Zbiór wyrobów z dawnej fabryki szamotowej C.Kulmiz w Żarowie, powiększony o kolejny eksponat

W 1985 roku na łamach kwartalnika "Materiały Ogniotrwałe", ukazał się artykuł zatytułowany "Żarowskie Zakłady Materiałów Ogniotrwałych w 40-lecie pracy w Polsce Ludowej". Jego autorzy, dr inż. Jurand Bocian (wówczas dyrektor ŻZMO) i dr inż. Justyn Stachurski w rysie historycznym poświęconym ŻZMO, tak pisali o wytwórczości przedsiębiorstwa na przełomie XIX i XX wieku: Zakład przeznaczany do wytwarzania materiałów ogniotrwałych został zbudowany w okresie 1860-1870 r., a jego założycielem był przemysłowiec von Kulmiz, właściciel sąsiednich zakładów chemicznych. W późniejszych latach zakład należał do spółki akcyjnej. O jego lokalizacji zadecydowało odkrycie w bezpośrednim sąsiedztwie złoża kaolinu oraz miejscowe paliwo i dogodne połączenie kolejowe na linii Wrocław-Wałbrzych. Zakład był wyposażony wówczas w piec 14-komorowy opalany gazem generatorowym, sprzężone ze sobą piece okresowe i pławialnię kaolinu. Produktami zakładu były wyroby i zaprawy szamotowe. Na ówczesny czas zakład ten można było uznać za posiadający postępowe urządzenia i technologię. W okresie późniejszym nastąpiło włączenie zakładu do koncernu „Didier Werke AG". Podstawową bazą surowcową, na której była oparta produkcja wyrobów szamotowych w zakładzie Żarów, był kaolin surowy z obecnej kopalni kaolinu „Andrzej", częściowo pławiony w zakładzie, jego odpady po pławieniu, ogniotrwałe gliny surowe z okolic Żarowa i z rejonu pobliskiego Jaroszowa, ogniotrwałe gliny palone we własnym zakresie, złomy szamotowe i lupki prażone z Nowej Rudy. W zakładzie tym gliny suszono w szopach na powietrzu, a przemielano je w młynach kulowych, zaś rozdrabnianie i przemiał surowców schudzających odbywały się w kruszarkach szczękowych i gniotownikach walcowych. Przygotowanie mas przeprowadzano metodą plastyczną przy zastosowaniu pras ślimakowych. Do formowania półfabrykatów używano różnych dotłaczarek, jednakże znaczną ich część formowano ręcznie. Około 1910 r. uruchomiono piec kanałowy według patentu E. G. Faugerona. Specjalnością zakładu już w 1899 r. było wytwarzanie retort dla pieców gazowniczych. W 1900 r. produkcja zakładu wynosiła około 20 tys. ton rocznie, a po uruchomieniu w 1910 r. pieca kanałowego wzrosła do około 25 tys. ton rocznie. W okresie międzywojennym i wojennym wytwarzano w zakładzie wyroby szamotowe, kwasoodporne i izolacyjne, a w ramach wyrobów szamotowych kształtki do budowy wielkich pieców i bloki do wyłożenia pieców szklarskich.

W zbiorach Żarowskiej Izby Historycznej znajdują się wyroby lokalnych zakładów, noszących kolejne nazwy: C.Kulmiz Chamottenfabrik, Saarau (1850-1896), Vereinigte Chamottenfabrik vormals C.Kulmiz G.m.b.H., Saarau (1896-1932) oraz Didier Werke A.G., Saarau (1932-1945). Kolekcja powiększona została o kolejny interesujący eksponat w postaci cegły wapienno-piaskowej (wapienno-krzemianowa, silikatowa) z marką C.Kulmiz na podstawie, której główka posiada spieczoną powierzchnię tworzywa ceramicznego w formie klinkieru. Na powierzchni tej widoczne jest oznaczenie w postaci cyfry 0. Cegła tego rodzaju znajdowała zastosowanie w tzw. wiązaniach główkowych lub krzyżowych. Eksponat przekazał do Żarowskiej Izby Historycznej pan Waldemar. Składamy panu Serdeczne Podziękowania.

Cegła wapienno-piaskowa (wapienno-krzemianowa, silikatowa) to materiał budowlany otrzymywany z mieszaniny zmielonego piasku kwarcowego (ok. 90-92% masy) i wapna palonego (ok. 5–8% masy) z małą ilością wody. Mieszaninę formuje się pod ciśnieniem w prasach hydraulicznych dolnego i górnego prasowania lub w prasach mechanicznych jednostronnego prasowania. Kształtki silikatowe uzyskują wytrzymałość w procesie (autoklawizacja) hartowania. Hartowanie odbywa się w urządzeniu zwanym autoklawem, do którego tłoczona jest para nasycona o ciśnieniu dochodzącym do 1,5 MPa. Pod działaniem ciśnienia następuje silne zespojenie krzemionki z wapnem (powstają krzemiany wapnia), z czasem następuje także reakcja, w wyniku której powstaje węglan wapnia. Otrzymany materiał cechuje się jasną barwą. Barwę można zmieniać przez dodanie pigmentów. Zaletą cegieł wapienno-piaskowych jest ich znaczna wytrzymałość mechaniczna, mrozoodporność i niska cena (tańsza w produkcji od cegły ceramicznej). Metoda produkcji na skalę przemysłową została opracowana w 1880 roku. Cegła tego rodzaju używana jest do murowania ścian konstrukcyjnych wewnętrznych i zewnętrznych (tynkowanych i nietynkowanych), ścianek działowych, ogrodzeń, licowania elewacji itp. Nie sprawdza się natomiast w przypadku murów podziemnych (fundamentów) - nie jest odporna na zawilgocenie.

Klinkier to rodzaj tworzywa ceramicznego o czerepie spieczonym, ale bez zeszkliwienia powierzchni. Otrzymywany jest przez wypalanie glin wapienno-żelazistych, wapienno-magnezjowych lub żelazistych w temperaturze około od 1000 do 1300 °C. Właściwości klinkieru zależą w dużej mierze od tlenku wapniowego w glinie. Klinkier wykorzystywany jest przy produkcji cegły, bruku, płytek, dachówek. W zależności od użytych do produkcji surowców, wyroby klinkierowe posiadają zróżnicowane współczynniki f1 i f2 określające zawartość naturalnych izotopów promieniotwórczych. Wszystkie wyroby klinkierowe są mrozoodporne i mają niską nasiąkliwość wynoszącą do 6%.

Wiązanie w murze to nic innego jak sposób ułożenia cegieł. Wiązanie cegieł ma duży wpływ na to, jak ostatecznie będzie wyglądać elewacja oraz jaką będzie jej trwałości i wytrzymałości. Rodzaje wiązań cegieł w murze dzieli się na dwie podstawowe grupy – wiązania wozówkowe, w przypadku których w murze widoczne są jedynie wozówki (boki cegieł z dłuższą podstawą) oraz wiązania główkowe, wykorzystujące także węższe boki cegieł, tzw. główki. Wiązania główkowe mają wiele odmian, ponieważ murowanie cegieł tak, by na zewnątrz była widoczna jej główka, można zrealizować na wiele sposobów. Stosunkowo popularne są wiązania dzikie, czyli nieregularne rozmieszczenie główek w płaszczyźnie muru. Na 1 m2 przypada zwykle ok. 5 główek. Inaczej jest w przypadku wiązań flamandzkich czy kowadełkowych. Te wywiedzione z flamandzkiej architektury polegają na naprzemiennym układaniu cegieł stroną wozówkową i główkową, dzięki czemu powstaje swoista szachownica. Wiązanie kowadełkowe jest prawie identyczne, ale zamiast jednej wozówki między główkami, układane są dwie. Pewne podobieństwo witać też w wiązaniu holenderskim, gdzie w jednym rzędzie wykorzystuje się naprzemiennie krótszą i dłuższą stronę cegły, natomiast w rzędzie poniżej – same główki.

Wiązanie flamandzkie

Wiązanie kowadełkowe

Wiązanie holenderskie

Wiązanie gotyckie

Wiązanie śląskie

Wiązanie główkowe

Wiązanie blokowe

Z kolei wiązanie gotyckie, zwane też polskim, opiera się na murowaniu główek w kolumnie, przy czym każda główka jest przesunięta o połowę długości względem cegieł w rzędzie nad i pod nią. Zaletą tego wiązania jest estetyczny rysunek powierzchni licowej, wadą – trudniejsza praca murarza. Jeśli między główkami zamiast jednej wozówki wmuruje się dwie, z wiązania gotyckiego powstanie wiązanie śląskie. To, jaką różnicę w wyglądzie muru może wywołać rodzaj zastosowanego wiązania, dobrze widać na przykładzie wiązania główkowego i blokowego. Pierwsze polega na wymurowaniu całej powierzchni wyłącznie główkami cegieł – elewacja sprawia wtedy wrażenie mozaiki drobnych kwadratów. Zupełnie inaczej prezentuje się płaszczyzna ściany w przypadku wiązania blokowego, które w dużej mierze polega na murowaniu stroną wozówkową – główka pojawia się tylko co ok. 4 cegły.

Wiązania krzyżowe polegają na naprzemiennym ułożeniu główek i wozówek cegieł w taki sposób, że powstaje kształt podobny do krzyża, stąd ich nazwa. Może być to wzór powtórzony na całej wysokości muru, jeden pod drugim, albo np. pojedynczy "krzyż" rozmieszczony w odstępach. Nie ma tu w zasadzie żadnych ograniczeń.

Wiązania krzyżowe

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy:Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.. Skany bądź fotografie, oględziny wszelkich dokumentów i przedmiotów możemy wykonać również od ręki w Gminnym Centrum Kultury i Sportu w Żarowie przy ul. Piastowskiej 10A. Utrwalmy wspólnie w słowie pisanym oraz wzbogacimy historię Naszej Małej Ojczyzny.

Źródła i ilustracje:
J.Bocian, J.Stachurski, Żarowskie Zakłady Materiałów Ogniotrwałych w 40-lecie pracy w Polsce Ludowej, Materiały Ogniotrwałe, Z.1, R.37, 1985, s.18-23
https://www.budujemydom.pl/
https://pl.wikipedia.org/

Opracowanie
Bogdan Mucha