Figury św. Jana Nepomucena z Bukowa i Wierzbnej

Kaplice i kapliczki ze świętymi figurami bądź obrazami, wolnostojące figury i posągi świętych, a także kamienne i drewniane krzyże o przeróżnej formie to tzw. „mała architektura sakralna”, która jest charakterystyczna dla polskiego krajobrazu, zwłaszcza wiejskiego. Ta Architektura to materialne świadectwo pobożności ludowej, a także pomnik dawnych zdarzeń, tak powszechny, że prawie już dzisiaj niezauważalny. Wśród wielu jej form na szczególną uwagę zasługują niezwykle liczne wolnostojące figury św. Jana Nepomucena. Kim była ta postać ? Dlaczego utrwalono ją w setkach kamiennych i drewnianych figur oraz na obrazach ?

Jan z Pomuk (obecnie miasto Nepomuk koło Pilzna i cysterskiego opactwa, 80 km od Pragi), urodził się w 1350 roku w Pradze. Był synem osadnika niemieckiego, a zarazem miejskiego urzędnika o nazwisku Welfin. W 1369 roku, po ukończeniu szkoły został klerykiem i notariuszem w praskiej kurii biskupiej. W 1380 roku otrzymał święcenia kapłańskie. Po ukończeniu studiów prawa na uniwersytecie praskim w 1381 roku (tytuł doktora prawa kanonicznego) i teologii na uniwersytecie w Padwie (1387 r.), mianowany został kanonikiem – proboszczem kolegiaty praskiej pw. św. Idziego. W 1390 roku arcybiskup mianował go archidiakonem i proboszczem w Zatoce (Saaz). Niedługo później został wikariuszem generalnym arcybiskupstwa praskiego, a także spowiednikiem czeskiej królowej Zofii. Jako radca prawny arcybiskupa praskiego Jana z Jensztajna, uczestniczył w konflikcie o prawa kościelne z królem Wacławem IV Luksemburczykiem (król czeski w latach 1378-1419, król Niemiec 1378-1400). Po zaognieniu w 1393 roku konfliktu pomiędzy arcybiskupem, a królem czeskim, Jan z Pomuk wraz z dwoma innymi duchownymi został aresztowany i poddany torturom z królewskiego rozkazu, po czym 20/21 marca tego roku zrzucono go do Wełtawy z mostu Karola. Wedle jednej z hipotez Jan z Pomuk odmówił ujawnienia tajemnicy spowiedzi królowej Zofii jej mężowi królowi czeskiemu (ten podejrzewał żonę o niewierność). Potwierdzać mogą to zapiski kronikarskie z XVI wieku, w których nieznany z imienia i nazwiska kronikarz wspomniał o jakimś duchownym, osobistym spowiedniku królowej Zofii, żony Wacława IV, który został przez króla skazany na śmierć za nie ujawnienie tajemnicy spowiedzi.

W końcu XIV wieku trumna ze zwłokami Jana z Pomuk przeniesiona została do katedry praskiej. Po śmierci króla Wacława IV w 1419 roku, kult Męczennika – Jana z Pomuk szybko rozszerzył się i umocnił wśród ludności w Czechach, Niemczech, Austrii, na Śląsku oraz na Litwie. W 1693 roku wzniesiono pierwszą jego statuę, która stanęła w miejscu zabójstwa na kamiennym moście Karola w Pradze. W okresie późniejszym statua ta stała się swego rodzaju wzorcem dla licznie powstających na terenach wiejskich oraz miejskich figur przedstawiających Jana Nepomucena, które zwane są obecnie często „Nepomukami”. W 1710 roku z polecenia ówczesnego cesarza Józefa II rozpoczęto proces kanonizacyjny Jana z Pomuk, który dziesięć lat później ogłoszony został przez papieża Innocentego XIII błogosławionym. W następnym roku odbyła się jego beatyfikacja, a w dniu 19 marca 1729 roku czeski męczennik został przez Benedykta XIII ogłoszony świętym. W kalendarzu liturgicznym jego wspomnienie przypada na 16 maja. W 2 połowie XVIII wieku figury św. Jana Nepumucena zdobiły krajobraz wielu krajów europejskich, jako wyraz ludowej pobożności i symbol małej architektury sakralnej.

Kult św. Jana Nepomucena stał się w dobie baroku bardzo popularny w Austrii, Hiszpanii, Belgii, Polsce a nawet na dworze króla Francji. W Czechach rozwijali go głównie jezuici, częściowo po to, aby osłabić tamtejszy silny kult Jana Husa. Święty jest do dziś patronem miejsc i osób związanych z wodą: marynarzy, flisaków, rybaków, powodzian, mostów, brodów itp., a także patronem dobrej spowiedzi, spowiedników i dobrej sławy. Według tradycji ludowej św. Jan Nepomucen chronił pola i zasiewy przed powodzią, ale również i suszą. Dlatego jego figury tzw. Nepomuki można spotkać jeszcze dzisiaj przy drogach w sąsiedztwie mostów, rzek, ale również na placach publicznych (rynki) i kościelnych oraz na skrzyżowaniach wiejskich dróg. W Polsce Nepomuki były najpopularniejszymi figurami umieszczanymi w kapliczkach. Większość figur św. Jana Nepomucena wzorowana jest na figurze wykonanej w brązie, która stanęła na praskim moście Karola w 1683 roku. Wykonawcą drewnianego modelu tej rzeźby był Jan Brokoff. Przedstawia ona Nepomucena z gwiezdną aureolą (od 3 do 10 gwiazdek, przeważnie 5), z palmą męczeńską i krucyfiksem w dłoni. Można spotkać Nepomuki przedstawiające świętego z palcem na ustach jako symbol milczenia i dotrzymania tajemnicy spowiedzi (rzadki atrybut) lub z książką zamykaną na kłódkę (również rzadki atrybut). Z gwiezdną aureolą dookoła głowy św. Jana Nepomucena związana jest legenda, która mówi o pojawieniu się na wodzie Wełtawy kręgu pięciu gwiazd, które wskazać miały jego ciało poszukującym. Innym wyróżnikiem Nepomuków jest strój XVIII-wiecznego kanonika, w skład którego wchodzą: biret (czapeczka), komża (rokieta), sutanna, manolet (futrzana peleryna) i buty ze ściętym noskiem.

Wykonana z brązu figura św. Jana Nepomucena na praskim moście Karola (źródło)

Przed wiekami figury św. Jana Nepomucena ustawiano również w najbliższej okolicy Żarowa. W latach 1675-1810 wieś Zastruże (niem. Sasterhausen) była posiadłością klasztoru cystersów w Krzeszowie. Pod koniec XVIII wieku, a dokładnie w roku 1794 z polecenia krzeszowskiego opata Petrusa II Keylicha wzniesiony został w Zastrużu kamienny most na rzece Strzegomce. Zdobiła go figura św. Jana Nepomucena z okolicznościowym napisem na cokole brzmiącym: IOANNIS NEPOMVCENI CVLTVI DE VOVEBAT PERVS A CRVSSENVS. Most ten zwano potocznie mostem Nepomucena „Nepombrücke” lub mostem Jana "Johannisbrücke". Jego konstrukcja ze względów na duże wartości architektoniczne i krajobrazowe została zachowana w pierwotnej postaci, kiedy w 1914 roku budowano nową drogę łączącą Kruków (niem. Raaben) z Zastrużem. Most wraz z figurą Świętego przetrwał kolejnych 14 lat, do chwili kiedy w czerwcu 1928 roku zniszczyła go wielka powódź.

Kamienny most z figurą św. Jana Nepomucena z 1794 r. na Strzegomce w Zastrużu (archiwum autora)

Inny barokowy Nepomuk stoi po dziś dzień, naprzeciw kościoła parafialnego pw. św. Stanisława w Bukowie (niem. Bockau) przy ul. Lipowej. Jest to postać Świętego, przedstawiona w kontrapoście, a więc w pozycji, gdzie cały ciężar ciała postaci opiera się na jednej nodze, podczas gdy druga jest odciążona i lekko wspiera się na ziemi. Ten układ nóg równoważony jest przez wygięcie tułowia i rąk - barki są pochylone przeciwnie w stosunku do bioder, co w połączeniu z pochyleniem głowy sprawia, że kręgosłup postaci tworzy kształt litery "S". Atrybutami Świętego są aureola, palma męczeńska oraz adorowany spojrzeniem krucyfiks. Sylwetka przyodziana jest w strój kanonika, składający się z zapinanej na guziki sutanny (kolor brązowy), komży (kolor biały), manoletu (kolor brązowy) i biretu na głowie. Figura spoczywa na prostopadłościennym, profilowanym postumencie pomalowanym na kolor biały i zielony. Pozbawiony epigrafu (inskrypcji) z chronostychem postument, zaopatrzony jest w półokrągłą wnękę z metalową kratą, która pierwotnie mieściła tzw. światło umarłych (inna nazwa latarnia umarłych). Paląca się wewnątrz lampka miała swym światłem informować wędrowców o zbliżaniu się do miejsca świętego, czyli do stojącego po drugiej stronie drogi kościoła w raz z przyległym cmentarzem. Latarnie umarłych, jako samodzielne budowle murowane z kamienia lub cegły, wznoszono już w XII, XIII i XIV wieku na terenach Francji, północnych Włoch, Austrii, w Niemczech, Polsce i Czechach. Stawiano je zazwyczaj na cmentarzach, przy szpitalach, przytułkach i leprozoriach, wszędzie tam, gdzie obecna była śmierć. Konstrukcja latarni była rozwiązana w taki sposób aby światło mogło być widoczne ze wszystkich stron. Budowle te ostrzegały przechodniów przed niebezpieczeństwem zakażenia, a na cmentarzach rozświetlały mrok, w którym mogły kryć się pokutujące dusze i upiory, a także przestępcy. Nieco później stawiano je także na skrzyżowaniach ważnych traktów drogowych lub umieszczano w postumentach świętych figur jak miało to miejsce w Bukowie. Analogiczne zestawienie figury św. Jana Nepomucena, mieszczącej w swej podstawie "światło umarłych", odnaleźć można m.in. w Kątach Wrocławskich, Bolesławcu, Oleśnicy, Sobótce, Żmigrodzie oraz we Wrocławiu na ul. Traugutta 34. Nepomuk z Bukowa, datowany jest ogólnie na 1 połowę XVIII wieku. Szczególne podobieństwo stylistyczne do konstrukcji postumentu omawianej figury prezentuje wspomniany już zabytek z Kątów Wrocławskich (niem. Kanth). Wedle źródeł tamtejszą rzeźbę ufundowano w 1729 roku z okazji kanonizacji Świętego (inna data wystawienia to rok 1738), podobnie zresztą jak dwie pobliskie figury z Kostomłotów (niem. Kostenblut) i Piotrowic (niem. Gross Peterwitz). Wszystkie wystawiono w miejscowościach leżących w ówczesnym archiprezbiteriacie kąckim (diecezja wrocławska, archidiecezja gnieźnieńska), do którego od lat 60-tych XVII wieku należał także Buków. Fundacja rzeźby przez mieszkańców Bukowa na pamiątkę kanonizacji św. Jana Nepomucena w 1729 roku jest całkiem prawdopodobna.

Figura św. Jana Nepomucena w Bukowie, fot. B.Mucha

Postument z wnęką na "światło umarłych", fot. B.Mucha

Osobliwy pod względem swej formy i czasu wystawienia Nepomuk stoi na skwerze w pobliżu kościoła pw. Wniebowzięcia NMP w Wierzbnej (niem. Würben). Figura Świętego spoczywa tutaj na wysokiej toskańskiej kolumnie osadzonej na profilowanym prostopadłościennym postumencie. Postać św. Jana ukazana została w typie kanonicznym. Święty ubrany jest w strój kanonika, składający się z talary, czyli bezguzikowej sutanny, komży obszytej koronką, futrzanej peleryny z biretem na głowie i w trzewikach na nogach. Postać stoi w głębokim kontrapoście z ciężarem ciała przeniesionym na lewą nogę. Aby uzyskać tak nienaturalną pozycję sylwetki, autor figury posadowił Świętego na chmurce z główkami putt, czyli dekoracyjnym motywem przedstawiającym małych nagich chłopców (w dobie baroku były to uskrzydlone postacie aniołów nawiązujące do antycznego bóstwa Erosa). Atrybutami św. Jana Nepomucena z Wierzbnej, są: krucyfiks trzymany w lewej dłoni i przytrzymywany prawą dłonią z góry oraz mocno uszkodzona i przekrzywiona do tyłu metalowa aureola z zachowaną jedną gwiazdką (pierwotnie aureolę Świętego zdobiły 4 gwiazdki; stan na 2010 r.). Wierzbneńska figura nosi ślady nieudolnego usuwania poważnych zniszczeń w okolicach głowy i szyi św. Jana, co też skutkuje fatalnym stanem obecnym (wg posiadanych informacji gruntowna renowacja przewidziana jest na 2017 r.). Prostopadłościenny postument, na którym osadzona jest kolumna z figurą Świętego zawiera na jednej ze swych płaszczyzn częściowo zatarty chronostych (inna nazwa chronogram), a więc popularny w dobie baroku sposób zapisywania dat rocznych. Utrwalona w kamieniu sentencja, spisana została w języku łacińskim. Jej twórca wykorzystał fakt, że w alfabecie łacińskim litery I, V, X, L, C, D, M pełnią jednocześnie funkcje cyfr rzymskich. Tak więc, aby odczytać datę wystawienia wierzbneńskiego Nepomuka, należy zsumować wartości liczbowe liter będących jednocześnie cyframi. Dla ułatwienia litery te wyróżniano w sentencji ich wielkością – DIVo IoannInepoMUCe no InperpLeXIs (napis nieczytelny) VVUrbna ereXI (litery nieczytelne). Sumując zatem litery-cyfry, przy zachowaniu zasad (V lub Y może oznaczać literę U; dwie cyfry obok siebie są sumowane zamiast odczytu łącznego), otrzymujemy następującą datę roczną: D (500) + I (1) + V (5) + I (1) + I (1) + M (1000) + U czyli V (5) + C (100) + I (1) + L (50) + X (10) + I (1) + V (5) + V (5) + U czyli V (5) + X (10) + I (1) = 1701 rok. W świetle tego odczytu, figura św. Jana Nepomucena w Wierzbnej jest najstarszym w Polsce kamiennym przedstawieniem Świętego, fundowanym 28 lat przed jego kanonizacją. Kolejne dwie rzeżby to stojący obok mostu w Bystrzycy Kłodzkiej Nepomuk autorstwa Franciszka Karola Veita z 1704 roku oraz ufundowana w 1706 roku przez małżeństwo Wincklerów, figura stojąca przy moście w Nowej Rudzie.

Kolumna z figurą św. Jana Nepomucena w Wierzbnej, stan z 2010 r., fot. B.Mucha

Figura św. Jana Nepomucena w Wierzbnej wraz z głowicą kolumny, stan obecny, fot. B.Mucha

Postument kolumny z chronostychem i datą roczną 1701, fot. B.Mucha

Źródła:
Gminna ewidencja zabytków
T.Ciesielski, Gmina Żarów. Monografia historyczna, Żarów 1993
T.Ciesielski, Żarów. Historia miasta i gminy, Żarów 2006
Z.Malicki, O kościele na klasztornym wzgórzu w Wierzbnej, Świdnica 2011
http://nepomuceny.blogspot.com/
http://nepomuki.pl/nepomuk/
https://pl.wikipedia.org/

Opracowanie
Bogdan Mucha