O dzwonach z kościoła pw. NSPJ w Żarowie

Dzwon to instrument muzyczny zaliczany do grupy idiofonów naczyniowych, czyli instrumentów, w których źródłem dźwięku jest ciało stałe mające niezmienną, naturalną sprężystość (instrument perkusyjny), pobudzane i wprawianae w drganie za pomocą innego przyrządu np. Belki lub bijaka. Ogólne dzwony można podzielić można na kloszowe, kuliste z sercem, kuliste bez serca (grzechotkowe), bezsercowe głębokie i bezsercowe płytkie. Ze względu na materiał, z którego zostały wykonane na dzwony: brązowe, spiżowe, odlane ze staliwa, mosiężne, szklane, ceramiczne, drewniane lub wykonane z tworzyw sztucznych. W skład budowy typowego dzwonu wchodzą następujące elementy (od góry): korona, hełm, krawędź dolna, płaszcz, wieniec i krawędź dolna. Wewnątrz znajduje się bijak zwany sercem. Korona dzwonu posiada zazwyczaj od 4 do 6 kabłąków lub trzpieniów, które służą do zawieszania dzwonu, przy pomocy stalowych taśm lub klamer do tzw. jarzma (ruchomy element zwieszenia). Jarzmo osadzone jest w nieruchomym siedzisku. Bijak zwany sercem dzwonu, wykonany jest najczęściej z miękkiej kutej stali. Jego posadowienie odpowiada miejscu, w które ma uderzać, czyli w najgrubszą część płaszcza tzw. wieniec. Ważny jest także odpowiedni kształt dla uzyskania poprawnego dźwięku. Waga serca, wynosi zazwyczaj ok. 4% masy całego dzwonu.

Części typowego dzwonu: 1. jarzmo, 2. korona, 3. hełm (głowa), 4. krawędź górna, 5. płaszcz 6. wieniec, 7. krawędź dolna (warga), 8. usta, 9. serce dzwonu, 10. linia paciorka

Najstarszym zachowanym do dziś dzwonem, jest niewielki brązowy instrument odnaleziony podczas badań archeologicznych przeprowadzonych w pobliżu Babilonu. Dzwonek ten datowany jest na IX wiek p.n.e. Dzwony w starożytności znane były także w Egipcie, Indiach, Nepalu oraz w Tybecie. Z V wieku p.n.e. pochodzą najstarsze dzwony z obszaru Chin. Instrumenty takie odnalezione zostały także w grobach władców indiańskich w Ameryce Środkowej i Południowej. Najstarsze znaleziska współczesne Aztekom oraz Inkom, datowane są na 500 r. p.n.e. Historia dzwonów w Europie sięga czasów Starożytnej Grecji i Cesarstwa Rzymskiego. O instrumentach kutych lub nitowanych z blach, piszą min. Plutrach, Piliniusz i Strabon. Z IV wieku p.n.e. znane są niewielki odlewane dzwonki, służące do celów świeckich. Jako instrumenty obrzędowe, pojawiły się ok. V wieku p.n.e. W Italii i we Francji. Jak podaje Grzegorz z Tours – biskup i historyk, ok. 580 roku dzwony uruchamiane były za pomocą ciągniętych lin. Na początku VII wieku papież Sabinian wprowadził dzwony do użytku kościelnego, a w czasach karolińskich wznoszono już pierwsze dzwonnice. Z kolei ok. 968 roku papież Jan XIII, poświęcił wielki dzwon kościoła laterańskiego i nadał mu imię "Jan".

Najstarszą wzmiankę o dzwonach na ziemiach polskich, podaje w XI wieku czeski kronikarz Kosmas, opisując najazd Brzetysława I na Polskę w 1039 roku: „…Na końcu więcej niż na stu wozach wieźli olbrzymie dzwony i wszystek skarb Polski, za nimi postępował niezliczony tłum znakomitych mężów, z rękami skrępowanymi żelaznymi pętami…”. Najstarszym zachowanym dzwonem w Polsce jest dzwon Nowak lub Herman, odlany ok 1271 roku i wiszący dzisiaj w Wieży Srebrnych Dzwonów Katedry na Wawelu. Drugim jest dzwon Piotr z 1314 roku, który wisi w kościele pw. św.Jakuba w Sandomierzu. Z 1318 roku pochodzi dzwon Poranka, Południa i Wieczoru, zwany też Dzwonem Przedbora, który wisi w Bazylice Mniejszej pw. śśw. Piotra i Pawła w Strzegomiu. Inne, uszkodzone dzwony to: Dzwon Urban (1382 r.; Biecz), Dzwoń św. Wawrzyńca (1386 r.; Toruń), Dzwon Jan (1389 r., Sandomierz). Najsłynniejszym polskim dzwonem jest Dzwon Zygmunt z 1520 roku, odlany w Norymberdze i zawieszony w Katedrze na Wawelu. Największym z kolei Dzwon Maryja Bogurodzica z Bazyliki Matki Boskiej Licheńskiej, z jarzmem waży aż 19 ton (wys. 4,4 m, średnica 3,12 m, waga serca 400 kg).

Przekrój dzwonu kościelnego, ukazujący jego wnętrze i budowę

Dzwony (od lewej): "Gaworek", "Maciek" i "Nowak" na Wieży Srebrnych Dzwonów 

Dzwon "Zygmunt" odlany przez Hansa Behama w Norymberdze w 1520 roku

Dzwon Maryja Bogurodzica z Bazyliki Matki Boskiej Licheńskiej, waga z jarzmem 19 ton (wys. 4,4 m, średnica 3,12 m, waga serca 400 kg)

Klasztor na Jasnej Górze – bastion św. Barbary, dzwon "Jezus Maryja" z 1544 roku, ufundowany przez króla Zygmunta Starego, pękł w 1990 roku, fot. B.Mucha

Wiedzieć trzeba, że dzwony odlewane były początkowo przez samych mnichów, a w szczególności przez benedyktynów. Odlewnictwo klasztorne zostało wyparte na przełomie XIII i XIV wieku przez rzemieślników świeckich, którzy wędrowali od od kościoła do kościoła, świadcząc usługi odlewnicze. W XV wieku ten wędrowny zawód zanikł na rzecz warsztatów stałych. Najbardziej znane ludwisarnie działały Przemyślu, Gdańsku, Krakowie, Warszawie, Toruniu, Lwowie, Wilnie oraz na Śląsku. Okres świetności przypadł na epokę renesansu, gdy powstawały największe i najdoskonalsze dzieła sztuki odlewniczej. Zawód ludwisarza przetrwał do dzisiaj. Na terenie Polski funkcjonuje obecnie kilka warsztatów, które nadal odlewają dzwony tradycyjnymi metodami. Do najstarszych i najsłynniejszych należą ludwisarnie Felczyńskich działające od roku 1808.

Na przestrzeni wieków dzwony zmieniały swoje proporcje. Najstarsze z zachowanych, mają kształt wydłużony. Stosunek ich wysokości (bez korony) do dolnej średnicy wynosi 1:2. Od XIV wieku odlewano dzwony w proporcjach 1:1, a w XVIII wieku 0-78-0,82. Wiek XIX przyniósł powrót do tradycji gotyckich. Współczesne dzwony odlewane są z brązu (stop miedzi i cyny), rzadziej ze spiżu (stop miedzi z cyną, cynkiem i ołowiem, czasem zaliczany do brązów). Odlew dzwonu, rozpoczyna się od przygotowania formy złożonej z rdzenia, dzwonu fałszywego i kapy. Rdzeń (wewnętrzny profil dzwonu) wykonany jest gliny, a dzwon fałszywy z gliny pokrytej łojem. Na dzwonie fałszywym umieszcza się ozdoby i ornamenty wykonane z wosku. Płaszcz (zewnętrzna forma) wykonana jest ponownie z gliny. Kolejnym etapem jest proces wypalania, podczas którego łój i wosk wytapia się, pozostawiając między trzema częściami formy wolne miejsce. Po rozdzieleniu trzech części dzwon fałszywy niszczy się, a po złożeniu rdzenia z kapą powstaje puste miejsce, które zalewa się płynnym metalem. Dzwon stygnie od dwóch do kilkunastu dni zakopany w ziemi. Po wydobyciu z ziemi i zniszczeniu formy jest czyszczony, polerowany i złocony. Ostatnim etapem jest okucie dzwonu, czyli sztywne połączenie z jarzmem.

Pracownia ludwisarska, drzeworyt z 1568 roku

W krajach chrześcijańskich dzwony pełnią ważną funkcję religijną, wzywają na nabożeństwa i do modlitwy, uświetniają swoim dźwiękiem uroczystości i święta. Niewielkie dzwonki mszalne, o wysokim tonie, wykorzystywane są w kościołach podczas liturgii. W dawnych czasach dzwonem kościelnym zwoływano lud pod broń, do gaszenia pożaru, do ratowania się przed powodzią lub napadem wroga. Synod warmiński z 1610 roku ustanowił, aby dzwony były przed użyciem poświęcone. Bractwa i cechy nie mogły mieć własnych dzwonów. Kościoły zakonne mogły mieć po jednym dzwonie, średniej wielkości, do zwoływania na modlitwę. Dzwonić mógł tylko "sługa kościelny, a żony swojej w żadnym razie w zastępstwie do tego używać nie może, pod karą usunięcia od obowiązku".

W różnych czasach różnie dzwoniono, w zależności od celu dzwonienia:

- przed nabożeństwem dzwoniono trzy razy
- na Anioł Pański – o wschodzie i zachodzie słońca – dawano znak jednym i tymże samym dzwonem (obecnie na Anioł Pański dzwoni się o 6:00, 12:00 i 18:00)
- na modlitwę o pokój - trzy razy dziennie dzwoniono
- Synod chełmiński (1583) nakazywał na nabożeństwie żałobnym za biskupa "dzwonić we wszystkie dzwony"
- Synody żmudzkie (1636 i 1752) nakazują dzwonić przez trzy dni po śmierci prałata lub kanonika. Za umarłych zezwalano dzwonić dwa (najwięcej trzy razy) przez pół kwadransa (z opłatą na sznury i inne wydatki)
- biskupi polscy nakazywali na synodach, aby "wiecznymi czasy, co dzień w godzinę po zachodzie słońca, tak w parafialnych, jak w zakonnych kościołach, uderzano w wielki dzwon na odmówienie parę razy Ojcze nasz i Zdrowaś Maryjo z psalmem 'De profundis'. Uderzano trzy razy, przyczem trzecie dzwonienie powinno było być dłuższe dla odróżnienia, że nie dzwonią na pożar"
- Synod warmiński z 1610 roku każe dzwonić na Podniesienie w czasie sumy, "aby ci, którzy nie są obecni w kościele, przynajmniej myślą uczcili Najśw. Sakrament"
- w Prusach zabraniono dzwonić w czasie burzy
- uderzaniem w dzwony kościelne rozpoczynano o północy Wielki Post
- za Księstwa Warszawskiego (1809) i Kongresówki (1818) wyszły przepisy poświęcania dzwonów kościelnych i nazwano je chrztem (baptismus). Dzwon, "jak każdy inny sprzęt kościelny, modlitwą i wodą święconą błogosławiono i oczyszczano przed pierwszem użyciem. Poświęcanie jest dawniejszem, niż nadawanie imion dzwonom"

Obecnie w niektórych parafich pojawiają się nowe zwyczaje dotyczące pór dzwonienia:

- o 15:00 dzwoni się w Godzinie Miłosierdzia, wzywając do odmawiania Koronki do Miłosierdzia Bożego
- o 21:00 dzwony wzywają na Apel Jasnogórski.

Z kolei w niektórych miejscach odchodzi się od dzwonienia na Anioł Pański o 6:00 i 18:00, dzwoniąc tylko w południe.

Jak podają źródła pierwsze dzwony z kościoła pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Żarowie, poświęcone w dniu 14 kwietnia 1910 roku, "ofiarowane zostały ojczyźnie" podczas I wojny światowej w roku 1917. Warto dodać przy tym, że władze Cesarstwa Niemieckiego, przypisywały "podarowanym" lub zarekwirowany dzwonom kościelnym odpowiednie kategorie: Kategoria A – obejmowała dzwony powstałe po 1875 roku, nie posiadające wartości historycznej. Miały one być przekazywane bezpośrednio do hut, do natychmiastowego przetopienia, Kategorie B i C – obejmowały dzwony uznane za zabytkowe i artystyczne. Tego rodzaju dzwony wysyłano do specjalnych składnic, gdzie miały oczekiwać na przetopienie w wypadku wyczerpania się zasobów kategorii A, D- dzwony o znacznej wartości historycznej. Nie trudno więc o wniosek, że pierwsze dzwony kościoła pw. NSPJ w Żarowie, zostały przetopione w pierwszej kolejności, jako materiał niezbędny do produkcji dział i amunicji. Źródła nie podają jednak liczby oraz wagi tych dzwonów. Wiadomo, że 10 lat później Magdalena i Hermann Neubebauer – małżeństwo żarowskich kupców, ufundowało dla miejscowej świątyni 3 nowe dzwony o wadze 22, 11 i 6 cetnarów (cetnar – jednostka masy w Prusach równa 51,45 kg), czyli odpowiednio ok. 1131, 9 kg, 598,9 kg i 308,7 kg. Podczas II wojny światowej dwa z nich podzieliły los ok. 90 000 innych dzwonów, wysłanych do pieców hutniczych na potrzeby niemieckiego Wehrmachtu. Jak podaje kronika parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa w Żarowie pod rokiem 1977: Dnia 16.01.1977 r. J.E. Ks. Bp Dr Józef Marek dokonał poświęcenia nowych dzwonów wykonanych przez znaną firmę z Przemyśla – Eugeniusza Felczyńskiego. Oba dzwony łącznie z konstrukcją ważą 1623 kg. Jeden dzwon większy ponad 1000 kg nosi imię "Moje imię Maryja Wniebowzięta". Drugi dzwon mniejszy ponad 500 kg nosi imię "Błogosławionego Ojca Kolbe".

Składowisko kościelnych dzwonów przeznaczonych na przetop, port w Hamburgu, lata 40-te XX

 Kościół pw. NSPJ w Żarowie, fotografia z 1968 roku

Kronika Parafii pw. NSPJ w Żarowie, wpis z 1977 roku oraz fotografia przedstawiająca powitanie J.E. Ks. Bp. dr Józefa Marka

Kronika Parafii pw. NSPJ w Żarowie, Dzwon "Moje imię Maryja Wniebowzięta" i Dzwon "Błogosławionego Ojca Kolbe"

Kronika Parafii pw. NSPJ w Żarowie, poświęcenie nowych dzwonów przez J.E. Ks. Bp. Józefa Marka

Kronika Parafii pw. NSPJ w Żarowie, Parafianie przy zawieszaniu nowych dzwonów, 1977 r.

Wieża kościoła pw. NSPJ w Żarowie. Czy przez to "poszerzone" okno dzwony zostały umieszczone wewnątrz wieży ? Może ktoś pamięta tamto wydarzenie ?, fot. B.Mucha 

Odlewnia Dzwonów Rodziny Felczyńskich została założona w roku 1808 przez Michała Felczyńskiego w miejscowości Kałusz, woj. lwowskie /dzisiaj Ukraina/ Funkcjonowała bez przerwy - za wyjątkiem powstań narodowych i wojen światowych – jako spółka rodzinna – do dnia dzisiejszego. W latach 1808 – 1912 siedziba firmy była w Kałuszu. W roku 1912 powstała filia Odlewni w Przemyślu – założona przez jednego ze współwłaścicieli ówczesnej Odlewni Dzwonów Bracia Felczyńscy w Kałuszu – Ludwika. W roku 1930 Odlewnia w Przemyślu usamodzielniła się pod nazwą Odlewnia Dzwonów Ludwik Felczyński i Spółka Przemyśl. Współpraca pomiędzy obydwiema Odlewniami była kontynuowana aż do wybuch II Wojny Światowej.

19 września 1939 r do Kałusza wkroczyła Armia Czerwona i zamknęła Odlewnię, konfiskując cały majątek firmy. 20 września 1939 r okupant hitlerowski zamknął Odlewnię w Przemyślu. Dwukrotne rekwizycje w latach 1940 i 1944 pozbawiły Odlewnię w Przemyślu wszelkich środków produkcji i wyrobów gotowych z przed wojny. Po odzyskaniu niepodległości, w 1944 r, w Przemyślu została reaktywowana Odlewnia Dzwonów Ludwik Felczyński i Spółka, która podjęła produkcję dzwonów i osprzętu do nich. W roku 1955 władze komunistyczne Polski Ludowej uznały, ze działalność Odlewni jest niebezpieczna dla ustroju i upaństwowiły cały majątek ruchomy i nieruchomy Firmy.

W roku 1956 Eugeniusz Felczyński, współwłaściciel odlewni w Kałuszu i Przemyślu, uzyskał pozwolenie na ponowne otwarcie odlewni i w roku 1957 otworzył firmę Odlewnia Dzwonów Eugeniusz Felczyński Przemyśl. Prowadził ją do swojej śmierci – do 1977 roku. Pomiędzy 1977 a 2004 firma prowadzona była przez wdowę po Eugeniuszu Felczyńskim – Walerię i jego syna Janusza pod nazwą Odlewnia Dzwonów Waleria Felczyńska i syn Janusz.

Od 2005 do dnia dzisiejszego Odlewnia Dzwonów Janusz Felczyński Spółka prowadzona jest przez Janusza Felczyńskiego i jego syna Macieja. W swojej historii Odlewnia wykonała niezliczoną ilości dzwonów do kościołów wszystkich wyznań na całym świecie.

W latach 1959 – 2016 wykonano 3780 dzwonów dla 2130 odbiorców. Dokładnej liczby dzwonów wykonanych w całej historii firmy, nikt nie jest w stanie policzyć Szacuje się, że Odlewnie w Kałuszu i Przemyślu wykonały ponad 10.000 dzwonów. W tym :
- ponad 200 dzwonów poświęconych przez Papieża Jana Pawła II
- największy dzwon wykonany w Polsce – Józef , waga 11600 kg
- dzwony dla Papieża Piusa XI
- pamiątkowe dzwony na Dar Pomorza i S/Y Przemyśl, dla Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie
- dzwony na Polskie Cmentarze Wojenne w Katyniu, Charkowie, Miednoje i Bykowni k/Kijowa
- ponad 300 dzwonów poza granice Polski w każdy zakątek świata

Źródła i ilustracje:
Kronika Parafii NSPJ w Żarowie
J. Balwierczak, Dzwony i dzwonki. Znaczenie ich w użyciu kościelnym i świeckim, Warszawa 1992
Z.Malicki, 100 lat Kościoła pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa w Żarowie 1910-2010, Żarów 2010
http://www.felczynski.pl/
https://historycznemaczki.wordpress.com/
https://pl.wikipedia.org/

Opracowanie
Bogdan Mucha