Reedycja XVII-wiecznej kroniki miasta Lewoczy, autorstwa Caspara Haina w zbiorach Żarowskiej Izby Historycznej

Do Żarowskiej Izby Historyczne, nierzadko trafiają eksponaty, których pochodzenie nie ma co prawda ścisłego związku z historią Ziemi Żarowskiej, aczkolwiek stanowią one interesujące i zarazem barwne uzupełnienie całości zbiorów. Do takich właśnie eksponatów należy bez wątpienia reedycja XVII-wiecznej kroniki miasta Lewoczy, której autorem jest niejaki Caspar Hain. Pozycją tą przekazała bezinteresownie do Żarowskiej Izby Historycznej pani Daria Zarzecka, mieszkanka Gorzowa Wielkopolskiego w woj. lubuskim. Wraz z kroniką słowackiej Lewoczy, pani Daria przekazała także zbiór kilkunastu cynkowych płytek z czasów II wojny światowej, których analogie odnajdujemy dzisiaj na obszarze gminy Żarów. O tych metalowych przedmiotach napiszamy już wkrótce. Wracając do barwnej w opisy kroniki, której oryginał spisany został w XVII wieku, to warto wiedzieć, że jej autor Caspar Hain (urodzony w 1632 roku, zmarł w 1687 roku), był obywatelem miasta Lewoczy i rektorem tamtejszej słynnej szkoły ewangelickiej (gimnazjum). Kronikarz pełnił również funkcję miejskiego sędziego i senatora. W swoim dziele umieścił szereg cennych historycznie informacji, tak o samym mieście, jak i o całym Spiszu. Z książki tej przywołuje się najczęściej malowniczy opis smoka grasującego w okolicy, ale Hain wspomina także o trzęsieniu ziemi (pierwszy opis tatrzańskiego trzęsienia, choć wywołany według Haina przez rzeczonego smoka) i wielkiej powodzi z 1662 roku. Kronika Caspara Haina wydawana była wielokrotnie, m.in. Löcsei krönikäja, Die Leutschauer Chronik von Gaspar Hain. Löcse 1910-1913, Die Leutschauer Chronik von Gaspar Hain. 1943 oraz G. Hain Chr.: Véber, K. (ed.), 1988: Szepességi avagy lőcsei krónika és évkönyv a kedves utókor számára. Budapest. Egzemplarz, który trafił do Żarowskiej Izby Historycznej to wydanie z roku 1943.

Die Leutschauer Chronik von Gaspar Hain. 1943 (zbiory Żarowskiej Izby Historycznej)

Lewocza (słow. Levoča, węg. Lőcse, niem. Leutschau, łac. Leutsovia) to miasto powiatowe we wschodniej Słowacji, w kraju preszowskim, w historycznym regionie Spisz. Miasto leży na wysokości 570 m n.p.m. w Kotlinie Hornadzkiej, u południowych podnóży Gór Lewockich, nad rzeczką Levočsky potok. Liczba mieszkańców miasta wynosi 14 511 osób (dane z końca 2003 roku), powierzchnia miasta – 64,04 km². Współrzędne geograficzne – 49°01'16 N, 20°35'28 E. Miasto podzielone jest na cztery dzielnice: Levoča (centrum), Levočská Dolina (niem. [Leutschauer] Tal), Levočské Lúky (niem. Schießplatz), Závada (niem. Tscherneblod). Lewocza leży przy głównej słowackiej drodze krajowej nr 18 (D1, międzynarodowej E50), między Popradem a Preszowem. W Lewoczy kończy się odnoga linii kolejowej z Koszyc i Preszowa do Popradu, odbijająca od tej linii w Spiskiej Nowej Wsi.

Ślady osadnictwa w okolicach miasta pochodzą z epoki kamienia. Już w XI wieku, w okolicy dzisiejszej Bramy Koszyckiej, istniał murowany romański kościółek pw. Świętego Ducha. Pierwsze – słowiańskie – osady w miejscu dzisiejszej Lewoczy powstały jeszcze przed XII wiekiem, co wiadomo stąd, że już wtedy handlowały z Krakowem, miastami Hanzy i Wenecją. W połowie XII w. król węgierski Gejza II osiedlił w tym rejonie osadników niemieckich, głównie z Saksonii. Osady te uległy niemal zupełnemu zniszczeniu wskutek najazdów mongolskich w latach 1241-1242. Jeszcze przed 1245 rokiem, w ramach rekolonizacji prowadzonej głównie przez rodziny Berzeviczych, Mariassych i Görgöyów, ziemie spiskie odżywają znów dzięki napływowi Sasów. Na terenie Lewoczy niemieccy koloniści założyli trwałą osadę, o której pierwsza pisemna wzmianka pochodzi z dokumentu wydanego przez króla Belę IV w 1249 roku.

W 1271 roku Lewocza stała się głównym ośrodkiem specjalnej jednostki administracyjnej – Związku Sasów Spiskich (późniejszej Prowincji XXIV Miast Spiskich), grupującej kolonie niemieckich górników na Spiszu. Jednak miasto szybko wycofało się z tego związku, by już w 1317 roku stać się uprzywilejowanym wolnym miastem królewskim. Od 1321 roku miastu służyło prawo składu, udzielone przez króla Karola Roberta: zagraniczni kupcy musieli obowiązkowo zatrzymywać się w mieście, oferując swe towary przez 15 dni. W 1402 roku król Zygmunt Luksemburski zwolnił kupców lewockich z obowiązku składu w innych miastach w całych Węgrzech, a w 1411 roku rozszerzył lewockie prawo składu również na kupców węgierskich z innych miast. W 1419 roku zostali lewoccy kupcy zwolnieni od płacenia cła na granicach państwa – tzw. trzycatku. Wszystko to otworzyło dla lewoczan ogromne możliwości w zakresie handlu, nie tylko na Węgrzech, ale i zagranicą. Pod koniec XIV wieku Lewocza stała się członkiem związku pięciu wschodniosłowackich wolnych miast królewskich – Pentapolitany.

 Gotycki kościół farny pw. świętego Jakuba w centrum rynku. Trójnawowy. Po katedrze koszyckiej jest to drugi co do wielkości gotycki kościół na Słowacji (dł. 49,5 m, szer. 27,4 m, wys. wieży 60,7 m)

 Nowy kościół i klasztor minorytów przy ulicy Koszyckiej, tuż przy Koszyckiej Bramie. Barokowy,
z połowy XVIII wieku

 Kościół ewangelicki w południowej części rynku, klasycystyczny, z lat 1825-1837

Szybki wzrost znaczenia i bogactwa miasta był skutkiem jego położenia na ważnym szlaku handlowym – na węgierskiej Via Magna, prowadzącej znad Cisy przez Szarysz i Spisz do Krakowa, nieopodal miejsca, gdzie łączyła się z nią "Wielka Droga Gemerska", wiodąca z górniczego Gemeru. W 1494 roku właśnie Lewoczę wybrali na miejsce spotkania jagiellońscy władcy Polski, Litwy, Czech i Węgier. W ciągu XV wieku miasto stało się bogatym ośrodkiem handlowym i utrzymało tę prosperity w ciągu XVI wieku, mimo katastrofalnych pożarów w 1550 i 1599 roku. Miasto dorobiło się wielu kościołów, trzech aptek, szkoły i drukarni (od 1624 roku), działało tu ponad 40 cechów rzemieślniczych. Dobrobytu miasta nie podkopały najazdy husyckie w XV wieku, ponad stuletni (1435-1558) konflikt z pobliskim Kieżmarkiem o prawo składu ani nawet najazd turecki i wywołane nim zubożenie Węgier. Uległy jednak zmianie trasy szlaków handlowych – Via Magna straciła na znaczeniu. W epoce powstań antyhabsburskich w XVII wieku rozpoczął się zmierzch miasta.

 Ratusz, pierwotnie gotycki, z końca XV w., w postaci obecnej późnorenesansowy z XVI/XVII w. Powszechnie uznawany za symbol miasta

W XVI i XVII wieku Lewocza była najważniejszym ośrodkiem ewangelicyzmu na ziemiach słowackich, jednak za czasów habsburskich doszło do niemal całkowitej rekatolicyzacji Lewoczy i całego Spisza. Miasto, które początkowo miało charakter czysto niemiecki, po wiekach uległo slawizacji do tego stopnia, że w latach czterdziestych XIX wieku powstał tu ośrodek narodowego ruchu słowackiego. Zostało tu m.in. założone znane później liceum ewangelickie, do którego przeszło w 1844 roku (na znak protestu po usunięciu Ľudovíta Štúra ze stanowiska wBratysławie) trzynastu jego bratysławskich uczniów z Janem Franciscim na czele. Powstała wówczas pieśń Nad Tatrou sa blýska, która została później przyjęta jako hymn państwowy Słowacji (do dnia dzisiejszego). Pierwsze wykonanie pieśni miało miejsce podczas wiecu właśnie w murach lewockiego liceum. Wyszło stąd wielu pisarzy i poetów z pokolenia "Szturowców", jak np. Ján Botto, Janko Čajak, Pavol Dobšinský, Mikuláš Dohnány czy Peter Kellner - Hostinský. Ze szkołą tą, środowiskiem "Szturowców" i Lewoczą w ogóle związanych było i wcześniej i później jeszcze wiele innych postaci, znaczących dla dziejów Słowacji i jej kultury narodowej, jak Peter Michal Bohúň, Ján Chalupka, Ján Kalinčiak, Janko Kráľ, Ľudovít Kubáni, Albert Škarvan, Vavro Šrobár i inni.

 Znaczne fragmenty murów obronnych z XIV – XVIII, liczących pierwotnie blisko 2,5 km długości (w dużej części restaurowane lub rekonstruowane), z sześcioma basztami i trzema bramami: Koszycką, Menhardzką i Polską

Przeprowadzona w 1871 roku linia Kolei Koszycko-Bogumińskiej ominęła Lewoczę, co wówczas zmniejszyło znaczenie miasta i tempo jego rozwoju. Paradoksalnie, z dzisiejszego punktu widzenia, Lewocza dzięki temu zyskała, ponieważ został zachowany nietknięty zespół urbanistyczny starego miasta. W 1910 roku miasto liczyło 7,5 tys. mieszkańców, z czego: 3,1 tys. Słowaków, 2,4 tys. Węgrów, 1,4 tys. Niemców, 0,2 tys. Rusinów i 0,2 tys. Rumunów. Do 1923 roku Lewocza była ośrodkiem administracyjnym komitatu (żupy) spiskiego. Pod koniec II wojny światowej większość lewockich (i w ogóle spiskich) Niemców uciekła na zachód przed Armią Czerwoną, która zajęła miasto 21 stycznia 1945 roku. W 1998 roku odbyło się tu spotkanie prezydentów 11 państw środkowej Europy. W 2009 roku zabytki Lewoczy zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO jako rozszerzenie wpisu, obejmującego m.in Zamek Spiski.

Źródła i fotografie:
https://pl.wikipedia.org/
http://www.levoca.sk/
http://travel.spectator.sme.sk/
http://www.slovenskyraj.sk/vylety/levoca/levoca.html

Opracowanie
Bogdan Mucha