Kilka słów o powstaniu Żarowa i badaczach jego nazwy

Wylesienie, zwane również deforestacją, to proces przemiany lasu w obszar bezleśny. Czasem wylesienie ma przyczyny naturalne, np. susze. Zazwyczaj jednak jest skutkiem działalności człowieka, który wycina drzewa, aby pozyskać drewno lub karczuje lasy, żeby zdobyć teren na pola lub zabudowania. W drugim przypadku lasy często są wypalane. Od czasów neolitu aż do wczesnego średniowiecza przygotowanie ziemi odbywało się w kilku etapach. Najbardziej czasochłonne było usuwanie dzikiej roślinności. Czynność tę wykonywała wspólnie cała gromada jednocześnie przez kilka lat. Najpierw wycinano zarośla oraz podcinano i korowano większe drzewa. Gdy rośliny były dostatecznie wysuszone teren podpalano. Popiół użyźniał glebę, a ogień niszczył rośliny i szkodniki oraz spulchniał glebę. Po opadach deszczu, w popiele ochłodzonego wypaleniska wysiewano i sadzono rośliny, głównie prymitywne zboża i inne trawy dla pozyskania nasion. Była to tzw. gospodarka żarowo-wypaleniskowa. Na wiek XIII i XIV przypada tzw. kolonizacja (osadnictwo) na prawie niemieckim. W celu zagospodarowania nieużytków, karczowania lasów, przyspieszenia rozwoju gospodarczego i zwiększenia liczby ludności w państwie zaczęto sprowadzać osadników z innych krajów, głównie z Niemiec i Flandrii (dzisiejszej Belgii). Koloniści osiedlali się przede wszystkim na Śląsku, Pomorzu i w Małopolsce. Wsie i miasta lokowano na prawie niemieckim, najczęściej magdeburskim lub lubeckim. Kolonizacja ta doprowadziła do znacznego zwiększenia gęstości zaludnienia i zmniejszenia obszarów puszczańskich.

Według niemieckich historyków Martina Treblina i Maxa Hellmicha szeroki pas ciągnący się wzdłuż Strzegomki od Jaworzyny Śląskiej do Pyszczyna i Domanic porośnięty był w średniowieczu gęstym lasem. Terenem intensywnej kolonizacji stał się dopiero w drugiej połowie XIII wieku, a związane to było z początkiem osadnictwa niemieckiego. Najważniejszym wyróżnikiem dla obu badaczy w określeniu czasu powstania miejscowości dzisiejszej gminy Żarów, była toponomastyka, czyli dział onomastyki (w językoznawstwie badanie nazw własnych), zajmujący się nazwami miejsc, czyli toponimami (np. nazwami osad ludzkich – miast, wsi, przysiółków – ojkonimia), nazwami państw i krajów, nazwami fizjograficznymi, nazwami rzek, jezior, lasów, pól, gór, a także nazwami miejskimi, nazwami ulic i placów, nazwami terenowymi. Jeżeli nazwa miejscowości miała źródłosłów słowiański, to wówczas Treblin i Hellmich umieszczali czas jej powstania przed rokiem 1241. Nazwa ta określać miała ponadto okoliczności powstania danej osady. Na skutek karczowania i wypalania lasów powstać miały: Łażany, Pożarzysko i Żarów.

Akt lokacyjny, karczunek lasu i budowa wsi na miniaturze z ok. 1300 r., archiwum autora

Jako pierwszy próbę wyjaśnienia etymologii nazw miejscowych całego Śląska, podjął się niemiecki nauczyciel oraz popularyzator wiedzy geograficznej i historycznej o regionie – Heinrich August Adamy. Na podstawie swoich własnych amatorskich przemyśleń zestawił on nazwy wszystkich miejscowości, grupując je według pochodzenia. Jego praca zatytułowana „Die schlesischen Ortsnamen, ihre Entstehung und Bedeutung” (Śląskie nazwy miejscowe, ich pochodzenie i znaczenie), posiada dziś jednak nikłą wartość poznawczą, pełna jest błędów i fantastycznych niczym nie popartych twierdzeń. Nie mniej jednak według Heinricha Adamy nazwa Żarowa pochodzi od polskiej nazwy „Zary”, która związana jest z wypalaniem, wyżarzaniem lasów w celu deforestacji. W swoim dziele wydanym w 1888 roku we Wrocławiu jako starszą od niemieckiej wymienia nazwę – Zary, podając jej znaczenie „Abbrandort” czyli po polsku „Wypalona miejscowość”. Niemcy mieli zgermanizować nazwę na Saarau w wyniku czego utraciła ona swoje pierwotne znaczenie. Kolejne znane dzisiaj nazwy Żarowa, które wymienione zostały w dokumentach transakcyjnych (lata 1308-1765) brzmią następująco: Scharino (1198-1201) – brak pewnej identyfikacji tej nazwy z Żarowem, Soraw i Sarise (1250) – brak pewnej identyfikacji tych nazw z Żarowem, Sarowicze (1308) – pierwsza znana i potwierdzona nazwa Żarowa, Zarow (1318), Zarow (1357), Saraw (1371), Sara (1412), Saraw (1418), Soraw (1419), Saar (1480), Sara (1550), Zara (1550), Sara (1646), Zara (1646), Sohre (1654), Sahrau (pocz. XVII w.), Sahre (1728), Saarau (1765).

Nazwę Żarowa od miejsc wyżarzonych w lesie nazywanych żarzyszcze, potem żarzysko, wywodzi znany polski językoznawca Stanisław Rospond, a potwierdza słuszność tej teorii profesor Uniwersytetu Wrocławskiego Jan Miodek. Ten ostatni w Miesięczniku Społeczno-Kulturalnym Śląsk (nr 7/2012), pisze: Za to w Żarowie, leżącym na pograniczu Przedgórza Sudeckiego i Niziny Śląskiej, niedaleko Świdnicy, wszyscy chórem i zgodnie z prawdą wywiedli tę formę od żaru, od wyżarzenia, wypalenia w lesie pod przyszłą osadę. To typowa wytwórcza nazwa kulturowa. Jak informuje „Słownik etymologiczny miast i gmin PRL” Stanisława Rosponda z roku 1984, jest ona wymieniana od XII w. - najpierw jako Scharino, czyli Żarzyno, a w r. 1250 jako Sarise, tj. Żarzyszcze. Z r. 1308 pochodzi zapis Sarow, którego substytutem była niemiecka postać Saarau. To on stał się w roku 1945 podstawą dzisiaj obowiązującego brzmienia Żarów. Nie znamy dzisiaj co prawda dokładnej daty powstania Żarowa. Wiemy na pewno, że osada ta istniała już w 1308 roku i zalożona została w czasie XIII-wiecznej kolonizacji na prawie niemieckim. Nazwa z kolei odnosi się do okoliczności jej założenia, kiedy osadnicy karczowali i wypalali gęsty las pod przyszłą zabudowę i uprawne pola.

Strona tytułowa opracowania Heinricha Adamy z wymienioną nazwą Zary, która poprzedzała niemiecki Saarau

Heinrich August Adamy urodził się 27 stycznia 1812 roku w Kamiennej Górze. Po ukończeniu szkoły powszechnej w swoim rodzinnym mieście rozpoczął naukę w gimnazjum w Jeleniej Górze. Przerwał ją jednak będąc uczniem trzeciej klasy. W latach 1831-34 kształcił się w seminarium nauczycielskim w Bolesławcu. Pracę w zawodzie nauczyciela rozpoczął w szkole ewangelickiej w Świdnicy zaraz po ukończeniu seminarium. Jednak już w następnym roku przeniósł się do Poznania aby objąć posadę prywatnego nauczyciela w domu Eduarda von Flotwella, nadprezydenta Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Później uczył także w Gimnazjum im. Luizy i jednej z poznańskich prywatnych szkół męskich. W roku 1841 powrócił do Kamiennej Góry, gdzie pracował przez kolejne dwa lata, a przez następny rok jeszcze w prywatnej szkole męskiej w Jeleniej Górze. W roku 1844 przybył do Wrocławia, gdzie objął posadę w elitarnym Królewskim Gimnazjum im. Fryderyka. Pracował tam przez następne czterdzieści lat do przejścia w stan spoczynku w roku 1884. W swojej pracy nauczycielskiej wykazywał się nieprzeciętnym talentem dydaktycznym. Jego osiągnięcia stały się znane nie tylko we Wrocławiu ale i w innych powiatach prowincji śląskiej dzięki jego publikacjom, gdyż w ostatnich latach swojej aktywności zawodowej zajął się pisaniem książek z zakresu geografii i historii Śląska. Opracowywał je na podstawie najnowszych wówczas danych pochodzących z badań wrocławskich naukowców. Sam także pomimo braku wyższego wykształcenia prowadził własne badania naukowe. Od roku 1860 był aktywnym członkiem Towarzystwa Historii i Pradziejów Śląska (Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens).

Adamy w swoim dorobku literackim posiadał kilka publikacji, które osiągnęły wysoki nakład i stały się w owym czasie bardzo popularne. Najstarsza z nich wydana została w roku 1872, nosiła tytuł „Heimathskunde von Breslau”. W latach osiemdziesiątych XIX stulecia napisał jeszcze trzy podręczniki do geografii Śląska: „Schlesien, nach seinen physischen, topographischen und statistischen Verhältnissen” (1880), który doczekał się do końca XIX w. siedmiu edycji, „Bilder aus der Heimatkunde der Provinz Schlesien” (1883) i „Geographie von Schlesien für den Elementarunterricht” (1884). Ponadto był autorem dwóch map: Śląska i okolic Wrocławia. Za najważniejsze jego dzieło uważa się jednak wydaną w roku 1887 i wznowioną (z poprawkami i uzupełnieniami) w 1888 komentowaną klasyfikację nazw miejscowości Śląska pt. „Die schlesischen Ortsnamen, ihre Entstehung und Bedeutung” (Śląskie nazwy miejscowe, ich pochodzenie i znaczenie). Heinrich Adamy zmarł 13 października 1897 roku we Wrocławiu.

Stanisław Rospond - znany językoznawca, który nazwę Żarowa wywodził od miejsc wyżarzonych w lesie nazywanych żarzyszcze, potem żarzysko

Stanisław Rospond urodzony 19 grudnia 1906 roku w Liszkach pod Krakowem. Wcześnie osierocony (ojciec Jan zginął w czasie I wojny światowej w 1916 roku), pozostawał pod opieką swego wuja, biskupa Stanisława Rosponda. Absolwent gimnazjum św. Anny. Studiował slawistykę i polonistykę na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, kończąc ją w styczniu 1929 roku, a w listopadzie tegoż roku broniąc doktorat. W 1929 roku pracował jako asystent w UJ, w latach 1929-1931 wykładał język polski w Lyonie, po wyjeździe z Francji, do 1933 roku przebywał na stypendium w Jugosławii, następnie uczył w krakowskim gimnazjum Pijarów do 1936 roku, w którym to roku został starszym asystentem na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, gdzie jako docent pozostawał w latach 1939–1941. W 1937 roku habilitował się na tej uczelni. Od 1941 roku do końca wojny mieszkał u swojej rodziny w Liszkach, gdzie przeżył pacyfikację tej wsi przez Niemców, którą opisał w książce "Zginęli na polu chwały" (wyd. 1946, 1993 i 2009). W listopadzie 1945 roku wrócił na Uniwersytet Jagielloński, jednak wkrótce potem przeniósł się do Wrocławia z zamiarem utworzenia Katedry Języka Polskiego na tamtejszym uniwersytecie, którą kierował do 1969 roku i gdzie uzyskał stopień profesora nadzwyczajnego w 1946 roku oraz pełnił funkcję dziekana Wydziału Filologicznego w latach 1958–1960. W latach 1950–1954 był współzałożycielem i rektorem (1952-1954) Wyższej Szkoły Pedagogicznej we Wrocławiu, gdzie po przeniesieniu do Opola kierował jej Katedrą Języka Polskiego. Był współzałożycielem Instytutu Śląskiego w Opolu, Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, kierownik sekcji naukowo-wydawniczej oddziału Komitetu Słowiańskiego we Wrocławiu. Od 1945 roku przewodniczył podkomisji śląskiej Komisji Ustalania Nazw Miejscowości. W 1946 roku zainicjował prace nad Słownikiem nazwisk śląskich, zaś w 1951 roku wydał dwutomowy Słownik nazw geograficznych Polski zachodniej i północnej. Był autorem i współautorem ponad sześciuset prac naukowych, w tym kilkunastu książek i wielu słowników, obejmujących zagadnienia slawistyczne, polonistyczne i śląskoznawcze (głównie z zakresu historii języka). Do najważniejszych prac należały: Gramatyka historyczna języka polskiego, Polszczyzna śląska, Dzieje polszczyzny śląskiej, Nazwiska Ślązaków, Nazwy patronimiczne na Śląsku. Stanisław Rospond zmarł 16 października 1982 roku we Wrocławiu. Pochowany na cmentarzu Grabiszyńskim.

Źródła:
H.Adamy, Die schlesischen Ortsnamen, ihre Entstehung und Bedeutung, Breslau 1888
S.Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984
T.Ciesielski, Gmina Żarów. Monografia Historyczna, Żarów 1993
J.Miodek, W Żarowie, Bielawie i Ścinawie, Miesięcznik Kulturalno-Społeczny Śląsk, nr 7 (201), 2012

Opracowanie
Bogdan Mucha