W sakiewce dawnych mieszkańców gminy Żarów, cz.4: Monety Cesarstwa Niemiec 1871-1918

W 1871 roku król pruski Wilhelm I Hohenzollern (1861-1888), został cesarzem, stając na czele zjednoczonej i silnej II Rzeszy Niemieckiej. Pośród wielu faktów, które wymuszone zostały nową sytuacją polityczną, była konieczność przeprowadzenia reformy systemu monetarnego. Warto nadmienić, iż pierwsze próby ujednolicenia produkcji menniczej podejmowane były w Niemczech już w połowie XVII wieku po zakończeniu tzw. wojny trzydziestoletniej (1618-1648). Rezultatów większych jednak nie przyniosły, chociaż władcy poszczególnych krajów Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, podpisywali pomiędzy sobą różnego rodzaju umowy, mające na celu wprowadzenie jednolitej monety. XIX wiek niosący ze sobą prężny rozwój przemysłu i handlu, budowę kolei żelaznej oraz brukowanych dróg, wymusił bardziej skuteczne działania na polu unifikacji walutowej. Rezultatem tego były związki celne, zrzeszające księstwa niemieckie i ujednolicające wybijanie monet, które łatwo można było przeliczyć na walutę sąsiada. Wymienić tutaj należy Drezdeńską Konwencję Monetarną z 1838 roku, do której przynależały księstwa południowo- i północnoniemieckie, oraz Wiedeński Układ Monetarny z 24 stycznia 1857 roku, wprowadzający tzw. talara związkowego.

Do momentu proklamowania cesarstwa, na obszarze Niemiec funkcjonowało aż 7 systemów monetarnych, opierających się głównie na srebrnym talarze związkowym. Obok tych monet oraz starszych, w obiegu były waluty obce m.in. austro-węgierskie krajcary, floreny oraz talary (Vereinsthaler) lub holenderskie centy i guldeny. Olbrzymia różnorodność monetarna była sporym utrudnieniem dla przeprowadzenia ostatecznej reformy w nowo powstałym Cesarstwie Niemieckim. Jednak już pod koniec 1871 roku parlament Rzeszy wydał ustawę, która wprowadzała monety złote o nominałach 10 i 20 marek, a także ustalała podział marki (1 Mark) na 100 fenigów (100 Pfennig). W tym samym czasie zaprzestano wybijania innych większych monet srebrnych z wyjątkiem monet okolicznościowych oraz utrzymano produkcję monet zdawkowych.

W lipcu 1873 roku wycofano ostatecznie z obiegu wszystkie pozostałe monety lokalne i wprowadzono wybijane nominały:

1 Pfennig (miedź 1873-1916; aluminium 1916-1918)
2 Pfennig (miedź 1873-1877 i 1904-1916)
5 Pfennig (miedzionikiel 1874-1915; żelazo 1915-1922)
10 Pfennig (miedzionikiel 1873-1916; żelazo 1916-1922; cynk 1917-1922)
20 Pfennig (srebro 1873-1877; miedzionikiel 1887-1892)
25 Pfennig (miedzionikiel 1909-1912)
50 Pfennig (srebro 1875-1919 [od 1905 nominał jako „1/2 Mark”])
1 Mark (srebro 1873-1916)

Po za tym w obiegu znalazły się jeszcze nominały 2, 3 i 5 Mark wybijane w srebrze i 5 Mark wybijane w złocie. Do września 1908 roku w obiegu znajdowały się jeszcze stare talary związkowe o nominałach 1 i 2, które do czasu wycofania były odpowiednikami monet 3 i 6 markowych. Wszystkie nowe monety o nominałach od 2 do 20 Mark zawierały na awersie popiersie panującego cesarza zwrócone w prawą stronę (Wilhelm I 1871-1888, Fryderyk III 9.03.-15.06.1888, Wilhelm II 1888-1918), napis na otoku np. Wilhelm II Deutscher Kaiser König V. Preussen oraz symbol danej mennicy (duża litera) pod popiersiem. Na rewersie znajdowało się godło II Rzeszy, a więc jednogłowy orzeł zwrócony głową w prawo, z tarczą herbową Królestwa Prus na piersi, którą otaczał łańcuch Orderu Orła Czarnego – najwyższego odznaczenia Prus i Domu Hohenzollernów. Orzeł ten nosił koronę cesarską. Nad nim na otoku umieszczony był napis Deutsches Reich z datą roczną emisji monety, a pod spodem nominał pisany słownie dla monet 2, 3 i 5 markowych (Zwei, Drei, Fünf Mark) oraz cyframi dla monet 10 i 20 markowych (10, 20 Mark). Wszystkie monety, srebrne i złote marki oraz fenigi, opatrzone były informacją o mennicy, w której zostały wybite. Na montach z okresu II Rzeszy, lata emisji 1871-1918, odnaleźć można następujące oznaczenia: A – Berlin, B – Hannover, C – Frankfurt, D – Monachium, E - Drezno (1872/87); Muldenhutten (1887-1889), F – Stuttgart, G – Karlsruhe, H – Darmstadt, J – Hamburg

Z perspektywy ówczesnych mieszkańców Żarowa, którzy przy różnego rodzaju codziennych traksakcjach, posługiwali się walutą obowiązującą na obszarze II Rzeszy Niemieckiej, warto wspomnieć o finansach gromadzonych na rzecz budowy miejscowego kościoła katolickiego. Środki z funduszu utworzonego przez ks. proboszcza Wilhelma Bogedaina z pobliskiego Pastuchowa oraz wszelkie inne datki liczone w markach, odnotowuje Zbigniew Malicki w książce pt. 100 lat Kościoła w Żarowie. Autor przytacza wspomnienia pierwszego proboszcza parafii żarowskiej ks. Hermanna Klimke, których fragment brzmi następująco: "... Mały kościółek w Łażanach miał jednak niewiele miejsca, tak że duża część wiernych musiała stać za drzwiami. Ponieważ nie mogło to trwać wiecznie, ksiądz Bogedain postanowił utworzyć fundusz budowy kościoła w Żarowie. W 1895 roku na koncie było zaledwie 96 marek. Pan von Kulmiz podarował parcelę pod budowę kościoła leżącą obok szkoły katolickiej, która jednak okazała się nieprzydatna ze względu na osuwającą się niebezpiecznie ziemię. Ponieważ do przyszkolnej kaplicy trzeba było kupować wiele sprzętu, następne lata nie przyniosły znacznego zwiększenia konta, którego stan na koniec 1903 roku wynosił 1900 marek w papierach wartościowych i 514 marek w gotówce. Równocześnie w 1902 roku proboszcz Bogedain powołał do życia komitet budowy kościoła a kardynał Georg Kopp za 8 tysięcy marek kupił od firmy C.Kulmiz GmbH parcelę pod budowę kościoła, którą następnie podarował gminie. Członkami komitetu budowy kościoła zostali panowie: mistrz budowlany Schmitz, doktor Golnick, nauczyciel Barthel, właściciel hotelu Schadeck, nadzorca Schindler i ślusarz Wunder. Przejęli oni po jednym z sześciu rejonów, na które podzielono Żarów i organizowali w nich zbiórki pieniężne. Pana Schmitza, który zrezygnował, zastąpił mistrz stolarski Scholz, a pana Schindlera – pan Schremmer. Później doszli jeszcze panowie: Thomas, dr Schubert, dyrektor Gillich i dyrektor Sterz. Na wniosek skierowany do księdza kardynała zorganizowano zbiórkę diecezjalną w kościołach, która przyniosła 4300 marek. Stowarzyszenie Św. Bonifacego obiecało przekazał po rozpoczęciu budowy 6 tysięcy marek. Dobrowolne datki w gminie przyniosły w latach 1903-1905 kwotę 2627 marek wraz z odsetkami tak, że w roku 1906 było na koncie około 18 tysięcy marek". W kolejnych latach na rzecz budowy kościoła w Żarowie, wpłynęła suma 18 tys. marek jako pożyczka udzielona przez gminę oraz dodatkowo 25 tys. marek przekazanych przez kardynała Koppa na budowę domu parafialnego. W sumie budowa żarowskiego kościoła pw. NSPJ kosztowała 85 tys. ówczesnych marek, a domu parafialnego 28 tys. marek. Poniżej prezentujemy zestawienie wszystkich monet znajdujących się w obiegu za panowania kolejnych cesarzy z dynastii Hohenzollernów.

Moneta o nominale 1 Pfennig, rok emisji 1875, mennica Hannover (H), miedź, waga 2 g, średnica 17,5 mm

Moneta o nominale 1 Pfennig, rok emisji 1916, mennica Karlsruhe (G), aluminium, waga 0,76 g, średnica 17,5 mm

Moneta o nominale 2 Pfennig, rok emisji 1874, mennica Stuttgart (F), miedź, waga 3,33 g, średnica 20 mm

 Moneta nominał 5 Pfennig, rok emisji 1896, mennica Muldenhutten (E), miedzionikiel, waga 2,5 g, średnica 18 mm

 Moneta nominał 5 pfennig, rok emisji 1917, mennica Berlin (A), żelazo, waga 2,5 g, średnica 18 mm

Moneta o nominale 10 pfennig, rok emisji 1910, mennica Berlin (A), miedzionikiel, waga 4 g, średnica 21 mm

Moneta o nominale 10 pfennig, rok emisji 1918, mennica ?, cynk, waga 3,10 g, średnica 21 mm

Moneta o nominale 10 pfennig, rok emisji 1918, mennica Monachium (D), żelazo, waga 3,6 g, średnica 21 mm

Moneta o nominale 20 pfennig, rok emisji 1888, mennica Berlin (A), miedzionikiel, waga 6,25 g, średnica 16 mm

Moneta o nominale 20 pfennig, rok emisji 1873, mennica Muldenhutten (E), srebro próba .900/100, waga 11,11 g, średnica 16 mm

Moneta o nominale 25 pfennig, rok emisji 1910, mennica Berlin (A), miedzionikiel, waga 4 g, średnica 23 mm

 Moneta nominał 50 pfennig, rok emisji 1876, mennica Berlin (A), srebro próba .900/1000, waga 2,65 g, średnica 20 mm

 Moneta o nominale 50 pfennig, rok emisji 1878, mennica Muldenhutten (E), srebro próba .900/100, waga 2,777, średnica 20 mm

 Moneta o nominale 1/2 Mark, rok emisji 1916, mennica Hamburg (J), srebro próba .900, waga 2,777 g, średnica 20 mm

Moneta o nominale 1 Mark, rok emisji 1896, mennica Stuttgart (F), srebro próba .900, waga 5,556 g, średnica 24 mm

Moneta o nominale 2 Mark, rok emisji 1907, mennica Berlin (A), srebro próba .900, waga 11,1 g, średnica 28 mm

 Moneta o nominale 3 Mark, rok emisji 1908, mennica Berlin (A), srebro próba .900, waga 16,667 g, średnica 33 mm

Moneta o nominale 5 Mark, rok emisji 1907, mennica Berlin (A), waga 27,777 g, średnica 38 mm

Moneta o nominale 5 Mark, rok emisji 1877, mennica Berlin (A), złoto próba .900, waga 1,990 g, średnica 17 mm

Moneta o nominale 10 Mark, rok emisji 1904, mennica Berlin (A), złoto próba .900, waga 3,982 g, średnica 19,5 mm

Moneta o nominale 20 Mark, rok emisji 1912, mennica Hamburg (J), złoto próba .900, waga 7,965 g, średnica 22,5 mm 

Źródła i ilustracje:
Z.Malicki, 100 lat Kościoła w Żarowie, Żarów 2010, s. 17-19
https://www.nbportal.pl/wiedza/
https://www.ma-shops.com/
http://www.germancoins.com/
http://www.rhinocoins.com/
http://www.ebay.com/
http://www.muenzen-ritter.de/
http://coinquest.com/
https://en.numista.com/
https://www.wikipedia.de/

Opracowanie
Bogdan Mucha