W sakiewce dawnych mieszkańców gminy Żarów, cz.10: Srebrne kwartniki piastów śląskich

Kwartnik to srebrna moneta bita w średniowieczu (od końca XIII wieku) na Śląsku, w Wielkopolsce, w Królestwie Polskim, w państwie krzyżackim i na Pomorzu Zachodnim. Kwartnik był monetarnym odpowiednikiem kwarty, stanowiącej 1/4 skojca, czyli 1/96 grzywny. Jego wartość wyrażona w innych monetach to: pół grosza, 8 denarów (fenigów), 16 oboli. Po raz pierwszy kwartnik pojawił się w wyniku reformy monetarnej, przeprowadzonej w Księstwie Głogowskim pod koniec XIII wieku przez księcia Henryka III. Prawdopodobną przyczyną wprowadzenia tej monety był rozwój handlu suknem importowanym na Śląsk z Flandrii i odprzedawanym dalej. Powstała potrzeba bicia pieniądza przyjmowanego we Flandrii. Za tą hipotezą przemawia typologia monet nawiązująca do motywów flandryjskich (forma krzyży, odsłonięta głowa en face, charakterystyczne dla naśladownictw pseudolegendy). Kwartnik Henryka III ważył ok. 1,70 g i zawierał wysoką (0,900 - 0,970) próbę srebra. Szybko rozpowszechnił się na Śląsku i również w Wielkopolsce. Był bity w 34 mennicach, co świadczy o dużym zdecentralizowaniu lokalnego mennictwa. Znanych jest około 100 typów kwartników śląskich. Bite były przez większość księstw śląskich a także w Poznaniu, Grodzisku Wielkopolskim i Kościanie. Stał się tak ważną jednostką monetarną na Śląsku, że po zaprzestaniu jego emisji około 1330 roku zaczęły się pojawiać w obiegu tzw. Obcięte grosze praskie. Były to zredukowane przez obcięcie do wagi kwartnika grosze praskie, którymi starano się zastąpić brak kwartników. Kwartnik z Grodziska bity był w okresie panowania książąt śląskich w latach 1306-1312. Na awersie znajdowała się głowa księcia w profilu lewym, P albo PO/snaniensis/, na rewersie - D/e/ Grodi/s/ albo De Grodis, drzewo-lipa.

W Królestwie Polskim kwartniki zostały wprowadzone reformą monetarną Kazimierza Wielkiego przeprowadzoną w roku 1367. Mieściły się w systemie grosza krakowskiego. Kwartnik odpowiadał 1/96 grzywny srebra i 1/46 krakowskiej grzywny obrachunkowej. Stanowił więc 1/4 skojca i 1/2 grosza (stąd nazywany czasami półgroszem) a odpowiadał dwóm ćwierć groszom. Trudności z pozyskaniem srebra spowodowały szybko postępujące psucie tej monety. Już w 1369 roku szacowana była na 1/3 grosza, a w 1370 roku w Wielkopolsce na 1/4 grosza. Na awersie kwartnika widniała postać króla w majestacie (w uroczystym stroju z insygniami królewskimi) i napis MONETA KAZIMIRI. Na rewersie znajdował się piastowski orzeł otoczony napisem REGIS POLONIE. Kwartniki Kazimierza Wielkiego były bite w Krakowie i prawdopodobnie w Poznaniu. Po podboju Rusi Halickiej pojwiła się odmiana z mennicy lwowskiej przedstawiająca na awersie lwowskiego lwa, otoczonego napisem MONETA DOI RVSCIE R, a na rewersie ukoronowany inicjał królewski i napis REGIS POLONIE R. Emisja kwartników w Królestwie skończyła się wraz ze śmiercią władcy. Na Rusi Halickiej bite były jeszcze za panowania Ludwika Węgierskiego przez wielkorządcę tej prowincji Władysława Opolczyka i incydentalnie przez Władysława Jagiełłę.

Wielki mistrz zakonu krzyżackiego Winrich von Kniprode bił w latach 1360-1380 w mennicy toruńskiej srebrną monetę zwaną kwartnikiem. Kwartnik krzyżacki pod względem wagowym i obrachunkowym nie był powiązany z bitymi na ziemiach piastowskich. Miał masę 0,75 g i wartość czterech brakteatów. Niezrealizowane plany bicia kwartników miał również Michał Kuchmmeister w 1415 roku. W XV i na początku XVI wieku srebrne kwartniki bito na Pomorzu Zachodnim. Miały one wartość czterech małych denarów i ważyły 0,46 g. Najstarsze pochodzą ze Szczecina 1408. Bito je również w Gardźcu Rugijskim, Goleniowie, Pyrzycach i Stargardzie. Niekiedy kwartniki o wadze 0,39 g i 0,44 g bito na wzór pomorskich w Brandenburgii.

Z pewnością srebrne kwartniki piastów śląskich, wybijane przez mennice w Lwówku Śląskim i Świdnicy, były środkiem płatniczym używanym w XIV wieku przez mieszkańców ówczesnych miejscowości Ekardi villa (Bożanów), Buckow (Buków), Golzciz (Gołaszyce), Ingrammi villa (Imbramowice), Kalendorf (Kalno), Rabyn (Kruków), Laszano (Łażany), Mertinsdorf (Marcinowiczki), villa Phaffendorf (Mielęcin), villa Nicolai (Mielęcin), Conradiswalde (Mrowiny), Poserycz (Pożarzysko), Proilsdorf (Przyłęgów), Pyschin (Pyszczyn), Schonvelt (Siedlimowice), Tarnow (Tarnawa), Wirben (Wierzbna), Sastrushe (Zastruże), Sarowicz (Żarów), leżących wówczas w granicach księstwa świdnicko-jaworskiego.

Kwartnik, ok. 1301-1312, Bernard II lub Henryk I lub Bolko II, mennica: Lwówek?; awers: Hełm rycerski w lewo z pióropuszem z 6 piór, napis: GALEA DVCVM SLESI; rewers: Orzeł piastowski na wprost z głową w lewo w tarczy, napis: IVVENVM BOLKONVI, srebro, waga 1,59 g

Kwartnik, 1301-1326, Bernard II, mennica: Świdnica, awers: Duża litera B i napis nbVO, rewers: Korona i napis w otoku ORB..O, srebro, waga 1,65 g

Kwartnik, 1 ćw. XIV wieku, Bernard II lub Henryk I lub Bolko II, mennica: Świdnica, awers: Gotycka litera S, w otoku trójliście i czwórliście, rewers: Uskrzydlona strzała, wokoło fragment legendy ...LYAMBE, srebro, waga 1,62 g

Kwartnik, 1281-1301, Bolko I, mennica: Lwówek ?, awers: Hełm rycerski na wprost z podwójnym pióropuszem, napis, rewers: Orzeł piastowski na wprost z głową w lewo, obwódka i rozetki w około, srebro, 1,69 g (zbiory Muzeum w Chorzowie, fot. Tomasz Szemalikowski)

Kawartnik, 1301-1326, Henryk II lub Bernard II lub Bolko II, mennica: Żagań ?, awers: Głowa na wprost, rozetki w otoku, rewers: Bawarska tarcza herbowa i napis CLIPEVS BAVWARIE, srebro 1,69 g

Kwartnik, 1306-1326, Bernard II, mennica: ?, awers: Postać anioła zwrócona w lewo i napis, rewers: Krzyż, w polu kulki i napis, srebro, waga 1,69 g (zbiory Muzeum w Chorzowie, fot. Tomasz Szemalikowski)

Około 1274 roku książę legnicko-głogowski Bolesław Rogatka, wydzielił najstarszemu synowi Henrykowi Grubemu własną dzielnicę obejmującą takie miasta jak Jawor, Bolków, Kamienna Góra, Lubawka, Lwówek Śląski i Świerzawa. W 1277 roku dzielnica została powiększona o Strzegom. Po śmierci Bolesława Rogatki w 1278 Henryk V przekazał księstwo jaworskie bratu Bolkowi I Srogiemu. Ten zaś ok. 1281 roku wydzielił młodszemu bratu Bernardowi ziemię lwówecką., która w 1286 roku powróciła do macierzy. W 1289 roku książę otrzymał od króla czeskiego Wacława II miasto Chełmsko Śląskie. Od tego czasu datuje się wydzielenie granicy pomiędzy Śląskiem a Czechami przebiegającej działem wodnym Odry i Łaby. W 1290 roku w zamian za a pomoc zbrojna udzieloną Henrykowi V Grubemu w walce o diadem księstwa wrocławskiego Bolko I otrzymał południowe tereny księstwa wrocławskiego, a w szczególności następujące grody: Świdnica, Dzierżoniów, Strzelin, Ziębice i Ząbkowice Śląskie. Od tego to czasu zaczął tytułować się księciem świdnicko-jaworskim. 9 listopada 1301 umarł Bolko I Srogi, schedę po nim jako bracia niedzielni obejmują jego synowie: Bernard, Bolko oraz Henryk. W 1312 roku dokonują podziału księstwa świdnicko-jaworskiego w ten sposób, iż Bernard zostaje księciem na Świdnicy, Bolko księciem na Ziębicach a Henryk księciem na Jaworze. Po śmierci Bolka II w 1368 roku księstwo świdnicko-jaworskie przechodzi pod zwierzchność lenną czeską. Rządy sprawuje do 1392 roku sprawuje Agnieszka Habsburzanka wdowa po Bolku II.

Godło Księstwa Jaworskiego (po lewej), Godło Księstwa Świdnickiego (po prawej)

Źródła i ilustracje:
A.Jureczko, Bolko I, książę jaworsko-świdnicki, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny, Zeszyt 59, Prace Historyczne VIII, Kraków 1977
Z.Boras, Książęta piastowscy Śląska, Katowice 1978
S.Szczur, K.Ożóg, Piastowie, Kraków 1999
Piastowie. Leksykon biograficzny. Kraków 1999
http://www.muzeum.chorzow.pl/
https://wcn.pl/
http://sredniowiecze.wcn.pl/
https://pl.wikipedia.org/

Opracowanie
Bogdan Mucha