Kościół pw. Wniebowzięcia NMP w Wierzbnej, gm. Żarów - perła architektury romańskiej na Dolnym Śląsku

Na Dolnym Śląsku znajduje się 56 zabytkowych obiektów wzniesionych w stylu romańskim. Pośród nich występują katedry, kościoły, kolegiaty, rotundy, rzeźby oraz zamki. W grupie romańskich kościołów wiejskich na pierwsze miejsce wysuwa się najbardziej reprezentatywny zabytek tego rodzaju w woj. dolnośląskim, pochodzący z ok. poł. XIII w. kościół p.w. Wniebowzięcia NMP w Wierzbnej, gm. Żarów. Przeprowadzone w latach 1997-2004 badania archeologiczne w rejonie kościoła, objęły jego przyziemie w wykopie obiegającym zewnętrzne lico całej budowli. Najstarszymi śladami osadnictwa w tym rejonie okazały się pozostałości osady ludności kultury łużyckiej z V okresu epoki brązu – lata 950/850-750/700 p.n.e., która ulokowana została na skraju wysoczyzny, nad skarpą utworzoną przez doliną Bystrzycy, a jednocześnie nad strefą źródliskową (dolinką) drobnego cieku wodnego. Kolejnym etapem osadniczym były ślady osadnictwa z młodszych faz wczesnego średniowiecza. ¬Wyniki przeprowadzonych badań archeologicznych umożliwiły prześledzenie techniki budowy przyziemia świątyni, której fundament stanowiła ława wykonana z łamanego kamienia (gł. kwarcyt), spajanego gliną. Wyjątek stanowił odcinek muru pod wieżami, którego najwyższy poziom był warstwą granitowych ciosów, spojonych zaprawą wapienną. Nad podwaliną wznosił się cokół z granitowych ciosów o zróżnicowanej wysokości od 0,45 do 0,60 m. W przypadku wież podstawę cokołu tworzyły fazowane ciosy przykryte detalem z wałkiem. Przed pierwotnym wejściem do świątyni, znajdującym się w południowej ścianie nawy, umiejscowiony był murowany cokół o wymiarach 1 x 4,7 x 0,9-1,0 m, który wzniesiono z kamienia łamanego i niestarannie obrobionych kwadr. Cokół ten stanowił fundament dla konstrukcji portalu o wejściu szerokości ok. 2,5 m. W jego ościeżach zachowały się mocno zniszczone ciosy, osadzone w masywie ściany i wychodzące przed jej lico. Elementy te oraz widoczny zarys górnych części wejścia, tworzyły pierwotnie uskokową formę portalu, zaopatrzonego w trójkątne zwieńczenie. Podczas wybicia nowego otworu wejściowego do kościoła, starszy został zamurowany przy użyciu ciosów z częściowo wyburzonej północnej ściany nawy. Pośród detali odkrytych w czasie prac archeologicznych w najniższym poziomie muru, znalazł się również granitowy element w formie lilii, który najpewniej stanowił część ornamentu archiwolty portalu.

Odsłonięty fragment pierwotnego wejścia do świątyni (fot. A.Boguszewicz, za A.Boguszewicz 2005)

Detal architektoniczny w kształcie lilii (fot. A.Boguszewicz, za A.Boguszewicz 2005)

Ten sam detal architektoniczny, wkomponowany w mur świątyni (fot. B.Mucha)

Po wzniesieniu głównego korpusu świątyni wierzbneńskej, przy północnej ścianie prezbiterium zbudowany został budynek zakrystii, który był jednoprzestrzenną, parterową budowlą o wymiarach zewnętrznych 4,5 x 9 m z przykrytym kolebą pomieszczeniem o wymiarach 3,2 x 6,3 m. Jego ściany wzniesione zostały z łamanego granitu, spojonego gliną do wys. 0,4m, a powyżej zaprawą wapienną. Wylewka wapienna przykryta dranicami stanowiła poziom użytkowy budynku. Pozyskane podczas badań materiały archeologiczne wskazały istnienie tego obiektu już w 2 poł. XIII w. Kres zakrystii nastąpił natomiast ok. poł. XV w., na co wskazuje odkryta w jej wnętrzu moneta – halerz legnicki z 1 poł. XV w. Kolejny budynek pełniący funkcję zakrystii (?), wzniesiono w tym miejscu najprawdopodobniej dopiero na początku XVII w.

Zarys kościoła romańskiego z odsłoniętymi pozostałościami zabudowy i cmentarza: A - fundament portalu pierwotnego wejścia, B - fragmenty zakrystii, B`- urządzenie grzewcze, C - pozostałości nowożytnych grobowców, 1 - XIII w., 2 - XVII w., 3 - niezidentyfikowany mur nowożytny (rys. J. Baron),
za A.Boguszewicz 2005, s. 283

Halerz legnicki z 1 połowy XV wieku, taką srebrną monetę odnaleziono podczas badań archeologicznych przy północnej ścianie prezbiterium (archiwum autora)

Wspomniany wcześniej wykop (sondaż 4) założony w trakcie badań archeologicznych, umiejscowiony został przy romańskiej części kościoła na styku z licem zewnętrznym południowej ściany prezbiterium świątyni. Pierwotnie, sondaż o wymiarach 1x2 m, stykał się węższym bokiem z murem kościoła. W trakcie badań przy krańcu południowym przedłużony został w kierunku zachodnim o ok. 1 m.

Calec (określenie jałowej pod względem archeologicznym warstwy geologicznej niezawierającej oczekiwanego materiału kulturowego) w obrębie badanego obszaru stanowił żółty piasek pochodzenia lodowcowego. W jego kontekście znajdowała się jama kultury łużyckiej o głębokości co najmniej 0,5 m i szer. Nie mniejszej niż 0,8 m. Jej wypełnisko tworzyła jasnobrunatna przepiaszczona próchnica. Została ona istotnie zniszczona przez wykop fundamentowy. Do jego ściany zewnętrznej dostawiono mur kościoła romańskiego. Wzniesiono go na fundamencie z łamanego kamienia o wys. 1,2 m, którego część korony stanowiła odsadzkę o szer. 6-7 cm. Jako budulca użyto miejscowej skały granitowej. W trakcie budowy fundamentu kamienie układane były warstwami. U podstawy zalegały bloki o wym. 35x15, 40x20; następnie warstwa kamieni o formie spłaszczonej i wym. 10x30, 10x50 cm; nad nimi zalegały bloczki niewymiarowe 20x40, 15x18. Najwyższa partia fundamentu wzniesiona została z fragmentów granitowych ciosów o wym. np. 36x23, 26x11 cm, układano je "na zakładkę" co nawiązywało do wątku silnie pochylonego opus spicatum. Od podstawy fundamentu do wysokości 0,8-0,9 m mur spajano przy pomocy zaprawy glinianej barwy brunatnej, zawierającej dużą domieszkę piasku. Dopiero wyższe partie fundamentu (pas muru o wys. 0,45-0,35 m) zbudowano używając zaprawy wapiennej. Nad odsadzką piętrzył się mur wzniesiony z granitowych ciosów o wym. 43x53, 75x55, 65x45, 76x45, 75x35 cm. Podobnie jak górne partie fundamentu kwadry spojono zaprawą wapienną o ciemnożółtym zabarwieniu, zawierającą domieszkę gruboziarnistego piachu i szczątków organicznych (zachowane w formie drobnych węgli drzewnych). Zaprawa do chwili obecnej zachowała dobre walory wiążące w tym szczególną twardość.

Wykop (sondaż 4) na styku z licem zewnętrznym południowej ściany prezbiterium
(fot. A Boguszewicz, za A.Boguszewicz 1997, fot. 7)

Jama kultury łużyckiej z V okresu epoki brązu, na powyższym rysunku oznaczona cyfrą 17 w kółeczku (fot. A.Boguszewicz, za A.Boguszewicz 1997, fot.8, ryc. 12 i 13)

Ogrodzony fragment sondażu archeologicznego, pozostawiony w celach poglądowo-dydaktycznych, fot. B.Mucha

Na badanym odcinku wszystkie nawarstwienia związane z budową świątyni nie zachowały się, co podyktowane było użytkowaniem terenu jako przykościelnego cmentarza. Bezpośrednio nad calcem zalegała warstwa próchnicy o różnych odcieniach (od czarnobrunatnego do szarobrunatnego). Powstała ona w wyniku wielokrotnego wykopywania jam grobowych i rozkładu zwłok. Od poziomu gruntu sięgała ona do głębokości 1,6 m. W jej kontekście występował materiał archeologiczny, którego liczny odsetek stanowiły fragmenty ludzkich kości. Warstwa ta towarzyszyła także lepiej zachowanym resztkom poszczególnych pochówków. Prawdopodobnie najstarszym z nich był fragment wykopu pod grób zorientowanego po linii wschód-południe, zachowany na dł. 1,17 i szer. 0,35 m. W jego kontekście zachowała się resztka ściany północnej trumny w postaci smugi przegniłego drewna oraz piszczel. W części północnej sondażu odkryto fragment wykopu o szer. 0,4 m, odsłoniętego na dł. 0,37 m. Umieszczono w nim trumnę o szer. 0,32 m, której zarys zachował się jako strefa brunatno-brązowej próchnicy. W jej obrębie dotrwał do naszych czasów szkielet dziecka.

Pochówkiem młodszym naruszającym grób najstarszy, był pochówek, po którym zachował się prostokątny zarys trumny w postaci strefy brunatnej próchnicy, odsłonięty na dł. 1,2 m i szer. 0,32 m. W jego obrębie zachował się szkielet. Przykryty był warstwą brunatnej próchnicy, stanowiącej resztki spróchniałego wieka trumny. Na tej samej wysokości zarysowała się w części wschodnio-południowej sondażu koncentracja wapna (zaprawy wapiennej ?) zmieszanej z ciemno-brunatną próchnicą.

 Na rysunku (oznaczono cyframi w kółeczku): 9 - pochówek z prostokątnym zarysem trumny w postaci brunatnej próchnicy i szkieletem, 10-11 - zarys trumny w postaci brunatno-brązowej próchnicy ze szkieletem dziecka, 12-13 - fragment wykopu pod grób na linii wschód-południe z resztką trumny w postaci przegniłego drewna oraz piszczel ludzka (za A.Boguszewicz 1997, ryc. 14)

 Wygląd odsłoniętego poziomu z wyżej opisanymi pochówkami
(fot. A.Boguszewicz, za A.Boguszewicz 1997, fot.9)

Spośród śladów kolejnego pochówku zachował się zarys jamy grobowej o szer. 0,8 i dł. 1,35 (wymiar niepełny). W jej obrębie widoczne były relikty trumny o szer. 0,62 m ze ścianami o grubości 3 cm (spróchniały fragment drewna), zachowane na dł. 1,3 m. W jej obrębie zachował się fragment szkieletu ludzkiego – kości dolnych kończyn. Pozostała cześć pochówku wraz z częścią zachodnią grobu została zniszczona w trakcie wykopywania dołu pod ceglane ściany grobowca, którego narożnik północno-wschodni znajdował się 1,25 m od ściany południowej prezbiterium. Mur grobowca wzniesiono z jednej warstwy cegieł, których lico wewnętrzne otynkowano. Do jego budowy użyto cegieł o wym. 6,5x13x27; 7x13x26; 7x14x27 cm. Jako spoiwa użyto zaprawy wapiennej. Wyższe partie ściany wschodniej obiektu zawaliły się do jego wnętrza, prócz cegieł (w stropie wypełniska), niższe partie grobowca wypełniała ciemnobrunatna próchnica, brak było pochówku z kośćmi ułożonymi w anatomicznym porządku. Najwyżej położoną warstwą był współczesny humus – ciemnobrunatna próchnica (ziemia ogrodnicza).

Na rysunku (oznaczono cyframi w kółeczku): 2-3 - ceglane ściany grobowca z jego wnętrzem bez kości ułożonych w porządku anatomicznym, 5-6 - zarys jamy grobowej i relikty trumny z fragmentem szkieletu ludzkiego - kości kończyn dolnych, 7 - koncentracja wapna (zaprawy wapiennej ?) zmieszanj z ciemno-brunatną próchnicą (za A.Boguszewicz 1997, ryc.16) 

Wygląd odsłoniętego poziomu z wyżej opisanym pochówkiem (kości kończyn dolnych), za A. Boguszewicz 1997, fot. 10

Pomimo, że pierwsza wzmianka o kościele pw. Wniebowzięcia NMP w Wierzbnej pochodzi z 1283 r., to ze względu na formę użytego budulca oraz stylistykę detali architektonicznych jego budowę datuje się najczęściej na ok.1230 r. Przeprowadzone badania archeologiczne wykazały, że kościół wzniesiono na peryferiach XIII-wiecznej osady w trakcie jednej kampanii budowlanej. Odkryte w trakcie prac materiały zalegające w warstwie kulturowej poprzedzającej budowę świątyni, wskazują na powstanie obiektu po pionierskim etapie kolonizacji terenów Przedgórza Sudeckiego w okresie przyspieszonych przemian kolonizacyjnych (po najeździe mongolskim z 1241 r.). W tej sytuacji moment budowy kościoła w Wierzbnej przesunąć należy na ok. poł. XIII w. (ok. 1250 r.). Datowanie takie sugerować mogą również odkryte elementy architektoniczne pierwotnego wejścia świątyni (m.in. detal w kształcie liii), które nawiązują do wystroju portalu kościoła w Kałkowie koło Nysy, zbudowanego pomiędzy 1240 a 1260 r.

Zamurowany dawny portal, fot. B.Mucha

Kościół pw. Wniebowzięcia NMP w Wierzbnej wzniesiony został zapewne z fundacji możnego śląskiego rodu Wierzbnów, który posiadał w okresie późniejszym patronat nad świątynią. Pierwotnie był to orientowany kościół romański, który prawdopodobnie posiadał wezwanie maryjne. W 1347 roku biskup Henryk z Wierzbna przekazał patronat nad kościołem cystersom z Kamieńca Ząbkowickiego. Następnie w 1585 roku wykupili go wraz z całym lennem cystersi z Krzeszowa. W międzyczasie przeszedł on w 2 poł. XV wieku gruntowną restaurację i otrzymał nowy wystrój w stylu gotyckim. Do największego rozkwitu wierzbneńskiej świątyni przyczynili się jednak późniejsi krzeszowscy opaci: Bernhard Rosa, który utworzył tu w 1683 roku przeorat oraz opat Innozenz Fritsch, który rozbudował powstałe około 1696 roku skrzydło klasztorne w nowy barokowy kościół. Świątynia romańska została zachowana w całości, stając się niejako fasadą nowego kościoła (pełni ona m. in. funkcję kruchty oraz bocznych kaplic). Wzniesiona została z regularnych ciosów piaskowca z późniejszą murowaną i tynkowaną nawą, stanowiącą pierwotnie część budynku klasztornego. Dwie masywne wieże zwieńczone są późniejszymi, barokowymi hełmami. Nawa pierwotna z prezbiterium przykryte są dwuspadowymi dachami ceramicznymi. Budowniczym barokowego kościoła był Christoph Köhler. Nowy kościół został konsekrowany w 1730 roku. Jest to budowla murowana, tynkowana o zwartej bryle na planie prostokąta. W części kościelnej jednokondygnacyjna z regularnym układem ujednoliconych, zamkniętych odcinkowo otworów okiennych. W części klasztornej dwukondygnacyjna, ze zróżnicowanymi otworami. Część klasztorną – obecną część korpusu kościoła przykrywa czterospadowy dach ceramiczny.

Romańska część obecnej świątyni z dwuwieżową fasadą od strony zachodniej, fot. B.Mucha

W murach zewnętrznych romańskiej świątyni zachowały się dwie renesansowe płyty nagrobne, poświęcone zmarłemu w 1571 roku Leonardowi, synowi rycerza Hansa Dietricha von Rohn z Bagieńca oraz żonie rycerza Kaspra von Schindel, Helenie z domu Mubrigen i ich dziecku. Wewnątrz natomiast (kaplica Grobu Pańskiego) znajduje się barokowe epitafium, upamiętniające zmarłego w 1713 roku Joachima Friedricha von Zedlitza. W dawnym prezbiterium i apsydzie widoczne są fragmenty późnoromańskiej polichromii z 2 poł. XIII wieku oraz późnogotyckich malowideł z 1 poł. XVI wieku z przedstawieniami Ewangelistów oraz Ojców Kościoła. Wnętrze nowszego kościoła wypełnia w większości barokowe wyposażenie, które trafiło tu w 1728 roku z dawnego kościoła opackiego w Krzeszowie. Jest to ołtarz główny z obrazem autorstwa Georga Wilhelma Neunhertza i rzeźbami Georga Schröttera, które pochodzą z dawnego ołtarza głównego krzeszowskiej świątyni. Są to także dwa ołtarze boczne: Św. Rodziny i Św. Józefa, które zostały wykonane przez Schröttera. Do barokowego wyposażenia należy również ambona oraz chrzcielnica. Inne ciekawe elementy wyposażenia to barokowe obrazy ilustrujące Drogę Krzyżową oraz znajdujące się w prezbiterium przedstawienia czterech ewangelistów. Dekorację freskową sklepienia, obecnie przemalowaną, wykonał w 1735 roku Franz Heigel. W latach 1962-1969 kościół został gruntownie wyremontowany. Usunięto wówczas w budowli romańskiej XVIII-wieczną ścianę przedzielającą nawę, a także odkryto gotycką polichromię w prezbiterium. Teren przykościelny otoczony jest XVI-XIX-wiecznym murem o zmiennej wysokości, wzmocnionym niskimi zewnętrznymi przyporami z ostrołukową bramą od strony południowej. Drogę do dawnego ogrodu klasztornego (ob. do plebanii) od strony północnej zamyka murowana, bogata w detal (zwieńczenie w formie Oka Opatrzności, flankowane przez ozdobne wazony), neobarokowa brama z końca XIX wieku.

Źródła:
A.Boguszewicz, M.Boguszewicz, Ł.Koniarek, Sprawozdanie z badań archeologicznych średniowiecznego zespołu osadniczego w Wierzbnej, gm. Żarów, woj. wałbrzyskie, Wrocław 1997
A.Boguszewicz, Architektura siedziby możnowładczo-rycerskiej w Wierzbnej koło Świdnicy w świetle badań archeologicznych, Archaeologia Historica Polona, tom 15/1, 2005, s.281-285
T.Ciesielski, Żarów. Historia miasta i gminy, Żarów 2006
Z.Malicki, O kościele na klasztornym wzgórzu w Wierzbnej, Świdnica 2011

Opracowanie
Bogdan Mucha