roku przeprowadzono prace wykopaliskowe o charakterze ratowniczym i zabezpieczono 11 grobów. Z powodów finansowych dalsze badania cmentarzyska podjęto dopiero w 1960 roku i od razu na większym obszarze, co pozwoliło odkryć 69 grobowców. W tym też roku zapadła decyzja o budowie rezerwatu o powierzchni jednego ara, szybko powstał także Społeczny Komitet Budowy Rezerwatu, a pierwsze materiały budowlane trafiły na miejsce budowy jesienią 1960 roku. Autorem pawilonu kryjącego cmentarzysko został częstochowski architekt Włodzimierz Ściegienny, jednak jego projekt w realizacji okrojono z powodów finansowych. Rezerwat został oddany do użytku 9 czerwca 1965 roku, objął jedynie część z 80 odkrytych wcześniej grobów, pozostałe umieszczono w gablotach otaczających wykop. Do dziś rezerwat stanowi jedyne na świecie stanowisko archeologiczne kultury łużyckiej, które zachowano w miejscu, w których je odkryto. Jest to trwale zakonserwowane cmentarzysko grupy śląsko-małopolskiej okresu halsztadzkiego kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza (750-550 lat p.n.e.) o powierzchni blisko 100 m², z charakterystycznym rzędowym układem grobów, zarówno ciałopalnych (25), jak i szkieletowych (44), które przykrywano kawałkami wapienia i granitu. W grobach szkieletowych zmarłych chowano w postaci wyprostowanej, z głowami skierowanymi na południe. Nekropolia znajdowała się pierwotnie na wydmie obok nieistniejącego dzisiaj strumienia. Jej rozmiary trudne są do ustalenia z uwagi na częściowe zniszczenie podczas budowy ulicy (większa jej część znalazła się pod nasypem wiaduktu). Ta atrakcja turystyczna, powstała dzięki ówczesnemu dyrektorowi Muzeum Częstochowskiego i archeologowi Włodzimierzowi Błaszczykowi. Z badań, które przeprowadzono, wiadomo, na jakie choroby cierpieli mieszkańcy tych ziem, jakich metod leczniczych używali (odkryto m.in. ślady udanej trepanacji czaszki), jakie były ich zwyczaje oraz codzienne zajęcia. Przy zmarłych składano żywność, garnki, ozdoby, narzędzia i broń. W grobach znaleziono m.in. zabawki (trzy grzechotki w kształcie ptaszków) oraz biżuterię (dwie bransolety, najprawdopodobniej z żelaza meteorytowego o bardzo dużej zawartości niklu) sprzed 2,5 tysiąca lat . W latach 2001-2002 budynek został gruntownie wyremontowany, w trakcie prac odkryto kolejnych pięć grobów. Od 2003 trwała konserwacja zabytków i materiałów kostnych znajdujących się w rezerwacie. Prowadzili ją pracownicy Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Prace zostały zakończone w 2004 roku. W tym samym roku rezerwat ponownie udostępniono zwiedzającym. Strona internetowa: http://www.rezerwat.muzeumczestochowa.pl/

Giecz to wieś w Polsce położona w województwie wielkopolskim, w powiecie średzkim, w gminie Dominowo leżąca nad Moskawą (52°19′15″N 17°22′25″E). Jeden z najstarszych i najważniejszych ośrodków grodowych wzniesiony około 865 roku, związany z początkami państwa polskiego, który typuje się na prawdopodobną siedzibę rodową pierwszych Piastów. Badania archeologiczne na terenie Giecza podjęto w 1949 z inicjatywy i pod kierownictwem Bogdana Kostrzewskiego. Dzięki jego staraniom w 1963 roku Grodziszczko przekształcono w rezerwat archeologiczny będącym oddziałem Muzeum Archeologicznego w Poznaniu (obecnie jest to oddział Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy). Pierwszy etap wykopalisk zakończył się w 1966 roku. Prace wznowione w 1993 roku trwają do dziś. Oprócz samego grodziska, prace archeologiczne prowadzone są również na terenie cmentarzyska z przełomu XI i XII wieku, przylegającego do grodziska od strony północnej. W wyniku tych prac odkryto ok. 300 pochówków, które tworzyły rzędy zgrupowane w różnej wielkości kwatery oddzielone od siebie pasami wolnej przestrzeni. Przy pochowanych zmarłych odkryto różnego rodzaju przedmioty. Były to m.in. metalowe elementy stroju, jak np. sprzączki do pasa i okucia rzemieni, a także, znajdowane przede wszystkim w grobach kobiecych i dziecięcych, ozdoby – kabłączki skroniowe, obrączki i pierścionki oraz kolie z koralików wykonanych z kamieni półszlachetnych i szkła. Strona internetowa: http://www.giecz.pl/index.php

Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy to wielooddziałowe muzeum prezentujące relikty kamiennej architektury pałacowej i sakralnej oraz drewnianej zabudowy wsi (52°31′39,87″N 17°22′55,09″E). Najważniejszą częścią ekspozycji są pozostałości grodu pierwszych Piastów, datowane na okres wczesnego średniowiecza. Muzeum rozpoczęło działalność 1 stycznia 1969. Powołano wtedy Rezerwat Archeologiczny na Ostrowie Lednickim dla ochrony piastowskiego dziedzictwa tego obszaru. Otrzymało ono wówczas nazwę Muzeum Początków Państwa Polskiego na Lednicy. Początkowo znajdowało się pod opieką Powiatowej Rady Narodowej w Gnieźnie, ale już od 1 stycznia 1970 przeszło pod bezpośrednią opiekę Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu, stając się placówką autonomiczną "bezpośrednio podporządkowaną i finansowaną przez Wydział Kultury WRN w Poznaniu". W 1975 zarządzeniem wojewody poznańskiego z dnia 14 sierpnia, po powstaniu muzeum w Gnieźnie, pierwotną nazwę lednickiego muzeum zmieniono na Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, z mocą jej obowiązywania od 1 stycznia 1975. Z uwagi na ważne miejsce w świadomości narodowej, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej zarządzeniem z dnia 8 września 1994 nadał wczesnośredniowiecznemu grodzisku tytuł "pomnika historii". Historia muzeum jest nieodłącznie związana z historią miejsca, które stanowi o jego pozycji. Za panowania Mieszka I i Bolesława Chrobrego Ostrów był jednym z głównych ośrodków obronnych i administracyjnych Polski. W części południowej wyspy Mieszko I wzniósł okazałą kamienną budowlę złożoną z kilku części (świątyni, palatium oraz baptysterium ). Jej ruiny w postaci murów miejscami dochodzących do 3 m wysokości widoczne są do dnia dzisiejszego. Kompleks obronny był połączony ze stałym lądem drewnianymi mostami. Pod koniec lat 80. XX wieku w obrębie ruin odsłonięto misy basenów chrzcielnych, co może wskazywać na to, iż właśnie tutaj, na Ostrowie Lednickim w 966 roku miał miejsce chrzest Mieszka I i jego otoczenia. Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy jest jedynym w Polsce skansenem o charakterze zarazem archeologicznym, etnograficznym jak i przyrodniczym (w ramach Muzeum funkcjonuje m.in. Pracownia Dokumentacji Przyrody). Znajdują się tam pozostałości grodu pierwszych Piastów (pałacu, kaplicy i kościoła, otoczonych wałem obronnym) z drugiej połowy X w. Obiekty te świadczą o istnieniu już w X w. dobrze ukształtowanej państwowości polskiej, której kolebką była Wielkopolska. Strona internetowa: http://www.lednicamuzeum.pl/

Wielkopolskie Piramidy, to potoczna nazwa grupy 4 kurhanów znajdujących się w pobliżu Łęk Małych w Wielkopolsce, w odległości ok. 200 metrów od drogi Kościan – Grodzisk. Kurhany pochodzą z późnego okresu kultury unietyckiej (1700-1500 lat p.n.e.). Jeszcze w 1881 znajdowało się tutaj 11 kurhanów, według badań było ich wcześniej 14. W czasie budowy linii kolejowej Kościan – Grodzisk w latach 1901-1906 zniszczono 7 z istniejących kurhanów. Kurhany są wysokości od 2,5 m do prawie 5 m i o obwodzie od 60 do 120 m. W latach 1933, 1953 i 1955 prof. Józef Kostrzewski – znany polski archeolog – z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu prowadził wykopaliska archeologiczne. Doprowadzono wtedy do całkowitego odkrycia jednego z kurhanów, pozostałe zostały przekopane tylko częściowo. W trakcie badań ustalono, że kurhany te są miejscem pochówków ludzi znacznych dla ówczesnego społeczeństwa. Świadczy o tym bardzo bogate wyposażenie grobów, w których zmarli chowani byli wraz z bronią, ozdobami i naczyniami. Wyroby zdobnicze, które znaleziono wykonane były z brązu, złota, bursztynu. Zmarli wyposażani byli także w tzw. berła sztyletowe, które wyglądały niezwykle. Były to sztylety metalowe osadzane poprzecznie w ozdobne rękojeści, przypominały berła znane z czasówśredniowiecza. Ciekawostka: zmarłym oprócz przedmiotów codziennego użytku i ozdób wkładano do grobów konie, które według ówczesnych wierzeń związane były z kultem słońca oraz ognia. Wszystkie wyroby jakie odnaleziono w grobach prezentowały jak na ówczesne czasy bardzo wysoki poziom wykonania, co może świadczyć o znacznym rozwoju technicznym ludu, który wybudował kurhany. Do dzisiaj nie udało się ustalić, w którym miejscu żyli budowniczowie tych kurhanów. Niedawno pojawiła się hipoteza, że prawdopodobnie mieszkali w Bruszczewie, gdzie odkryto osadę mniej więcej z tamtego okresu. Osada ta znajduje się w odległości ok. 7 km (w linii prostej) od "Wielkopolskich Piramid". W 1997 na przełomie kwietnia i maja zostały przeprowadzone przez Poznańskie Towarzystwo Prehistoryczne badania geofizyczne, dzięki którym próbowano ustalić położenie zniszczonych kurhanów. W wyniku tych badań, a także wykorzystując zdjęcia lotnicze wykonane w 1994 roku, ustalono, że prawdopodobnie kurhany były zlokalizowane w dwóch liniach biegnących równolegle do siebie. Stwierdzono także istnienie jakichś innych obiektów, które nie są widoczne na powierzchni ziemi, ani na zdjęciach lotniczych. Badaniami kierował Marek Chłodnicki z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, a badania przy wykorzystaniu metod elektromagnetycznych przeprowadzał Tomasz Herbich z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW w Kairze. Skupisko kurhanów w pobliżu Łęk Małych jest unikatem na skalę europejską, drugie podobne, ale o mniejszej ilości kurhanów w jednym miejscu (za to trochę większych) znajduje się na Ukrainie i pochodzi z innej epoki. Podobny kurhan – ale tylko jeden – datowany na ten sam okres dziejów, znajduje się w pobliżuSzczepankowic na Dolnym Śląsku. Położenie: KURHAN – 1 N 52°08’59,27” E 16°31’42,45”, Wysokość: grunt – 65,40 m n.p.m.; szczyt – 71,40 m n.p.m., Wysokość kurhanu – 6 m, Obwód u podstawy - 74,5 m; KURHAN – 2 N 52°08’57,26” E 16°31’45,46”. Wysokość: grunt 66,10 m n.p.m.; szczyt – 70,60 m n.p.m., Wysokość kurhanu – 4,5 m, Obwód u podstawy - 109 m; KURHAN – 3 N 52°08’56,50” E 16°31’47,66”, Wysokość: grunt – 66,30 m n.p.m.; szczyt – 70,40 m n.p.m., Wysokość kurhanu – 4,1 m, Obwód u podstawy - 79,5 m; KURHAN – 4 N 52°08’54,57” E 16°31’54,82”, Wysokość: grunt – 64,60 m n.p.m.; szczyt – 67,20 m n.p.m., Wysokość kurhanu – 2,6 m, Obwód u podstawy - 141 m

Cmentarzysko w Węsiorach (wieś kaszubska położona w województwie pomorskim, w powiecie kartuskim, w gminie Sulęczyno, 54°13′52″N 17°50′36″E) to miejsce pochówku Gotów i Gepidów z I-III wieku. Na cmentarzysku są kręgi kamienne i kurhany. Kontakty ludności ze Skandynawii z ludnością zamieszkującą wówczas Pomorze (ludność kultury łużyckiej) sięgają czasów wczesnych bo ok. 1300 r. p.n.e. W zasadzie jedynym ograniczeniem kontaktów była zdolność pokonania morza. Ludność kultury łużyckiej opuściła swoje ufortyfikowane grody już w IV w. p.n.e. Goci i Gepidzi natomiast znaleźli się na Pomorzu przybywając z obszaru dzisiejszej południowej Szwecji w I w.n.e. Tworzyli z tubylczą ludnością spoistą kulturę zwaną kulturą wielbarską. Drogę przebytą pomiędzy I-V w. przez Gotów i Gepidów znaczą kamienne kręgi i kurhany. Zachowało się wiele cmentarzysk ale nie wszystkie jakie znajdowały się niegdyś na Pomorzu. Obrządek pogrzebowy tego ludu spowodował właśnie taki wygląd cmentarzysk. Wykonane przez archeologów zdjęcia jeszcze w 1947 roku w Węsiorach pokazują również otwarte groby (bo takie były). Muzeum Archeologiczne w Gdańsku udostępnia w swoich gablotach bardzo dużo zabytków znalezionych w cmentarzysku w Węsiorach. Podobna biżuteria i przedmioty codziennego użytku są udostępniane w muzeum w Toledo (Hiszpania) - tam właśnie dotarli Goci i Gepidzi szukając swojego miejsca do życia. Na cmentarzysku są następujące formy nagrobków: kręgi kamienne, kurhany z kręgami koncentrycznymi, kurhany ze stelami i bez nich, groby płaskie ze stelarni i bez nich. W wymienionych obiektach stosowano następujące rodzaje pochówka: groby popielnicowe czyste i obsypane szczątkami stosu, groby jamowe z czysto przemytymi kośćmi lub ze zsypanym stosem, groby szkieletowe, groby z popieliskiem.

Cmentarzysko w Odrach (wieś położona w województwie pomorskim, w powiecie chojnickim, w gminie Czersk, 53°53′27″N 18°01′10″E) to cmentarzysko kultury wielbarskiej przypisywane wędrówce Gotów i Gepidów ze Skandynawii nadMorze Czarne. Cmentarzysko leży na wschodnim brzegu Czarnej Wody w pobliżu wsi Odry i zajmuje 16,91 hektarów na terenie rezerwatu przyrody Kamienne Kręgi. Obejmuje 10 kręgów kamiennych i 29 kurhanów, czasem ze stelą. Na cmentarzysku są następujące stwierdzone przez naukowców elementy mówiące o obrządku pogrzebowym: kręgi kamienne (Odry są cmentarzyskiem o najbardziej okazałych kamiennych kręgach), kurhany, groby ze stelami, groby płaskie, groby wcześniejszych kultur (np. kultury pomorskiej). Stwierdzono, że cmentarzysko w Odrach było miejscem zwoływania rodowo-plemiennych zgromadzeń wiecowych w kręgach kamiennych, tzw. tingów oraz miejscem grzebania zmarłych. Teoria na temat funkcji kręgów kamiennych wysunięta została przez badacza kultury wielbarskiej, Ryszarda Wołągiewicza. Odrzucił on stanowczo wcześniejsze hipotezy identyfikujące kręgi jako specyficzne formy pochówku (nagrobka). Na podstawie legend i podań skandynawskich oraz w oparciu o przeprowadzone badania uznał te konstrukcje za miejsca wieców i sądów plemiennych. Sporadyczne pochówki znajdujące się w obrębie kamiennych kręgów miały się tam znaleźć już po zaprzestaniu użytkowania ich jako miejsc spotkań. Archeolodzy stwierdzili orkę w miejscu występowania kamiennego kręgu. Świadczy to o dużej kulturze uprawy roli w tak wczesnym okresie, orka bowiem pochodzi sprzed istnienia tam kręgu. Strona internetowa: http://czersk.pl/kregi-kamienne-w-odrach/

Cmentarzysko z kręgami kamiennymi w Grzybnicy to stanowisko archeologiczne położone ok. 3 km na północ od wsi Grzybnica (wieś położona w województwie zachodniopomorskim, w powiecie koszalińskim, w gminie Manowo, 54°02′39″N 16°26′38″E), pochodzące z I-III wieku. Na porośniętym lasem terenie widoczne są kręgi kamienne i kurhany. Odkryte przez archeologów przedmioty z wyposażenia grobów należą do kultury wielbarskiej. Badania archeologiczne cmentarzyska rozpoczął w 1974 r. Ryszard Wołągiewicz. Odkryto 5 kręgów kamiennych o różnej wielkości. Dwa kręgi o średnicy 36 m są największymi spotykanymi w Europie. Na cmentarzysku znajdują się następujące formy nagrobków: 5 kręgów kamiennych, w tym jeden krąg podwójny, tzn. krąg mniejszy wstawiony w większy, obydwa połączone są ze sobą czterema „szprychami” – takiego układu brak w innych kręgach kamiennych w Polsce, 2 kurhany kamienno-ziemne, 35 płaskich kamiennych budowli nagrobkowych, 6 stosów ciałopalnych, rytualnie zarzuconych kamieniami, 2 trójkątne obiekty kamienne o kulturowym charakterze. W wymienionych obiektach stosowano następujące rodzaje pochówku: groby szkieletowe, groby ciałopalne popielnicowe, groby ciałopalne jamowe. Stwierdzono, że cmentarzysko w Grzybnicy było miejscem zwoływania rodowo-plemiennych zgromadzeń wiecowych w kręgach kamiennych, tzw. tingów oraz miejscem grzebania zmarłych.

Borków to wieś położona w województwie zachodniopomorskim, wpowiecie sławieńskim, w gminie Malechowo. Za wsią, na skraju lasu, znajdują się grobowce megalityczne. Na Niżu Środkowo- i Zachodnioeuropejskim oraz w Skandynawii budowniczych megalitów zalicza się do kręgu kulturowego, nazywanego w archeologii kulturą pucharów lejkowatych. Na Pomorze grupy tej ludności przybyły około 3500 lat p.n.e. z północno-zachodnich Niemiec i Jutlandii. W wyniku rozpoznanego archeologicznie terenu, w obrębie wsi Borkowo zlokalizowano 32 stanowiska, z czego połowa przypada na znaleziska z neolitu i tyleż samo na osadnictwo wczesnośredniowieczne (X - XI wiek) i średniowieczne (XIV - XV wiek), to ostatnie zarejestrowano zwłaszcza w obrębie starej zabudowy wsi. W kilku miejscach rozpoznano ludność łużycko-pomorską. Zanim więc osiedlili się tutaj Słowianie, którzy być może zaznaczyli swój ślad w nazwie wsi Borkowo, lasku sosnowego Borek, wzgórza Pottack, strumienia Bigalla. Teren ten najpierw zamieszkiwała ludność, która pozostawiła po sobie, ocalałe na szczęście do dzisiaj, okazałe „pomniki" kamienne. Na miejscu cmentarzyska rozpoznać można nieregularny prostokąt z rzędami kamieni, na których stropie znajdują się 4 potężne głazy, każdy z nich o długości 2 m i szerokości 1 m. Głazy, są świadkiem epoki kamienia. Jest to wielki »grób olbrzymów«, grób megalityczny. Cmentarzysko znajduje się w lesie mieszanym położonym około 0,5 km na wschód od wsi Borkowo. Jest to cmentarzysko megalityczne z całą pewnością z młodszej epoki kamienia. Rozciąga się ono wzdłuż wysokiej, stromej krawędzi wysoczyzny, pomiędzy drogą leśną a podmokłą doliną bezimiennej rzeczki. W Muzeum w Koszalinie z badań w Borkowie znajdują się 4 siekiery, grot oszczepu i gładzik z grobowca nr 4 oraz tylko jedna siekiera krzemienna z grobowca nr 3. Jest jeszcze kilka innych narzędzi krzemiennych i kamiennych z Borkowa, ale pochodzących prawdopodobnie z innych luźnych znalezisk. Ogólnie grobowce bezkomorowe są typologicznie starszą formą grobów megalitycznych niż grobowce komorowe. Ich początki sięgają schyłku V tysiąclecia p.n.e., budowane były jednak również przez całe IV i III tysiąclecie, a na Pomorzu głównie w III tysiącleciu p.n.e.

Jaskinia Nietoperzowa (Jerzmanowicka, Księża, Biała) w Dolinie Będkowskiej na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej w pobliżu wsi Jerzmanowice (wieś położona w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, w gminie Jerzmanowice-Przeginia, 50°11′38,3″N 19°46′28,2″E). Pierwsze poszukiwania przeprowadził tu w roku 1871 hrabia Jan Zawisza, właściciel Doliny Ojcowskiej, znajdując liczne zabytki archeologiczne i kości zwierzęce. W czasie gospodarczej eksploatacji namuliska nadzór archeologiczny sprawował F. Romer, który zebrane zabytki przekazał do muzeum wrocławskiego. W roku 1918, gdy pierwszym prywatnym właścicielem był Antoni Ferdek, przewodnik po Ojcowie, badania w pobliżu wejścia jaskini przeprowadził Leon Kozłowski. Systematyczne i metodyczne badania archeologiczne zostały podjęte po II wojnie światowej i przeprowadzone przez Waldemara Chmielewskiego w latach 1956–1963. Z punktu widzenia archeologicznego Jaskinia Nietoperzowa znana jest przede wszystkim jako stanowisko górnopaleolityczne datowane na 38 000 lat temu, będące obozowiskiem łowców niedźwiedzia jaskiniowego. Łowcy jerzmanowiccy, będący już ludźmi współczesnymi, pozostawili krzemiennegroty. Jaskinię zwiedza się z przewodnikiem dyżurującym przy jaskini. Strona internetowa: http://www.nietoperzowa.ojcow.pl/

Jaskinia Ciemna położona na terenie w Ojcowskiego Parku Narodowego na zboczu Doliny Prądnika w masywie Góry Koronnej, w pobliżu wsi Sardzowice (położona w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, w gminie Skała, 50°11′47,61″N 19°49′54,49″E). Jest uważana za największą pod względem wielkości komory na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Należy do najważniejszych stanowisk archeologicznych w Polsce. Pierwsze ślady człowieka (kultura prądnicka), obozującego u wejścia obecnie nazywanego Oborzyskiem, pochodzą sprzed ok. 125 tys. lat. Łącznie z nim jaskinia ma 230 m długości. Znajduje się na wysokości ok. 65 m nad dnem Doliny Prądnika. Przed wejściem usytuowano zrekonstruowane obozowisko neandertalczyków oraz platformę widokową z widokiem na Dolinę Prądnika i wznoszącą się tuż obok charakterystyczną skałą wapienną zwaną Rękawicą lub Pięciopalcówką. Jaskinia składa się z jednej olbrzymiej komory, 80 m długości, 20 m szerokości i 10 m wysokości, która u końca zwęża się i przechodzi w tzw. tunel. Zamieszkują ją nietoperze (głównie podkowiec mały), ćmy, białe wije oraz pająki sieciarze jaskiniowe (Meta menardi). Temperatura powietrza wynosi 7–8 °C. Środkową część komory zdobią wielkie kopulaste stalagmity, których wysokość sięga 1 m. Strop jest pokryty licznymi stalaktytami rurkowymi. W 1924 r. jaskinia została wpisana do rejestru zabytków. Jaskinia Ciemna jest udostępniona dla turystów od 28 kwietnia do 7 października. Strona internetowa: http://www.ciemna.ojcow.pl/

Jaskinia Raj położona w pobliżu Chęcin (Góry Świętokrzyskie) w województwie świętokrzyskim na terenie rezerwatu przyrody "Jaskinia Raj", 11 km na południowy zachód od Kielc (50°49′22,404″N 20°30′12,132″E). Wejście do jaskini prowadzi przez pawilon wejściowy, w którym mieszczą się kasy biletowe, kawiarnia i niewielkie muzeum. Wystawa muzealna przedstawia geologię, historię i znaleziska archeologiczne oraz paleontologiczne wydobyte podczas eksploracji jaskini przez ekipy naukowców. Jaskinia Raj jest niewielka, łączna długość jej korytarzy wynosi 240 metrów. Wewnątrz jaskini panuje stała temperatura, która wynosi ok. 9° C, a wilgotność wynosi ok. 95%. Wyróżnia się dobrze zachowaną szatą naciekową. Korytarze powstały w dewonie ok. 350 mln lat temu. W późnym trzeciorzędzie i czwartorzędzie jaskinia powiększała się. Zamieszkiwana była przez neandertalczyków. W ciągu ostatnich tysięcy lat wejście do jaskini zostało całkowicie zasypane (co zapewne ochroniło szatę naciekową jaskini). Do jaskini wejście prowadzi przez sztucznie przekopany chodnik o długości 21 metrów. Trasa wiedzie przez Komorę Wstępną, Komorę Złomisk, ponownie przez sztucznie przekopany chodnik do Sali Kolumnowej. Po przejściu przez mostek trasa prowadzi przez najbogatszą w nacieki Salę Stalaktytową przez Salę Wysoką i Komorę Wstępną do pawilonu muzealnego i wyjścia. W samej jaskini można obejrzeć bogate i różnorodne formy naciekowe, czasem o oryginalnych kształtach, jak stalaktyty, stalagmity, kolumny naciekowe i "perły" jaskiniowe, jeziorka i "pola ryżowe". Od 1972 roku jaskinia udostępniona jest do zwiedzania pod opieką przewodnika, w grupach maksymalnie 15 osobowych. Zainstalowane jest oświetlenie elektryczne. Długość trasy wycieczkowej to 180 m i zwiedzanie trwa około 45 minut. Strona internetowa: http://jaskiniaraj.pl/pl/

Jaskinia Maszycka o długości 35 m położona na terenie w Ojcowskiego Parku Narodowego na zboczu Doliny Prądnika w Wąwozie Maszyckim na zachód od wsi Maszyce w powiecie krakowskim (50°10′44″N 19°49′45″E). 9 metrowe wejście zwrócone jest na południowo-zachodnią stronę, leży ok. 65 m nad dnem Doliny Prądnika. Badana przez Godfryda Ossowskiego w 1883 i przez Stefana Karola Kozłowskiego w latach 1962-1964 i 1966. Jest najbardziej znanym stanowiskiem archeologicznym z końca ostatniej epoki glacjalnej. Znaleziono wyroby kościane i rogowe, głównie zdobione ostrza wykonane z poroży renifera. Odnalezione artefakty należą do kultury magdaleńskiej, natomiast znalezione szczątki ludzkie mogą należeć do typu szanseladzkiego.

Źródła i foto:
http://www.odznaka.kuj-pom.bydgoszcz.pttk.pl/
http://www.skarzysko.powiat.pl/
http://naukawpolsce.pap.pl/
http://www.muzeumostrowiec.pl/
http://kalisz.naszemiasto.pl/
http://manoro.flog.pl/
http://regionwielkopolska.pl/
http://jurajskakraina.pl/
http://fotopolska.eu/
https://pl.wikipedia.org/
https://globalguiz.org/pl