W sakiewce dawnych mieszkańców gminy Żarów, cz.9: Srebrny halerz legnicki z Wierzbnej

Na Dolnym Śląsku znajduje się 56 zabytkowych obiektów wzniesionych w stylu romańskim. Pośród nich występują katedry, kościoły, kolegiaty, rotundy, rzeźby oraz zamki. W grupie romańskich kościołów wiejskich na pierwsze miejsce wysuwa się najbardziej reprezentatywny zabytek tego rodzaju w woj. dolnośląskim, pochodzący z ok. poł. XIII w. kościół p.w. Wniebowzięcia NMP w Wierzbnej, gm. Żarów. Przeprowadzone w latach 1997-2004 badania archeologiczne w rejonie kościoła, objęły jego przyziemie w wykopie obiegającym zewnętrzne lico całej budowli. Najstarszymi śladami osadnictwa w tym rejonie okazały się pozostałości osady ludności kultury łużyckiej z V okresu epoki brązu – lata 950/850-750/700 p.n.e., która ulokowana została na skraju wysoczyzny, nad skarpą utworzoną przez doliną Bystrzycy, a jednocześnie nad strefą źródliskową (dolinką) drobnego cieku wodnego. Kolejnym etapem osadniczym były ślady osadnictwa z młodszych faz wczesnego średniowiecza. Wyniki przeprowadzonych badań archeologicznych umożliwiły prześledzenie techniki budowy przyziemia świątyni, której fundament stanowiła ława wykonana z łamanego kamienia (gł. kwarcyt), spajanego gliną. Wyjątek stanowił odcinek muru pod wieżami, którego najwyższy poziom był warstwą granitowych ciosów, spojonych zaprawą wapienną. Nad podwaliną wznosił się cokół z granitowych ciosów o zróżnicowanej wysokości od 0,45 do 0,60 m. W przypadku wież podstawę cokołu tworzyły fazowane ciosy przykryte detalem z wałkiem. Przed pierwotnym wejściem do świątyni, znajdującym się w południowej ścianie nawy, umiejscowiony był murowany cokół o wymiarach 1 x 4,7 x 0,9-1,0 m, który wzniesiono z kamienia łamanego i niestarannie obrobionych kwadr. Cokół ten stanowił fundament dla konstrukcji portalu o wejściu szerokości ok. 2,5 m. W jego ościeżach zachowały się mocno zniszczone ciosy, osadzone w masywie ściany i wychodzące przed jej lico. Elementy te oraz widoczny zarys górnych części wejścia, tworzyły pierwotnie uskokową formę portalu, zaopatrzonego w trójkątne zwieńczenie. Podczas wybicia nowego otworu wejściowego do kościoła, starszy został zamurowany przy użyciu ciosów z częściowo wyburzonej północnej ściany nawy. Pośród detali odkrytych w czasie prac archeologicznych w najniższym poziomie muru, znalazł się również granitowy element w formie lilii, który najpewniej stanowił część ornamentu archiwolty portalu.

 Romańska część obecnej świątyni z dwuwieżową fasadą od strony zachodniej, fot. B.Mucha

Zarys kościoła romańskiego z odsłoniętymi pozostałościami zabudowy i cmentarza: A - fundament portalu pierwotnego wejścia, B - fragmenty zakrystii, B`- urządzenie grzewcze, C - pozostałości nowożytnych grobowców, 1 - XIII w., 2 - XVII w., 3 - niezidentyfikowany mur nowożytny (rys. J. Baron), za A.Boguszewicz 2005, s. 283

Po wzniesieniu głównego korpusu świątyni wierzbneńskej, przy północnej ścianie prezbiterium zbudowany został budynek zakrystii, który był jednoprzestrzenną, parterową budowlą o wymiarach zewnętrznych 4,5 x 9 m z przykrytym kolebą pomieszczeniem o wymiarach 3,2 x 6,3 m. Jego ściany wzniesione zostały z łamanego granitu, spojonego gliną do wys. 0,4m, a powyżej zaprawą wapienną. Wylewka wapienna przykryta dranicami stanowiła poziom użytkowy budynku. Pozyskane podczas badań materiały archeologiczne wskazały istnienie tego obiektu już w 2 poł. XIII w. Kres zakrystii nastąpił natomiast ok. poł. XV w., na co wskazuje odkryta w jej wnętrzu moneta – halerz legnicki z 1 poł. XV w. Kolejny budynek pełniący funkcję zakrystii (?), wzniesiono w tym miejscu najprawdopodobniej dopiero na początku XVII w.

Halerz (niem. Haller lub Heller, cz. haléř lub dawniej halíř, słowac. halier; od łacińskiego denarius hallenses – denar hallski) to srebrna moneta, bita od początku XIII wieku w Niemczech (w Hall am Kocher, stąd nazwa), potem w środkowej Europie. Na Śląsku halerz pojawił się w latach 40-tych XIV wieku, zastępując kwartniki. Zanikł w XIX wieku. Egzemplarz odnaleziony podczas badań archeologicznych przy południowej ścianie prezbiterium kościoła pw. Wniebowzięcia NMP w Wierzbnej, wybity został w 1 połowie XV wieku, kiedy rządy w księstwie legnicko-brzeskim sprawował Ludwik II Brzeski (1413-1436) lub Elżbieta Brandenburska (1436-1449). Moneta o wadze 0,31 g, zawiera popiersie św. Piotra trzy-czwarte w prawo z kluczem w dłoni (na awersie) oraz wizerunek piastowskiego orła z głową zwrócona w prawo (na rewersie).

Halerz legnicki z 1 połowy XV wieku odnaleziony podczas badań archeologicznych przy południowej ścianie prezbiterium kościoła pw. Wniebowzięcia NMP w Wierzbnej 

Ludwik II, książę brzeski i legnicki z dynastii Piastów. Syn księcia brzeskiego Henryka VII z Blizną i jego drugiej żony Małgorzaty, córki Siemowita III mazowieckiego, urodził się między rokiem 1380 a 1385. Ludwik II był dwukrotnie żonaty. Pierwszą żoną była Jadwiga Zapolya (zm. 1414 r.) córki Jana, żupana trenczyńskiego, którą poślubił przed 14 sierpnia 1409 roku. Drugą żoną (od 1418/20 r.) była córka elektora brandenburskiego Fryderyka I Hohenzollerna - Elżbieta (ur. 1403 r., zm. 31 października 1449 r.), z którą miał czwórkę dzieci: Ludwika (ur. Po 1420 r., zm. 1435 r.), Elżbietę (ur. 5 stycznia 1426 r.), Magdalenę (zm. 10 września 1497 r.; żona Mikołaja I opolskiego ), Jadwigę (ur. ok. 1430 r., zm. 21 października 1471 r.; żona Jana I lubińskiego).

W lipcu 1399 roku zmarł Henryk VII z Blizną. W październiku 1400 roku jego synowie podzielili ojcowiznę. Henryk IX objął w panowanie okręgi: lubiński, chojnowski i oławski wraz z miastami. Ludwik III rozpoczął rządy w Brzegu, Kluczborku i Byczynie. 17 lipca 1402 roku obaj przyrodni bracia pojawili się na zjeździe książąt śląskich weWrocławiu, na którym zawarli ze sobą i innymi książętami sojusz obronny oraz zapewnili króla Czech Wacława IV Luksemburskiego o swej lojalności. Ludwik II w 1404 roku udał się na pielgrzymkę do Ziemi Świętej, w czasie której został uwięziony przez Saracenów. Nieszczęsna wieść dotarła do Brzegu dopiero pod koniec roku. Henryk IX w celu odkupienia brata nałożył na mieszkańców Brzegu, a także należących do niego Chojnowa i Oławy dodatkowy podatek. Potrzebna suma 4000 grzywien została zebrana jeszcze w tym samym roku, jednakże Ludwik II wrócił na Śląsk dopiero pod koniec 1405 roku. W czasie niewoli Ludwika, w księstwie brzeskim rządy sprawował jego brat Henryk IX. Stosunki między braćmi popsuły się w związku z kwestią dziedziczenia księstwa legnickiego. W marcu 1409 roku książę legnicki i biskup wrocławski Wacław II legnicki zapisał księstwo legnickie i połowę Złotoryi Ludwikowi II. Prawa do drugiej części miasta wraz z okręgiem i 6000 grzywien czynszu z Legnicy przypadły Henrykowi IX. Wacław II zastrzegł, że Złotoryja w całości ma przypaść jednemu z braci – temu, który spłaci drugiego.

Ludwik II Brzeski (1380/1383-1436) - książę brzeski i legnicki

W tym samym roku Ludwik II zwrócił się do Henryka IX z propozycją odkupienia jego części Złotoryi. W tym momencie książę lubiński, już wcześniej urażony faworyzowaniem przez Wacława II młodszego brata, zerwał przyjazne stosunki z przyrodnim bratem. Wkrótce spór przerodził się w otwartą wojnę, wydaną przez Henryka IX, która toczyła się w latach 1411-1414. Zażegnaniu konfliktu nie pomogły mediacje Wacława II, który usiłował przekonać księcia lubińskiego, że ma prawo rozdysponowywać swoim majątkiem według własnego uznania. Ostatecznie 16 marca 1413 roku. Wacław zrezygnował z władzy nad Legnicą i oddał ją Ludwikowi II. Bratobójczą wojnę przerwał dopiero król Czech Wacław IV Luksemburski, który zakazał swoim wasalom prowadzenia dalszych walk. Bracia przy pomocy Wacława II zawarli pokój i wydali dokument o wzajemnym dziedziczeniu. Mieszkańcy księstwa legnicko-złotoryjskiego złożyli hołd obydwu książętom. Ludwik II w 1419 roku dostał w dożywotnie władanie Karniów, a w 1427 roku przyłączył Strzelin. W 1413 roku zastawił Kluczbork, Wołczyn i Byczynę księciu oleśnickiemu Konradowi VII Białemu, które wykupił w 1420 roku, ale następnie zastawił w 1434 roku książętom opolskim. Ludwik II był założycielem rycerskiego stowarzyszenia o nazwie "Rudenband" (Związek Psów Gończych, można tłumaczyć też jako "Obroża Psa Gończego", taka była odznaka noszona przez jego członków), stowarzyszenie powstało w 1413 roku, należeli do niego m.in. książęta Wacław II legnicki, Przemysł opawski, Jan żagański, Konrad Starszy oleśnicki i Konrad Młodszy oleśnicki. Książę Ludwik II był też członkiem założonego przez króla Węgier Zygmunta Luksemburczyka Zakonu Smoka. Zmarł 30 kwietnia 1436 roku.

Źródła i ilustracje:
A.Boguszewicz, M.Boguszewicz, Ł.Koniarek, Sprawozdanie z badań archeologicznych średniowiecznego zespołu osadniczego w Wierzbnej, gm. Żarów, woj. wałbrzyskie, Wrocław 1997
Piastowie. Leksykon biograficzny, Kraków 1999
A.Boguszewicz, Architektura siedziby możnowładczo-rycerskiej w Wierzbnej koło Świdnicy w świetle badań archeologicznych, Archaeologia Historica Polona, tom 15/1, 2005, s.281-285
https://wcn.pl/
http://www.poczet.com/

Opracowanie
Bogdan Mucha