Cegiełka "Dar na odbudowę Warszawy" z 1946 roku w zbiorach Żarowskiej Izby Historycznej

W okresie popowstaniowym na skutek systematycznego i planowego wyburzania zniszczeniu uległo ponad 30% zabudowy lewobrzeżnej Warszawy, tzn. więcej niż uległo zniszczeniu w czasie dwóch miesięcy powstania. Gdy dodać do tego straty powstałe w sierpniu i wrześniu 1944 roku oraz zniszczenia, do których doszło w wyniku oblężenia miasta we wrześniu 1939 roku i zagłady warszawskiego getta, okazuje się, że wojna przyniosła zniszczenie 84% zabudowy lewobrzeżnej Warszawy. Jeśli przyjąć szacunek dla całego miasta z Pragą włącznie, to wynosił on 65%. Przybliżona ilość gruzów pokrywających Warszawę w 1945 roku oszacowana została na 20 milionów metrów sześciennych. W ujęciu bardziej szczegółowym stan zniszczeń przedstawiał się następująco: mosty – 100%; kubatura budynków przemysłowych – 90%; budynki zabytkowe (w tym kościoły) – 90%; kubatura obiektów kultury – 95%; kubatura obiektów służby zdrowia – 90%; kubatura obiektów szkolnictwa – 70%; izby mieszkalne – 72,1%. Zniszczeniu uległo także 50% budynków i urządzeń elektrowni; 65% długości miejskiej sieci elektrycznej; 46% łącznej wartości obiektów gazowni i sieci gazowej; 100% central telefonicznych; 70% telefonicznej sieci kablowej; 30% łącznej wartości obiektów wodociągowych; 28,5% łącznej wartości obiektów kanalizacyjnych; 30% powierzchni ulic; 85% długości sieci tramwajowej; 91% kubatury zajezdni tramwajowych i autobusowych; 75% jednostek taboru tramwajowego; 98,5% lamp ulicznych; 60% drzewostanu w parkach; 60% wartości ogrodu zoologicznego; 95% urządzeń węzła kolejowego w granicach miasta; 100% dworców kolejowych, 100% urządzeń i sprzętu lotnictwa pasażerskiego; 85% taboru żeglugi rzecznej. Istnieje także jeszcze jeden, niewymierny zakres strat, mianowicie mienia indywidualnego – jeżeli nie poprzez całkowitą jego grabież, to poprzez zniszczenie wraz z palonymi i burzonymi budynkami. Autorzy sporządzonego w 2004 roku Raportu o stratach wojennych Warszawy oszacowali całość strat materialnych poniesionych przez miasto i jego mieszkańców podczas II wojny światowej na 18,20 miliarda przedwojennych złotych (według wartości złotówki z sierpnia 1939 roku), czyli 45,3 miliardów dolarów (według wartości obecnej). Podczas akcji palenia i wyburzenia Warszawy zagładzie uległy setki bezcennych zabytków oraz obiektów o dużej wartości kulturalnej i duchowej. Rejestr zniszczonych obiektów sakralnych i świeckich mających wartość zabytkową liczy 674 pozycje.

Po lewej: Wspólnym wysiłkiem budujemy Warszawę, autor nieokreślony, 1948 r., po prawej: Budujemy ludową Warszawę, Witold Chmielewski, T. Tomaszewski, 1955 r. (Muzeum Woli, oddział Muzeum Warszawy)

Z uwagi na poważne zniszczenia wojenne, rozważano początkowo czasowe, a później ostateczne przeniesienie stolicy państwa do Krakowa, Łodzi lub Poznania. Pomysł ten jednak upadł, z uwagi na względy kulturalne, historyczne oraz lokalizację geograficzną miasta. 14 lutego 1945 roku powołane zostało Biuro Odbudowy Stolicy (BOS), początkowo jako Biuro Organizacji Odbudowy Warszawy pod kierownictwem Romana Piotrowskiego, z faktycznie dominującą rolą Józefa Sigalina. BOS było wówczas zdominowane przez architektów będących pod wpływem przedwojennej awangardy, o poglądach radykalnych lub nawet bliskich komunizmowi – co miało wpływ na kształt projektów odbudowy Warszawy, a także pospieszną rozbiórkę zabytków które niejednokrotnie można było uratować. Według wydanego drukiem w 1947 roku raportu Józefa Sigalina, którego cały nakład (10 000 egzemplarzy) w 1948 roku został zniszczony z polecenia władz, możliwe było odbudowanie stolicy zgodnie z tradycją architektoniczną przedwojennej Warszawy. BOS, na którego decyzje miała wówczas istotny wpływ polityka partii komunistycznej, wybrał wariant przeciwny, oparty na doktrynie tzw. realizmu socjalistycznego, cechujący się brakiem zrozumienia dla architektury z przełomu XIX i XX wieku, planowaniem przestrzennym (z naciskiem na skrajny funkcjonalizm), kierując się regułą radykalnego rozluźnienia dotychczasowego charakteru zabudowy miejskiej (które określono jako „kapitalistyczne”), co oznaczało radykalną zmianę przedwojennego układu urbanistycznego Warszawy. Zamierzenia te ułatwiały cechy nowego ustroju, które przewidywały dominującą rolę państwa oraz faktyczną politykę wywłaszczeniową (dzięki wprowadzeniu dekretu o komunalizacji gruntów warszawskich, tzw. dekretu Bieruta z 26 października 1945 roku: „O własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy”). Dzięki sprzeciwowi wielu osobistości życia publicznego, m.in. Jana Zachwatowicza, udało się jednak zachować wiele najważniejszych zabytków, nie dopuszczając do całkowitej dewastacji historycznie i kulturowo istotnych obiektów.

Zniszczona Warszawa i jej odbudowa

W 1948 roku utworzono Społeczny Fundusz Odbudowy Stolicy. Do 1952 roku, pod kierunkiem ok. 1400 specjalistów wszystkich dziedzin zgromadzonych w BOS (m.in. architekci, urbaniści, socjolodzy, ekonomiści, prawnicy itd.), w 1953 roku odbudowano Stare Miasto, a następnie Krakowskie Przedmieście i Nowy Świat, a także części ulic Miodowej, Długiej, Senatorskiej oraz placów Teatralnego i Bankowego. W latach 1947–1949, zrealizowano jedną z największych inwestycji urbanistycznych, Trasę W-Z (z tunelem przebitym pod ul. Miodową i Krakowskim Przedmieściem). Przykładem obowiązującej wówczas doktryny socrealizmu w architekturze, stała się wybudowana w latach 1950–1952, Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa (MDM) oraz osiedle Muranów (1948–1952). W podobnym stylu utrzymany był Pałac Kultury i Nauki, wybudowany w latach 1951–1953 (ukończony w 1955 roku), który z czasem stał się jednym z symboli ery stalinizmu. W latach 1954–1955 został również wybudowany Stadion Dziesięciolecia. Centrum miasta uległo istotnym przeobrażeniom w latach 1960–1969, gdy wybudowano tzw. Ścianę Wschodnią. Ostatnim znaczącym etapem odbudowy Warszawy, była jak dotąd odbudowa Zamku Królewskiego ukończona w 1974 roku (ostatnie prace wykończeniowe trwały do 1988 roku). Obecny, korzystny układ głównych ulic w Śródmieściu miasta uzyskano metodą masowych wyburzeń ocalałych budynków. Ponadto w latach bezpośrednio po wojnie wyburzono wiele ocalałych lub nadających się do remontu budynków.

W powojennej odbudowie stolicy swój wkład miała także Spółdzielnia "Samopomoc Chłopska" z Żarowa, która wykupiła za kwotę 1000 zł, tzw. cegiełkę "Dar na odbudowę Warszawy", wydaną w 1946 roku przez Komitet Wykonawczy Naczelnej Rady Odbudowy miasta stołecznego Warszawy, której przewodniczącym był Marian Spychalski (ówczesny prezydent Warszawy z ramienia PKWN). Cegiełkę przekazał do zbiorów Żarowskiej Izby Historycznej pan Eugeniusz. Składamy panu Serdeczne Podziękowania.

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.. Skany bądź fotografie, oględziny wszelkich dokumentów i przedmiotów możemy wykonać również od ręki w Gminnym Centrum Kultury i Sportu w Żarowie przy ul. Piastowskiej 10A. Utrwalmy wspólnie w słowie pisanym oraz wzbogacimy historię Naszej Małej Ojczyzny.

Źródła i ilustracje:
S.Datner, Zburzenie Warszawy. w: Straty wojenne Polski w latach 1939–1945. Poznań – Warszawa 1960
J.S. Majewski, T.Markiewicz, Warszawa nieodbudowana, Warszawa 1998
M.Getter, Straty ludzkie i materialne w Powstaniu Warszawskim, „Biuletyn IPN”. 8-9 (43-44), sierpień – wrzesień 2004
http://p1.wawalove.pl/
http://culture.pl/

Opracowanie
Bogdan Mucha