Pałac i teren przypałacowy w Wierzbnej w świetle badań archeologicznych przeprowadzonych w 1999 roku

Badania archeologiczne możnowładczo-rycerskiego zespołu rezydencjonalnego w Wierzbnej przeprowadzono w dniach 12-31.07.1999 r., stanowiły one kontynuację prac rozpoczętych w 1997 r. Ich podstawowym celem było rozpoznanie faz rozwoju poszczególnych elementów siedziby feudalnej w rejonie kościoła i pałacu oraz na terenie gródka. Na wysokości dziedzińca pałacu, gdzie w 1997 r. Odkryto najstarsze nie naruszone ślady średniowiecznego osadnictwa, założono dwa wykopy archeologiczne (wykop nr I i III) o łącznej powierzchni 26 m². Badania te pozwoliły na stworzenie całej sekwencji faz zasiedlenia okolic pałacu od połowy XIII po XVI w. W ich trakcie odkryto między innymi wcześniej nie znane elementy zabudowy: rów – fosa z przełomu XIII i XIV w. Oraz urządzenie grzewcze typu hypocaustum z 2 poł. XIV w. Pracami terenowymi kierował dr Artur Boguszewicz z Katedry Etnologii Uniwersytetu Wrocławskiego wraz z dr Łukaszem Koniarkiem z Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, przy współudziale studentów archeologii Zbigniewa Pozorskiego i Marka Łukowiaka. Badania archeologiczne prowadzone były ze środków Katedry Etnologii Uniwersytetu Wrocławskiego w ramach uniwersyteckiego programu badawczego nr 2297/W/KE/99 oraz przy istotnym wsparciu Urzędu Miasta Żarów, który zapewnił pracowników fizycznych, a także pokrył koszty zakwaterowania w Szkole Podstawowej w Wierzbnej.

Lokalizacja wykopów I/99 i III/99 (za: A.Boguszewicz, Ł.Koniarek, Z.Pozorski 2000, ryc. I)

Dziedziniec pałacu. Wykopy I/99 i III/99 (za: A.Boguszewicz, Ł.Koniarek, Z.Pozorski 2000, fot. 1)

Wykop I o wymiarach 4x5 m zlokalizowano w części centralnej dziedzińca pałacu, orientując go względem jego ścian. Eksplorację prowadzono warstwami naturalnymi, nawiązując do numeracji jednostek stratygraficznych z sondażu 1/97. Na całej powierzchni wykopu naturalne podłoże stanowił gruboziarnisty piasek pochodzenia lodowcowego. Przy profilu zachodnim wykopu zachowały się ślady użytkowania terenu w okresie pradziejowym. Do naszych czasów dotrwały one w postaci wykopu pod jamę o nieckowatym zarysie, głębokości 0,86 m i szerokości (wymiar niepełny) 0,9 m. Na jego wypełnisko składała się jasnoszarobrunatna ziemia z ciemniejszymi przesmużeniami. Obiekt przykrywała warstwa jasnoszarobrunatnej gleby (humus pierwotny ?). Najstarszym, odkrytym śladem użytkowania terenu w średniowieczy był wykop pod półziemiankę (?), na którego dnie odłożyła się warstwa brązowobrunatnej ziemi z drobnymi węglami drzewnymi. Przykryto ją poziomem gruzowiskowym (rozbiórkowym), który tworzyły bloczki granitu ze śladami zaprawy, grudek zaprawy wapiennej i piasek. Na podstawie materiału archeologicznego, obiekt ten datować można an połowę – trzecią ćwierć XIII w.

Kolejną fazę zasiedlenia terenu wiązać można z powstaniem rowu o nieckowatym przekroju szer. ok. 3 m i głęb. Ok 1 m. Obiekt ten przebiegał z północy na południe (przez całą długość wykopu), prawdopodobnie spełniając rolę kanału odpływowego – rynsztoku, ewentualnie fosy. Rów prawdopodobnie stosunkowo szybko wypełnił się warstwą szarobrunatnej ziemi, zawierającej odpadki (głównie ceramika naczyniowa). Stało się to przyczyną dokonania kolejnego wykopu, pogłębiającego – fosa od strony wschodniej. W trakcie użytkowania obiektu na jego dnie odłożyło się: poziom czarnoszarej, gliniastej ziemi, który następnie przykryła jasnoszara gleba, przemieszana z żółtym piaskiem. Po raz ostatni rów pogłębiono dokonując stosunkowo płytkiego wykopu o szerokości 2,5 m i głębokości 0,6 m. Materiał wydobyty w trakcie kopania dołu prawdopodobnie odkładano po jego zachodniej stronie, tworząc warstwę jasnoszarej, sypkiej gleby w spągu przemieszanej ze żwirem. W ostatniej fazie użytkowania rowu wypełnił się on ciemnobrunatną ziemią z czarnymi przebarwieniami, zawierającą drobne kamienie. Poziom ten wykraczał po za granice wykopu i rozciągał się miąższą warstwą na wschód obiektu. Chronologię nawarstwień wypełniających rów – fosę określić można ogólnie na okres od przełomu XIII i XIV w. do połowy XIV w. Prawdopodobnie w związku ze zmianą funkcji terenu kanał zasypano szarobrunatną, silnie zapiaszczoną gliną z czarnobrunatnymi przebarwieniami.

Wykop I/99. Obiekt pradziejowy i wypełnisko fosy (za: A. Boguszewicz, Ł.Koniarek, Z.Pozorski 2000, fot. 3)

Wykop I/99. Przekrój wypełniska fosy od południa (za: A.Boguszewicz,. Ł.Koniarek, Z.Pozorski 2000, fot. 4)

Kolejny etap użytkowania omawianego obszaru wiązał się ze wzniesieniem urządzenia grzewczego typu hypocaustum. Stan badań nie pozwala stwierdzić czy stanowiło ono wolnostojącą konstrukcję, czy też wpisane było w południowo-wschodni narożnik budynku o konstrukcji fachwerkowej. Pewnikiem jest natomiast, iż obiekt ten umieszczono we wkopie o głębokości ok. 0,6 m, tworząc czworobok o wym. 1,35x2,70 (wymiar niepełny). Wzniesiono je z kamieni o wymiarach: 33x14x17, 26x14, 24x16, 27x18 cm i fragmentów cegieł, dostawiając konstrukcję do krawędzi wykopu. Dno obiektu wylepiono warstwą warstwą gliny. Urządzenie zaopatrzone było w dwie komory. Od strony zachodniej znajdowało się pomieszczenie obsługi o wymiarach (niepełnych) 0,75x1,1 m. Od komory grzewczej oddzielała ją ścianka grubości 0,12-0,2 m, zaopatrzona w otwór o szerokości ok. 0,4 m. Wymiary pomieszczenia komory grzewczej wynosiły 1x1,2 m. Jej ścianki zaopatrzone były w odsadzki szerokości: 0,04-0,6 m (ściana północna), 0,1-0,15 m (ściana południowa). Wspierały się na nich łęki rusztu, zbudowane z kamieni i fragmentów cegieł, spajanych gliną. Na ruszcie spoczywały kamienie stanowiące akumulator ciepła (głównie otoczaki średnicy: 8-11 cm). Komorę paleniskową przedzielała ścianka z cegieł, gliny i kamieni grubości 17-23 cm. W nawiązaniu do tego podziału długość pierwszego członu komory (od strony zachodniej) wynosiła 0,66 m, a drugiego (od strony wschodniej) 0,35-0,4 m. Być może podział ten związany był z funkcją tylnej części komory jako podstawy konstrukcji komina.

Na południe od hypocaustum (prawdopodobnie na dziedzińcu towarzyszącemu budynkowi od południa) w trakcie jego funkcjonowania wytworzyła się warstwa ciemnej, szarobrunatnej gleby, przemieszanej ze żwirem, węglami drzewnymi, fragmentami cegieł i drobnymi przepalonymi kamieniami. W obrębie dziedzińca dokonano wówczas także niewielkiego wkopu o bliżej nieokreślonej funkcji (szer. 0,3-05 m i głęb. 0,5 m), który wypełnił się jasnoszarą glebą i kamieniami. Kres użytkowania urządzenia grzewczego i dworu (?) mógł nastąpić w wyniku pożaru, po którym konstrukcje ścian zostały rozebrane. Z tym epizodem wiązać można powstanie poziomu brunatnożółtej gliny zalegającej nad reliktami pieca i powierzchnią dziedzińca. Na podstawie fragmentów ceramiki zalegającej w poziomie bezpośrednio poprzedzającym hypocaustum, wzniesienie tej budowli datować można na 2 poł. XIV w. Materiały archeologiczne odkryte w ruinach tej konstrukcji wskazują, iż schyłek jej funkcjonowania nastąpił w 1 poł. XV w. Już po tym fakcie na wysokości tylnej ściany urządzenia grzewczego dokonano niewielkiego wkopu o trapezowatym zarysie, który wypełniono drobnoziarnistym piaskiem, szarą próchnicą oraz fragmentami cegieł i dachówek.

Wykop I/99. Urządzenie grzewcze typu hypocaustum i kamienny kanał (za: A.Boguszewicz, Ł.Koniarek, Z.Pozorski 2000, fot. 5)

Wykop I/99. Urządzenie grzewcze typu hypocaustum (za: A.Boguszewicz, Ł.Koniarek, Z.Pozorski 2000, fot. 6)

Dalsze fazy zasiedlenia terenu związane są z powstaniem warstwy jasnobrunatnej gleby o gliniasto-żwirowatej strukturze, zawierającej grudki zaprawy wapiennej. Materiał ceramiczny odkryty w jej kontekście datować można na XV w. Kolejny etap zasiedlenia wiązać można z wytworzeniem się poziomu żółtego średnioziarnistego piasku (w części południowej wykopu) i warstwy jasnobrunatnej, przepiaszczonej ziemi, zawierającej fragmenty cegieł, drobne kamienie i grudki zaprawy wapiennej. Na podstawie zabytków archeologicznych chronologię tych poziomów można szeroko określić na XVI-XVII w.

Z nowożytnym użytkowaniem pałacu wiązać można wykopanie rowu o szerokości ok. 1 m i głębokości ok. 1,3 m, w którym umieszczono kamienny kanał o konstrukcji skrzynkowej, biegnącego z północnego zachodu na południowy wschód. Obiekt miał czworoboczny przekrój, przy szerokości 0,8 m. Zbudowany był z granitowych płyt (kamień łamany) o czworobocznym zarysie i wymiarach 65x50, 50x40, 57x36 cm. Przestrzenie między nimi uzupełniano także fragmentami cegieł. Konstrukcję spajała zaprawa o dużej domieszce piasku. Obiekt zasypany został żółtym piaskiem, przemieszanym z fragmentami cegieł i dachówek oraz grudkami zaprawy wapiennej. Najmłodszy etap użytkowania terenu związany był z powstaniem poziomu próchniczej gleby (przed 1945 r.), zawierającej w stropie znaczną domieszkę gruzu (po 1945 r.).

Dziedziniec pałacu. Wykop III/99 (za: A.Boguszewicz, Ł.Koniarek, Z.Pozorski 2000, fot. 2)

Wykop III/99 o wymiarach 3x3 m ulokowany został przed dziedzińcem pałacu (swą orientacją nawiązywał do wcześniejszych wykopów). Najstarszy horyzonty osadnictwa średniowiecznego zachował się w postaci poziomu szarożółtego piasku, zalegającego na piaszczystym podłożu calcowym. Jednostka ta została istotnie naruszona w trakcie późniejszego użytkowania terenu. Materiał archeologiczny zalegający w jej kontekście datować można na 2 poł. XIII i XIV w. Również w obrębie wykopu III/99 zlokalizowano fragment rowu o szerokości ( co najmniej) 1,5 m i głębokości ok. 1 m, biegnącego po linii północ-południe. Stanowił on kolejny odcinek odkrytego w obrębie wykopu nr I/99. Na jego dnie zalegał poziom czarnobrunatnej gliny. Podobnie jak miało to miejsce w wykopie nr I/99, materiał ceramiczny z wypełniska rowu datować można na 1 poł. XIV w. Kanał zasypany został piaskiem o zabarwieniu od szarożółtego po szarobrunatny, przemieszany z drobnymi kamieniami. Już po tym fakcie nad warstwą niwelacyjną powstał poziom szarobrunatnej, zapiaszczonej gleby ze smugami żółtobrunatnego piasku i czarnobrunatnej ziemi. Okres intensywnego użytkowania terenu wiązać można z powstaniem warstwy czarnej i czarnobrunatnej ziemi z kamieniami i licznymi fragmentami ceramiki naczyniowej. Ze względu na silne zniszczenie tej jednostki, przez późniejsze wkopy oraz korzenie pobliskich drzew , trudno wskazać na jej kontekst funkcjonalny. Nie można jednak wykluczyć, iż powstała w nawiązaniu do destruktów budynku mieszkalnego, po którym zachowało się w południowo-wschodniej części wykopu: skupisko kamieni, węgli drzewnych oraz placki zaprawy wapiennej wraz z bogatym zespołem ceramiki naczyniowej. Na podstawie materiałów ceramicznych zalegających w nawarstwieniach powstałych po zasypaniu rowu tę fazę użytkowania terenu datować można na 2 poł. XIV w.

Wykop III/99. Przekroje wypełniska fosy (za: A.Boguszewicz, Ł.Koniarek, Z.Pozorski 2000, fot. 7)

Wykop III/99. Wypełnisko fosy na poziomie calcowego podłoża (za: A.Boguszewicz, Ł.Koniarek, Z.Pozorski 2000, fot. 8)

Bliżej nierozpoznaną funkcję miał wkop o czworobocznym przekroju, zlokalizowany w północnej części wykopu. Wypełniał go piasek o zabarwieniu od kremowego po jasnożółty z szarymi przesmużeniami. Zasypisko tego obiektu zostało przykryte zapiaszczoną, szrobrunatną ziemią zawierającą fragmenty cegieł. Również w kontekście tej warstwy (w części wschodniej wykopu) koncentrowały się kamienie eratyczne. Ceramikę pochodzącą z tej warstwy można szeroko datować na XV-XVI w.

Kolejny etap zasiedlenia terenu reprezentował poziom jasnoszarej gleby, przemieszanej z piaskiem, kamieniami i brunatną gliną. Na jego powierzchni ułożona została wybrukowana droga o szer. ok. 2 m, biegnąca prawdopodobnie od zachodniego skrzydła pałacu w stronę kościoła. Jej konstrukcja składała się z dwóch szeregów, równolegle biegnących płyt granitowych o czworobocznym zarysie i wym. 43x43x7,5-10 cm, odstępy między płytami wynosiły 17-28 cm, zaś między rzędami 36-46 cm. Przestrzenie między nimi wypełniały otoczaki o średnicy: 7, 15, 23 cm. Konstrukcję tę przykrywała cienka warstwa jasnoszarej ziemi z przesmużeniami żółtego pasku oraz rozproszonymi, amorficznymi węglami drzewnymi.

Wykop III/99. Powierzchnia wybrukowanej drogi (za: A. Boguszewicz, Ł.Koniarek, Z.Pozorski 2000, fot. 9)

Kolejny etap zasiedlenia okolic pałacu związany był z powstaniem poziomu ciemnobrunatnej, przepiaszczonej ziemi, noszącej charakter warstwy niwelacyjnej. Przykrywała go szaroczarna gleba z przesmużeniami żołtobrunatnego piachu i fragmentami cegieł. Poziomy przykrywające wybrukowaną drogę zawierały się w przedziale chronologicznym XV-XVII w. Prawdopodobnie współczesny okres zasiedlenia (przed 1945 r.) związany jest z dokonaniem głębokiego wkopu (instalacyjnego ?) przed dziedzińcem pałacu. Obiekt został zasypany jasnobrunatną ziemią pozyskaną w trakcie kopania dołu. Prawdopodobnie podobną funkcję miał kolejny wkop, umieszczony w obrębie starszego, wypełniony jasnobrunatną ziemią przemieszaną z piachem i żwirem. Nawierzchnię drogi prowadzącej na dziedziniec pałacu przed 1945 r. tworzyła warstwa czarnego żwiru. Nad nią powstał poziom współczesnego humusu.

Podsumowanie

Odkrycia dokonane w 1999 r. (oraz wcześniejsze z 1997 r.) pozwalają stwierdzić, iż w pobliżu kościoła i pałacu w Wierzbnej funkcjonowała osada pradziejowa. Na podstawie materiałów ceramicznych zalegających w wypełnisku odsłoniętych obiektów (jam o bliżej nie rozpoznanej funkcji) oraz znalezisk luźnych stanowisko to datować można na wczesną epokę żelaza i okres wpływów rzymskich (kultura łużycka i kultura przeworska). Brak liczących się znalezisk materiałów wczesnośredniowiecznych w trakcie badań w 1999 r. Nadal pozostawia otwartą kwestię charakteru osadnictwa przedkolonizacyjnego. W tym kontekście na uwagę zasługuje to, iż najliczniejszy inwentarz materiałów ceramicznych z XI-XII w. Odkryty został w 1997 r. na gródku (zlokalizowanym na tzw. Skałce).

Zgodnie z wcześniejszymi odkryciami, najstarsze, występujące in situ relikty osadnictwa średniowiecznego znajdowały się w pobliżu pałacu. Nowsze dane sugerują, iż jest nim pozostałość obiektu wgłębnego (półziemianki ?), który po pożarze został wypełniony gruzem pochodzącym z murowanej budowli. Resztki tynku odkryte w kontekście tej warstwy wskazywać mogą na reprezentacyjny charakter rozebranego obiektu (dwór Wierzbnów ?). Materiał ceramiczny, który zalegał w obrębie półziemianki (?) datuje rozbiórkę tej budowli na około połowę XIII w. Brak danych nie pozwala na ścisłą korelację murowanego obiektu w pobliżu kościoła z najstarszą fazą zabudowy obiektu obronnego. Nie można wykluczyć, iż w 1 poł. XIII w. siedziba Wierzbnów składała się z trzech elementów: kościoła, murowanego dworu (nieobronnego ?) i gródka (refugium ?). U schyłku XIII lub na początku XIV w. okolice kościoła nadal intensywnie użytkowano. Wówczas też na zachód od świątyni powstał wypełniony wodą rów. Przyszłe badania wykażą czy spełniał on rolę fosy okalającej kolejną rezydencję, czy był rynsztokiem odprowadzającym nieczystości z terenu folwarku. Materiał ceramiczny odkryty w wypełnisku rowu wskazuje, iż obiekt ten użytkowano intensywnie do połowy XIV w.

Jeszcze w trakcie funkcjonowania gródka (na Skałce) około połowy XIV w. nastąpiły zmiany w zagospodarowaniu obszaru sąsiadującego z kościołem od zachodu. Wówczas to rów – kanał został zasypany. Po zniwelowaniu terenu, wzniesiono budynek o konstrukcji fachwerkowej, zaopatrzony w urządzenie grzewcze typu hypocaustum. Obiekt ten najpewniej był nieufortyfikowaną siedzibą feudalną, zlokalizowaną w obrębie folwarku. Z dużym prawdopodobieństwem inwestycję tę przypisać można rycerskiemu rodowi von Rohnau, który wszedł w posiadanie Wierzbnej przed 1366 r. Budowla ta prawdopodobnie funkcjonowała między połową XIV i początkiem XV w. Od strony południowej towarzyszył jej dziedziniec, zaś od północnego-wschodu bliżej nie zidentyfikowane drewniana zabudowa mieszkalna oraz wkopany w podłoże obiekt o czworobocznym zarysie (chłodnia ?). Kres użytkowania tego założenia najpewniej zbiegł się z przejęciem dóbr wierzbnieńskich przez cystersów z Krzeszowa (stanowiły one wówczas własność kilku osób). W ramach tej akcji w 1403 r. zakonnicy wykupili posiadłości od Hansa von Rohnau, w których skład wchodził m.in. folwark z murowanym (?) dworem.

Z działalnością nowych właścicieli wiązać można wzniesienie budynku mieszkalnego, który dotrwał do naszych czasów jako wschodnie skrzydło dawnego pałacu przeora. Obiekt ten najpewniej jest tożsamy z budynkiem, który opat krzeszowski wznosił w pobliżu muru kościelnego w 1447 r. Budowli tej od zachodu towarzyszył dziedziniec, prawdopodobnie związany z zapleczem gospodarczym przeoratu. Prawdopodobnie w XVI w. dokonana została przebudowa (modernizacja) murowanego dworu, po której, prócz detali zachowanych w piwnicach i parterze budowli pozostały ślady placu budowy na dziedzińcu. Po tym epizodzie nastąpił okres stabilnego funkcjonowania terenu na zachód od budynku jako dziedzińca.

Kolejny etap funkcjonowania posiadłości cysterskiej wiązać można z budową trójskrzydłowego pałacu przeora (przełom XVII i XVIII w. ?). Budowli tej towarzyszyła wybrukowana droga, idąca od zachodniego skrzydła pałacu w kierunku bramy muru kościelnego (obecnie zamurowana). Nowym elementem towarzyszącym pałacowi stał się kamienny kanał zaopatrujący budynek w wodę, który powstał pod koniec XVIII w. lub na początku XIX w. Kolejne ślady użytkowania terenu wiązać już można z okresem funkcjonowania zespołu pałacowego w XIX i XX w.

Na podstawie: A. Boguszewicz, Ł.Koniarek, Z.Pozorski, Sprawozdanie z badań archeologicznych siedziby możnowładczo-rycerskiej w Wierzbnej w 1999 r., Wrocław 2000 (archiwum Żarowskiej Izby Historycznej)

Przygotował
Bogdan Mucha