Zabytkowe pomniki w okolicach Świebodzic

Dobromierz. Na wyniosłym wzgórzu Wieżyca (395 m. n. p. m.) nieopodal Dobromierza, tuż przy drodze na Bolków, wznosi się murowana zabytkowa wieża – symbol dumy i bohaterstwa żołnierza pruskiego. Została ona wybudowana w 1845 r., w stulecie wielkiej bitwy, jaka 4 czerwca 1745 r. rozegrała się na przedpolach Dobromierza. Zwyciężyły w niej wojska pruskie dowodzone przez króla Fryderyka II Wielkiego, bijąc na łeb i szyję swoich przeciwników – wojska sasko-austriackiej koalicji pod dowództwem księcia Karola Lotaryńskiego. Wieża widokowa (pierwotnie pomnik chwały żołnierza pruskiego) została zaprojektowana przez znanego niemieckiego architekta – Carla J.B. Lüdecka (1826-1894) z Wrocławia. Nadano jej modny wówczas styl neogotycki, nawiązujący do średniowiecznych założeń architektonicznych. Przez blisko sto lat (1845–1945) budowla ta uchodziła za główną atrakcję turystyczną Dobromierza. Tutaj – w nieco późniejszym czasie, powstały również dwie niewielkie restauracje: jedna z salą balową, druga tzw. letnia, a na początku XX stulecia wybudowano tu dwupiętrowy hotel dla gości z 12 dwuosobowymi pokojami. Przed ostatnią wojną, w pobliżu wieży, usytuowany był również sklep firmowy fabryki porcelany z nieodległej Jaworzyny Śląskiej. W 1879 r. wieża doczekała się pierwszej przeróbki, kiedy to zdecydowano się podwyższyć nieco budowlę. Natomiast w 1945 r. została ona częściowo przebudowana i adoptowana na zbliżające się obchody 200 rocznicy wielkiej batalii pod Dobromierzem. Wówczas to na zbliżającą się uroczystość miał przybyć sam Adolf Hitler. Po zakończeniu wojny, obiekt pozostawiony bez należytej opieki, traci na swojej dawnej wartości, zaczynając powoli niszczeć. Dopiero w 1990 r. staje się ponownie własnością prywatną, zakupioną przez mieszkańca Świebodzic – pana Edwarda Hałdasia – miłośnika lokalnej przeszłości. Dzięki jego wysiłkom i zamiłowaniu, wieża w niedługim czasie wróciła ponownie do swojej dawnej świetności.

Drugi z zachowanych pomników na terenie Dobromierza znajduje się nieopodal kościoła pw. św. Piotra i Pawła (przy ul. Kościelnej) i poświęcony został ofiarom I wojny światowej. Widnieją na nim daty 1914-1918 oraz wyryty krzyż żelazny (niemieckie odznaczenie wojskowe nadawane za męstwo na polu walki).

Fotografie przedstawiające wieżę widokową w Dobromierzu - dawniej i dziś (ze zbiorów autora).

Pomnik poświęcony ofiarom I wojny światowej na terenie Dobromierza (źródło: www.rowery.olsztyn.pl)

Struga. Pomiędzy Szczawnem i Strugą, w odległości około 13 km na południowy–zachód od Świebodzic, wznosi się Czerwone Wzgórze – 456 m. n.p.m., miejsce chwały żołnierza polskiego. Dnia 15 maja 1807 r. miało tutaj miejsce starcie zbrojne wojsk francusko-polskich z pruskimi. Powracający ze zwycięskiej batalii pod Kątami Wrocławskimi do twierdzy w Srebrnej Górze Prusacy (ok. 1400 ludzi oraz 6 dział), natknęli się w okolicy Czerwonego Wzgórza i Wzgórza Ułańskiego na połączone siły francusko-polskie pod dowództwem gen. Charlesa Lefebre-Desnouttesa (280 ułanów). Doszło do otwartej bitwy, w której wspaniała szarża oddziału lansjerów polskich pod wodzą mjr Piotra Świderskiego, wchodzącego w skład Legii Polsko-Włoskiej (od 1808 r. Legii Nadwiślańskiej), rozbiła oddział pruski majora Karla Losthina. Szacuje się, że straty pruskie wyniosły kilkuset zabitych i rannych, a także 800 żołnierzy i 30 oficerów wzięto do niewoli. Natomiast straty polskie były niewielkie (7 zabitych i 15 rannych). Tylko nieliczne grupki Prusaków przedostały się do okolicznych lasów, gdzie zdołały się ukryć Dziś zwycięską bitwę przypomina stojący tam pomnik – obelisk ułanów Legii Nadwiślańskiej, ufundowany w 1960 r. ze składek członków Cechu Rzemiosł z Wałbrzycha. Widnieje na nim tablica pamiątkowa z orłem polskim oraz napis o treści: „Na tych polach polscy ułani Legi Włoskiej stoczyli 15 maja 1807 r. zwycięską bitwę z Prusakami.”

Pomnik upamiętniający bitwę polskich ułanów pod Strugą w 1807 r. (źródło: www.gdziebylec.pl)

Lubiechów. Na terenie Lubiechowa (przy ul. Wilczej 30) znajdują się resztki fundamentów, na których niegdyś wznosił się okazały obelisk poświęcony mieszkańcom wsi, którzy zginęli na frontach I wojny światowej. Pomnik ten istniał tutaj do końca lat 60-tych XX wieku. Następnie, ówczesne władze Lubiechowa nakazały właścicielowi posesji skucie inskrypcji na obelisku. Po nieudanej próbie sprowadzono ciężki sprzęt i wywieziono obelisk w nieznanym kierunku. Został po nim oryginalny, okalający murek wraz z jednym schodkiem.

Pozostałości w postaci fundamentów po dawnym pomniku w Lubiechowie (źródło: www.dolny-slask.org.pl)

Mokrzeszów. W centrum parku na terenie Mokrzeszowa znajduje się pomnik nagrobny poświęcony jednemu z dawnych właścicieli tutejszego majątku ziemskiego – Augustowi Wilhelmowi Kramsta (1804-1849). Był on przedstawicielem jednej z najbardziej majętnych rodzin w historii XIX-wiecznego Śląska, wywodzącej się z pobliskich Świebodzic. Tradycja głosi, że  August Wilhelm był skłócony z resztą rodu, dlatego też 4 ostatnie lata swojego życia spędził w odosobnieniu w Mokrzeszowie. Na grobowcu zachowała się inskrypcja w języku niemieckim: Ruhestätte (świadcząca o miejscu wiecznego spoczynku) oraz inicjały i lata życia zmarłego. Z dawnych dokumentów wynika, że pod pomnikiem znajduje się krypta o wymiarach 3 x 3 metry. Nie wiadomo jednak czy kiedykolwiek spoczęło tam ciało zmarłego.

W centrum parku na terenie Mokrzeszowa znajduje się grobowiec Augusta Wilhelma Kramsty (1804-1849). Tradycja głosi, że August Wilhelm był skłócony z resztą rodu, dlatego 4 ostatnie lata swojego życia spędził w odosobnieniu w swoim majątku w Mokrzeszowie (źródło: www.archiwum.naszesudety.pl)

W centrum Mokrzeszowa – tuż przy skarpie, gdzie stoi okazały pałac – znajduje się jeszcze jeden pomnik (niem. Kriegerdenkmal), do którego niegdyś przytwierdzona była metalowa tablica, na której wyryte były nazwiska żołnierzy pochodzących z Mokrzeszowa, którzy ponieśli śmierć podczas I wojny światowej. Niektóre z informacji podają nawet, że pod pomnikiem mogła dawniej znajdować się niewielka krypta, gdzie złożono prochy z pól bitewnych (?). Nie ma jednak dzisiaj na to jednoznacznych dowodów. Obecnie obelisk ten znajduje się w zaniedbanym stanie. Nie ma już n nim metalowej tablicy, zatarciu i zniszczeniu uległ także cokół i okalające pomnik niewielkie ogrodzenie.

Pomnik poświęcony poległym mieszkańcom Mokrzeszowa w okresie I wojny światowej – dawniej i dziś ( ze zbiorów autora)

Komorów. Kolejną miejscowością w okolicach Świebodzic, której mieszkańcy godnie uczcili pamięć poległych żołnierzy na frontach I wojny światowej jest niewielki Komorów. Znajduje się tu, w dosyć dobrym stanie, obelisk w kształcie wieży, na którym zachowała się inskrypcja w języku niemieckim oraz nazwiska 16 mieszkańców Komorowa, którzy polegli w działaniach wojennych z lat 1914-1918. Wyryty napis w języku niemieckim można tłumaczyć tu następująco: „Mieszkańcy Komorowa, którzy za Ojczyznę poświęcili swoje życie”. Dawnej, w górnej partii obelisku (na szczycie wieży) przytwierdzony był również niewielki dzwon.

Pomnik poświęcony 16 mieszkańcom Komorowa, którzy zginęli na frontach I wojny światowej (źródło: www.dolny-slask.org.pl)

Witoszów Dolny. Na terenie Witoszowa Dolnego znajdował się przed 1945 r. jeden z najbardziej dystynktywnych pomników poświęconych poległym na frontach I wojny światowej (niem. Gefallenen Denkmal). Wybudowany w latach 20-tych XX wieku, prezentował się w kształcie okazałej bramy, przez którą prowadziły trzy wejścia. Za nimi z kolei znajdowały się tablice pamiątkowe, na których wyryto nazwiska poległych mieszkańców wsi. Pomnik ten niestety nie dochował się do naszych czasów. Został zniszczony i rozebrany po II wojnie światowej, a na jego miejscu wybudowano przystanek autobusowy.

Przedwojenne zdjęcie przedstawiające nieistniejący już dzisiaj pomnik poległych z Witoszowa Dolnego (ze zbiorów autora)

Milikowice. Na terenie wsi znajduje się niewielki dom przy ul. Parkowej 2, w którym 6 lipca 1873 r. przyszedł na świat znany pisarz i publicysta – Paul Keller (zm. w 1932 we Wrocławiu). Po jego śmierci, mieszkańcy Milikowic postanowili odsłonić nad wejściem do jego rodzinnej posesji pamiątkową tablicę z popiersiem. Niestety, dzisiaj tablica ta uznawana jest za zaginioną.

Innym zabytkowym pomnikiem, który niegdyś znajdował się na terenie wsi, był obelisk poświęcony ofiarom I wojny światowej po bokach, którego posadzono dwa dęby. W 1948 r. został on przebudowany na pomnik maryjny z figurą NMP.

Zaginiona tablica z Milikowic  przedstawiająca popiersie Paula Kellera (źródło: www.labiryntarium.pl)

Nieistniejący już dziś przedwojenny pomnik na terenie Milikowic (źródło: www.dolny-slask.org.pl)

Witków. Na terenie przykościelnym, należącym do świątyni pw. Matki Boskiej Fatimskiej (jest to kościół filialny należący do parafii w Milikowicach), znajduje się obelisk w kształcie krzyża, na którym wykuto miecz(jako symbol rycerskości i sprawiedliwości) z dwoma datami: 1914 oraz 1918. Pomnik ten uroczyście odsłonięto w latach 20-tych ubiegłego wieku. Po bokach pomnika wyryto nazwiska mieszkańców tych okolic, którzy walczyli i polegli na frontach I wojny światowej.

Drugą pomnikową pamiątką, która znajduje się nieopodal tutejszego kościółka, jest pomnik z pozłacaną statuą papieża Polaka – Jana Pawła II. Na cokole pomnika (u dołu) przytwierdzono kamienną tablicę, na której wyryto napis: W hołdzie Ojcu Świętemu, Janowi Pawłowi II, w 30 rocznicę wyboru, 1978-2008, Mieszkańcy parafii Milikowice.

Obelisk w kształcie krzyża, który znajduje się na terenie Witkowa (źródło: www.dolny-slask.org.pl)

Stary Jaworów. 8 września 1906 r. na Kleszej Górze (niem. Pffafenberg) koło Starego Jaworowa doszło do wielkiej uroczystości i parady wojskowej. W obecności samego cesarza niemieckiego – Wilhelma II Hochenzollerna (1859-1941), odsłonięto tutaj pomnik ku czci Fryderyka II Wielkiego (niem. Friedrichsdenkmal). Według tradycji sam pomnik został wzniesiony w miejscu, gdzie w 1761 r. nocował w namiocie na słomianym posłaniu król pruski, który przez ponad miesiąc (od 20 sierpnia do 25 września), na czele 54-tysiecznej armii, stawiał skutecznie opór ponad dwukrotnie liczniejszej (130 tysięcy) koalicji austriacko-rosyjskiej (tzw. umocniony obóz wojsk pruskich pod Bolesławicami).(1) Po II wojnie światowej obelisk ku czci Fryderyka II Wielkiego rozebrano i przeniesiono na cmentarz żołnierzy radzieckich w Świdnicy. Usunięto również z niego napisy niemieckie, chwalące pruskiego monarchę i zastąpiono je pięcioramienną czerwoną gwiazdą.

Zdjęcie przedstawiające uroczystość odsłonięcia pomnika ku czci Fryderyka II Wielkiego w 1906 r. na Kleszej Górze koło Starego Jaworowa (źródło: www.labiryntarium.pl)

Cieszów. Przed ostatnią wojną, na terenie niewielkiej wsi Cieszów (4,5 km na zachód od Świebodzic) znajdował się pomnik poświęcony poległym w I wojnie światowej. Obelisk ten został wzniesiony na początku lat 20-tych ubiegłego stulecia z inicjatywy lokalnej społeczności. Aby wyróżnić miejsce ustawienia pomnika otoczono go niewielkim płotkiem i przyozdobiono roślinnością. Na szczycie monumentu usadowiono orła ze złożonymi skrzydłami. W centralnym punkcie obelisku wykuto też żelazny krzyż będący symbolem męstwa w boju.

Przedwojenne zdjęcie przedstawiające nieistniejący już pomnik w Cieszowie poświęcony poległym w I wojnie światowej (zbiory autora).

Przypisy:
(1) Umocniony obóz Fryderyka II pod Bolesławicami – tak obecnie określa się pozycje obronne, które przyjęła armia pruska latem 1761 r. Pozycje te rozciągały się od Jaworzyny Śląskiej poprzez Bolesławice, Nowice, Wierzbną, Piotrowice Świdnickie, Czechy, Pasieczną, Stary Jawornik, Nowy Jawornik oraz Tomkową. Takie rozmieszczenie armii króla Fryderyka II miało głównie na celu blokowanie posunięć wojsk koalicji austriacko-rosyjskiej w rejonie twierdzy świdnickiej, która w tym czasie znajdowała się w rękach wojsk pruskich.

Wykaz źródeł:
1. R. Wietrzyński: Śladami świebodzickich zabytków, Świebodzice 2015;
2. Historia wieży widokowej w Dobromierzu (w: www.dobromierz.pl);
3. Jeden pomnik w dwóch odsłonach, czyli od pruskiego króla do czerwonoarmistów (w: www.labiryntarium.pl);
4. Paul Keller, słynny niemiecki pisarz z Arnsdorf (z Milikowic) (w: www.labiryntarium.pl).

Opracowanie
Rafał Wietrzyński