Dawne wille Göllner i Pretschker w Pożarzysku

Secesja to styl w architekturze, który wyłonił się na przełomie XIX i XX wieku i był artystycznym protestem wobec panującego w tamtym okresie akademizmu i historycyzmu. Oba nurty kultywowały przeszłość i dotychczasowe wynalazki, a styl secesyjny miał za zadanie odciąć się (secessio z łac. wycofanie, odstąpienie) od popularnych trendów. Rozwój secesyjnej myśli architektonicznej przypadał na lata 1890-1925, lecz jej zasadniczy rozkwit trwał od ok. 1905 roku. Charakterystycznymi cechami nowego stylu, który w Niemczech i krajach skandynawskich określano jako Jugendstil (styl młodzieżowy), we Francji Art nouveau (nowa sztuka), w Hiszpanii i Włoszech Modernismo (nie mylić z modernizmem), była: 1. ornamentacja – wykończenia budynków często ozdabiane były abstrakcyjną lub roślinną ornamentyką, czasami też stylizacje dotyczyły motywów zwierzęcych – przeważnie ptaków; 2. inspiracja kulturą japońską – pomimo że secesyjni twórcy zakładali, iż nie będą korzystać z dotychczasowych trendów i form, to jednak inspirowali się innymi kulturami, głównie sztuką japońską, 3. asymetria – często w ornamentach pojawiała się asymetria, załamanie formy. Wszystko po to, aby przejawić bunt wobec panujących wówczas form; 4. płaszczyznowość – charakterystyczna dla secesji była płaska, szeroka powierzchnia. Płaszczyzna symbolizowała niezliczoną możliwość rozwiązań i wykończeń budowli. Cechę tę podkreślały również ogromne, szerokie okna; 5. linearyzmem – projektowanie budynków prostych, stosowanie linii równoległych, zakreślanie konturów jest typową cechą budownictwa secesyjnego; 6. jasna, pastelowa kolorystyka – większość budynków, powstałych w dobie secesji jest zamknięta w kolorystyce jasnych pasteli – beżu, bieli, różu czy brązu.

Poza czołowymi architektami, wyznaczającymi rozwój kierunku, styl ograniczał się zasadniczo do zdobnictwa, sprawy funkcji i konstrukcji pozostawiając inżynierom budowlanym. Szczególnie jest to widoczne w ówczesnym budownictwie mieszkaniowym, gdzie rozwiązania urbanistyczne i rzuty mieszkań pozostały zgodne z XIX-wieczną praktyką. Budynki użyteczności publicznej, choć wykazujące się innowacyjnością, korzystały z wątków romantycznych i elementów zarówno neoromańskich, jak i neogotyckich. Wśród budynków spełniających funkcje czysto mieszkaniowe, sporą grupę stanowiły tzw. Wille, czyli z definicji wolno stojące, większe budynki mieszkalne, jednorodzinne i często powiązane z ogrodem. Do tej grupy obiektów secesyjnych, zaliczają się dwie wille, wybudowane w latach 1905-1910 w Pożarzysku (dawn. Hohenposeritz). Jak informuje jedna z ówczesnych kart pocztowych, oba budynki posiadały nazwy własne – Göllner Villa i Pretschker Villa. W monografii historycznej autorstwa Tomasza Ciesielskiego, zawarta została następująca informacja: ... W swojej książce G.Göllner zamieścił wykaz urzędników wiejskich z XIX i XX w.: sołtysów, od 1880 r. naczelników gminny, a od 1933 r. burmistrzów. Wynika z niego, że urzędy te obsadzali członkowie dwóch rodzin Pretschkar (Heinrich 1841-1856, Fritz 1901-1913 i Alfred 1933-1945) i Göllner (Gottfried 1856-1865, Wilhelm 1880-1901 i Waldemar 1913-1933). Jasno wynika z tego, że obie wille były w posiadaniu, dwóch najważniejszych i sądząc po zrealizowanej inwestycji, także i najbogatszych rodzin, zamieszkujących Pożarzysko na przełomie 2 poł. XIX i 1 poł. XX wieku.

Villa Göllner i Villa Pretschker na pocztówce z początku lat 20-tych XX wieku

Dawna Villa Pretschker (ob. budynek mieszkalny nr 8), to obiekt murowany, tynkowany z tynkowanym detalem, dwukondygnacyjny z częściowo użytkowym poddaszem. Rozczłonkowaną bryłę budynku nakrywa wielopołaciowy dach z dachówką ceramiczną. Górna kondygnacja szczytu frontowego, wykonana została w konstrukcji szkieletowej z ceglanym i tynkowanym wypełnieniem.

Dawna willa Göllner na fotografiach z 2004 r. (archiwum Żarowskiej Izby Historycznej) i 2017 r. (fot. B.Mucha)

Dawna Villa Göllner (ob. budynek mieszkalny nr 41; od 1956 roku do końca lat 70-tych XX w. mieszczący Szkołę Podstawową), to obiekt murowany na kamiennym cokole, tynkowany z tynkowanym detalem, jednokodygnacyjny z użytkowym poddaszem. Rozczłonkowaną bryłę budynku nakrywa wielopołaciowy dach z dachówką ceramiczną. Fragmenty szczytów i górne partie ścian, wykonane zostały w konstrukcji szkieletowej z ceglanym i tynkowanym wypełnieniem.

Dawna willa Pretschker na fotografiach z 2004 r. (archiwum Żarowskiej Izby Historycznej) i 2017 r. (fot. B.Mucha)

Źródła:
M. Wallis, Secesja, Warszawa 1974
F. Russell, Architektur des Jugendstils. Die Überwindung des Historismus in Europa und Nordamerika, Stuttgart, 1981
P.Gössel, G.Leuthäuser, Architektur des 20. Jahrhunderts, Kolonia 1994
W.J.R. Curtis, Moderne Architektur seit 1900, Berlin 2002
T. Ciesielski, Żarów, Historia Miasta i Gminy, Żarów 2006

Opracowanie
Bogdan Mucha