W sakiewce dawnych mieszkańców gminy Żarów, cz.2: Grosze praskie

W roku 1267 Świdnica wymieniana jest jako osada miejska, której rozwój postępował dosyć szybko. W 1284 roku powstała szkoła, dynamicznie rozwijało się rzemiosło, oraz handel. Ten ostatni wspomagało nadane w 1285 roku tzw. Prawo mili. Również w tym roku rozpoczęto budowę murów miejskich. Lata 1290-1392 to okres dynamicznego rozwoju miasta. Było to wynikiem pełnienia przez Świdnicę w tych latach stolicy suwerennego księstwa. Miasto było zamożne, posiadało prawo bicia własnej monety od 1290 roku, tzw. florenów. Posiadało również ważne obiekty handlowe i administracyjne, mianowicie zamek, dom kupiecki oraz kramy. W 1300 roku wprowadzono tzw. Prawo łaski z okresu którego pochodzi wiele kapliczek, krzyży pokutnych i różnego rodzaju relikwii zachowanych na Ziemi Świdnickiej. Upadek miasta nastąpił po wielkim pożarze w 1313 roku. Od jego okresu Świdnica była drugim miastem, które prowadziło księgi miejskie. Rozwijał się system fortyfikacji miejskich. Mury obronne uposażone były w bramy miejskie: Dolną, Strzegomską, Witoszowską, Kraszowicką, Poszewniczą i Kapturową. Ów system obronny wzbogacił się w latach 1323–1485 o przybramne kaplice. Mimo oblężenia księstwa w 1345 roku nie poddało się ono. Świdnica za panowania Bolka II znacznie się rozbudowała. W latach 1329–1336 rozbudowano miejski ratusz, w 1330 r. położono kamień węgielny pod nowy kościół oraz wydano nakaz aby wszyscy świdniccy mieszczanie mieli jakiś wyuczony zawód (1340). W 1344 roku rozpoczęto brukowanie miejskich ulic. W 1380 roku fortyfikacje miejskie powiększyły się o nową Bramę Mikołajską. Sądnym dniem okazał się 31 lipca 1361 roku, kiedy to olbrzymi pożar trawi całe miasto. W wyniku tego w 1363 roku Świdnica była lokowana na nowym prawie magdeburskim. Spowodowało to podjęcie decyzji o odbudowie i rozbudowie miasta. Pod koniec panowania Bolka II, w 1368 roku księstwo rozciągało się od Czech po Wielkopolskę, Górny Śląsk i przedmieścia Berlina. Miasto Świdnica słynęło z produkcji piwa. W Pradze, Toruniu, Wrocławiu, Brzegu, Oleśnicy, Heidelbergu, Pizie czy Krakowie istniały specjalne „Piwnice Świdnickie” gdzie to wyśmienite piwo serwowano. W latach 1380–1382 doszło to konfliktu na rynkach europejskich po których świdnickie piwo ostatecznie wywalczyło sobie miejsce na stołach europejskich domostw i dworów. Jednak miasto słynęło także z innych wyrobów takich jak noże, sukno, płótna. Odbywały się tutaj także duże targi bydła. Rozwijało się także winiarstwo. U schyłku XIV wieku Świdnica była drugim miastem na Śląsku po Wrocławiu posiadając 0,9 km² i 6 tysięcy mieszkańców. W obrębie murów miejskich było prawie 500 budynków a drugie tyle na przedmieściach. Panowanie Czech objęło lata 1392–1742, choć już za życia księżnej Agnieszki czescy starostowie z ramienia króla Wacława IV sprawowali współrządy z Agnieszką. Było ono wynikiem zawartego układu sukcesyjnego przez Bolka II. Traktat ten mówił iż w razie swej bezpotomnej śmierci władze przejmują Czesi. Do 1419 r. królem i księciem świdnickim i jaworskim był Wacław IV, w latach 1420–1437 – jego brat Zygmunt, potem krótko jego zięć – Albrecht Habsburg, a następnie jego syn Władysław (zm. 1457). Kolejni władcy to Jerzy z Podiebradów (zm. 1471), katolicki antykról czeski Maciej Korwin (zm. 1490), Władysław II Jagiellończyk (zm. 1516), Ludwik II Jagiellończyk (zm. 1526) i w końcu Ferdynand I Habsburg (zm. 1564). Świdnica dorobiła się także swojej monety. W latach 1517–1528 w piwnicach ratusza bito półgrosze świdnickie które miały mniejszą wartość od ówczesnych półgroszy polskich. Fakt ten doprowadził do wielkiej afery i reformy monetarnej w 1526 roku.

Awers i rewers półgrosza świdnickiego, wybitego w 1518 roku za panowania Ludwika II Jagiellończyka (źródło)

Najpopularniejszą jednak monetą obiegową i przeliczeniową w XIV-XV wieku nie tylko w ówczesnym śląskim księstwie świdnicko-jaworskim, lecz szerzej bo w Europie Środkowej, był tzw. grosz praski (łac. grossus pragensis, czes. pražský groš). Monetę wprowadził w 1300 roku król czeski Wacław II, który wykorzystał wielkie wydobycie bogatych złóż srebra w kopalni w Kutnej Horze. Nowa moneta zastąpiła dotychczasowy, przestarzały system monetarny w Czechach oparty na denarach i brakteatach. Grosze przewyższały je pod względem jakości srebra oraz trzy do sześciokrotnie większą wagą. Wybijaniem nowych monet z czeskiego srebra, zajęli się już w lipcu 1300 roku, sprowadzeni z włoskiej Florencji specjaliści w dziedzinie mennictwa: Reinher, Alfard i Tyno Lombardo. Pełne srebrne grosze nazywane były praskimi (grossi pragenses), a ich dwunaste części – małymi pieniędzmi praskimi (parvi pragenses) – te ostatnie pełniły rolę monety zdawkowej. Groszami nie płacono tak jak wcześniej na wagę, lecz liczone były na kopy lub grzywny. W praktyce kopa stanowiła 60 małych pieniędzy praskich, a grzywna 48 groszy praskich. Monety bite były w mennicach w Kutnej Horze, Pradze i Jachymowie. Waga grosza przy średnicy 28 mm, wynosiła 3,78 g, co odpowiadało 12 denarom małymi stanowiło 1/60 obrachunkowej jednostki – kopy. Początkowo zawierał 3,527 g czystego srebra, sto lat później już tylko ok. 2 g, a na początku XVI wieku 1,255 g. Nie zmienił się natomiast nigdy typ grosza praskiego. Na awersie była korona z podwójnym otokowym napisem zawierającym imiona emitentów (królów czeskich) i ich tytuł. W przypadku Władysława Jagiellończyka: WLADISLAVS SECVNDVS DEI GRATIA REX BOEMIE. Na rewersie znajdował się czeski lew otoczony napisem GROSSI PRAGENSES. Grosz praski w XIV w. opanował rynek pieniężny Śląska, Polski i Mazowsza. W XV w. zdominował również Litwę, Białoruś i Ukrainę. Próbę stworzenia polskiego odpowiednika grosza praskiego podjął król Kazimierz Wielki. Brakowało jednak w Polsce wielkich kopalni srebra, koszt produkcji tzw. grosza krakowskiego był zbyt wielki, podobnie jak bicie monet ze srebrnego złomu. W rezultacie grosza krakowskiego od roku 1367 wybito niewielkie ilości.

Wacław II Czeski (urodzony 27 września 1271 roku w Pradze, zmarł 21 czerwca 1305 roku w Pradze) – z dynastii Przemyślidów, książę czeski w latach 1278–1297 (do 1285 regencja), król czeski od 1297, władca ziemi kłodzkiej od 1290, książę krakowski od 1291, sandomierski od 1292, brzesko-kujawski, sieradzko-łęczycki, wielkopolski i pomorski od 1299, król polski od 1300, władca zwierzchni nad księstwami: bytomskim (od 1289), opolskim, cieszyńskim (od 1291), raciborskim (od 1292), sieradzkim, łęczyckim i brzesko-kujawskim (w latach 1292–1299), inowrocławskim, dobrzyńskim (od 1299) oraz wrocławsko-legnickim i świdnicko-jaworskim (od 1301)

Awers i rewers grosza praskiego wybitego za panowania Wacława II Czeskiego, lata 1300-1305 (źródło)

Płatność groszami praskimi w Polsce na przełomie XIV i XV wieku kształtowała się następująco: wół ok. 30 groszy, koń ok. 300 groszy, buty chłopskie 4 grosze, baran 8 groszy, łuk 8 groszy, kusza 60-120 groszy, pełna zbroja płytowa 475 groszy, kura 1 grosz, 1/2 achtela czyli pół beczułki piwa – 8 groszy, najtańsza przyłbica 144 grosze, miecz do 70 groszy, sztylet 8 groszy. Jeden łan ziemi (24,2 ha) kupowano za 192 grosze. Biblia kosztowała 30 grzywien krakowskich, czyli 1440 groszy praskich. Wspomnieć trzeba również o różnego rodzaju transakcjach, w których środkiem płatniczym były właśnie srebrne grosze praskie. W 1335 roku Kazimierz Wielki zapłacił Janowi Luksemburskiemu 20 000 kop (1 200 000 sztuk) groszy praskich za zrzeczenie się praw do tronu polskiego i zwierzchnictwa nad Mazowszem, rezygnując przy tym ze Śląska. Za uwolnienie rycerzy walczących pod Grunwaldem po stronie Krzyżaków Władysław Jagiełło zażądał 100 000 kop (6 000 000 sztuk) groszy praskich. W 1427 roku Mikulasz Trczka kupił zamek Homole koło Kłodzka za 1000 kop (60 000 sztuk) groszy praskich. Semen Wasilewicz Nieświcki za 300 kop (18 000 sztuk) groszy praskich kupił Równe w 1461 roku. W 1514 roku kanclerz wielki koronny Krzysztof Szydłowiecki kupił od biskupstwa lubuskiego Opatów i 16 okolicznych wsi za 10 000 groszy szerokich praskich. Grosze praskie jako najważniejsza moneta obiegowa w Europie Środkowej, bita była do roku 1547.

Srebra waluta o czeskim pochodzeniu, była środkiem płatniczym wzmiankowanym podczas transakcji zawieranych w XIV i XV wieku, przez dawnych mieszkańców Ziemi Żarowskiej. Patronat nad kościołem w Wierzbnej, jaki sprawował w XIV wieku klasztor cysterski z Kamieńca Ząbkowickiego, przynosił spore dochody. Składały się na to dziesięcina i inne świadczenia kościelne ściągane z kilkunastu wsi, wpływy z użytkowania widymutu kościelnego, czynsz z przypisanej do kościoła karczmy. W 1318 roku dziesięcinę, meszne i inne świadczenia kościelne zobowiązani byli uiszczać właściciele niektórych okolicznych dóbr alodialnych i mieszkańcy 14 wsi: Bagieńca, Bożanowa, Gołaszyc, Kalna, Marcinowic, Niegoszowa, Nowic, Pszenna, Udanina, Sulisławic, Wilkowa, Wiśniowej, Wierzbnej (z Lapide-Lache) i Żarowa. Dziesięcinę w zbożu pobierano z 52 łanów i łącznie z mesznym wynosiła 360 ćwiertni żyta, 373 owsa i 13 pszenicy. Dziesięcinę pieniężną w wysokości 19 grzywien i 33 groszy srebra pobierano z 78 łanów (łącznie 945 sztuk groszy praskich). Potwierdzone w bulli protekcyjnej papieża Innocentego IV z 9 sierpnia 1245 roku potrawo własności biskupa wrocławskiego do Bukowa, zagrożone zostało pod koniec XIII wieku. Świeckim właścicielom części wsi (sołectwa?) udało się wówczas uzyskać od księcia wrocławskiego Henryka IV przywilej immunitetowy (zapewne ekonomiczny oraz wyższe prawa sądownicze) dla dóbr bukowskich. W 1349 roku kolejny biskup wrocławski Przecław odkupił za 208 grzywien srebra w groszach praskich (9984 sztuki) uprawnienia immunitetowe od rodziny de Czecow: Schybana oraz jego synów Jana i Franczka. Jednocześnie Przecław wystarał się u starosty wrocławskiego Konrada de Falkenhayn o dokument potwierdzający biskupstwu wrocławskiemu posiadanie Bukowa wraz ze wszystkimi prawami. W 1350 roku rycerz Peczko zwany de Czirnic (von Czirn), sprzedał za 81 grzywien praskich groszy (3888 monet) 9 grzywien rocznego czynszu (zapewne 432 sztuki srebrnych groszy) z Krukowa kanonikowi wrocławskiemu Henrykowi z Głogowa na utrzymanie ołtarza w kościele św. Idziego we Wrocławiu. 24 września 1372 roku rycerz Heineman von Seidlitz odstąpił swoim krewnym Heinke i Franczkowi von Seidlitz wszystkie swoje włości z wyjątkiem dóbr w Pożarzysku i Żółkiewce. W dokumencie pojawiła się klauzula o charakterze testamentowym – gdyby Heineman nie pozostawił męskiego potomstwa, to dobra pożarzysko-żółkiewskie miały przypaść jego krewnym, ale gdyby doczekał się córek, to każda miała otrzymać po 100 kop groszy (6000 sztuk groszy praskich). W 1417 roku właścicielem większego kompleksu ziemskiego w Żarowie był niejaki Jerusch. Pod zastaw swojej majętności pożyczył od mieszkanki Świdnicy Katarzyny Rychelyn 112 groszy. Dług zwrócił wiosną 1417 roku, co potwierdził dokumentem wystawionym 16 maja 1417 roku w Świdnicy Zygmunt von Pogorela. W 1449 roku dobrami rycerskimi w Gołaszycach władał Opecz von Seidlitz, który odstąpił Kunze „Schonhew” czynsz z Kraskowa i Gołaszyc w wysokości 10 kop groszy rocznie (600 srebrnych monet). W latach 1470-1473 powodem sporu toczącego się pomiędzy klasztorem w Krzeszowie, a wrocławskim kościołem katedralnym św. Krzyża, były grunty leżące nieopodal Mielęcina, które cystersi z Krzeszowa nabyli jeszcze w 1304 roku i włączyli do Zastruża. Wrocławski Kościół św. Krzyża z tytułu przywileju fundacyjnego prebendy w Mielęcinie wystawionego, przez księżną Beatrycze, rościli sobie prawo do 4 grzywien srebra rocznie jako dziesięciny z 10 łanów ziemi w Zastrużu i Mielęcinie. Po odmowie uiszczania zapłaty przez krzeszowski klasztor, spór przybrał dosyć mocny charakter o czym świadczy podpalenie zabudowań cysterskiego folwarku w Zastrużu. Do mediacji włączyły się różne instytucje kościelne doprowadzając do zawarcia kompromisowego porozumienia. Kościół św. Krzyża zrzekł się spornej dziesięciny w zamian za jednorazowe odszkodowanie w wysokości 60 grzywien praskich groszy (2880 monet) oraz czynsz z lasu należącego do cystersów. Las ten znajdował się w granicach Ruska, a klasztorowi krzeszowskiemu podarowała go księżna Kunegunda. W 1472 roku rycerz Nikolas von Seidlitz, sprzedał mieszczaninowi świdnickiemu Andreasowi Eytilguth 8 guldenów rocznego czynszu z dwóch folwarków gołaszyckich, a w 1479 roku proboszczowi z Tworzyjanowa kopę groszy rocznie (60 srebrnych monet).

Awers i rewers grosza praskiego wybitego za panowania Wacława IV Luksemburskiego, lata 1378-1419 (źródło)

Awers i rewers grosza praskiego wybitego za panowania Władysława Pogrobowca, lata 1440/1453-1457 (źródło)

Awers i rewers grosza praskiego wybitego za panowania Władysława II Jagiellończyka, lata 1471-1516 (źródło)

Źródła:
Miasta polskie w Tysiącleciu, red. S.Pazyra, t.II, Wrocław - Warszawa - Kraków, 1965-1967
I.Pánek, Wartość nominalna najstarszych groszy praskich, Wiadomości Numizmatyczne, zeszyt 1 (59), Warszawa 1972
J.Rutkowska, Mały przewodnik po Polsce, Warszawa 1975
J.Czerwiński, R.Chanas, Dolny Śląsk – przewodnik, Warszawa 1977
Z.Żąbiński, Rozwój systemów pieniężnych w Europie Zachodniej i Północnej, Wrocław 1989
Świdnica. Zarys monografii miasta, Wrocław 1995
Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski, Warszawa 1998
C.Skała, Świdnica i okolice, Jelenia Góra 2005
T.Ciesielski, Żarów. Historia miasta i gminy, Żarów 2006
http://ceko.com.pl/
https://pl.wikipedia.org/

Opracowanie
Bogdan Mucha