Benedykt Pilch z Żarowa - więzień obozów koncentracyjnych Auschwitz, Natzweiler-Struthof, Dachau

Bezpośrednio po przejęciu władzy przez Adolfa Hitlera w Niemczech (po 30 stycznia 1933 roku) rozpoczęły się szeroko zakrojone represje wobec przeciwników politycznych partii nazistowskiej. Pierwsze fale aresztowań dotknęły przede wszystkim członków Komunistycznej Partii Niemiec (KPD), Socjalistycznej Partii Niemiec (SPD), deputowanych do parlamentu. Podstawę prawną owych działań stanowiło rozporządzenie prezydenta Rzeszy z 4 lutego 1933 roku o ochronie narodu niemieckiego, dopuszczające stosowanie trzymiesięcznego aresztu policyjnego. Decyzja ta jednak mogła być poddana kontroli sędziego śledczego, co było niewygodne dla policji, SA, SS, dlatego też rozporządzenie prezydenta Rzeszy z 28 lutego 1933 roku wprowadziło możliwość ograniczenia wolności osobistej, ograniczyło prawo do swobodnego wyrażania opinii, łącznie z wolnością prasy. Rozporządzenie to stworzyło podstawę do stosowania swoistego aresztu prewencyjnego – „Schutzhaft” (areszt ochronny), wykorzystywanego przez władze policyjne i administracyjne. Szybkie okrzepnięcie policji politycznej III Rzeszy - „Gestapo” doprowadziło do zmonopolizowania prawa stosowania Schutzhaftu. Więźniów lokowano początkowo w zakładach karnych, szybko okazało się jednak, że więzienia te są niewystarczające. Za zgodą ministra spraw wewnętrznych w marcu 1933 roku zaczęto organizować pierwsze obozy koncentracyjne, wykorzystując pomieszczenia nieczynnych fabryk, domów pracy poprawczej i ocalałe z I wojny światowej baraki po jeńcach wojennych.

W rezultacie, obok państwowych obozów koncentracyjnych, powstały także liczne obozy „prywatne” bądź „dzikie”, tworzone przez terenowych przywódców SA i SS. Funkcje strażników pełnili członkowie tych formacji. W większości przypadków byli to „starzy bojownicy” pozostający bez pracy, którym dano w ten sposób nie tylko możliwość zatrudnienia, ale i okazję do „pomszczenia” swej doli ludzi bezrobotnych. 14 października 1933 roku podjęto dalsze działania zmierzające do ujednolicania praktyki stosowania Schutzhaftu – osoby objęte aresztem ochronnym miały być umieszczane już tylko w państwowych obozach koncentracyjnych. 10 grudnia 1934 roku powołano do życia Inspektorat Obozów Koncentracyjnych na czele którego stanął SS-Gruppenführer Theodor Eicke. Podporządkowano mu wszystkie istniejące wówczas obozy koncentracyjne.

Pierwszym obozem koncentracyjnym, jaki powstał na terenie Niemiec już w lutym 1933 roku był obóz w Dachau. W latach wojny obozy koncentracyjne zostały podzielone na trzy kategorie, stosownie do osobowości więźniów i stopnia ich zagrożenia dla III Rzeszy. Wraz z rozszerzeniem się hitlerowskiej agresji, rozbudową przedsięwzięć gospodarczych SS, a także nasilającym się ruchem oporu w krajach okupowanych, liczba obozów koncentracyjnych stale rosła. Obozy, ich filie oraz komanda zewnętrzne zaopatrywały zakłady przemysłu zbrojeniowego w tanią siłę roboczą i zabezpieczały funkcjonowanie przedsiębiorstw należących do SS. Inspektorat Obozów Koncentracyjnych w 1940 roku został włączony do Głównego Urzędu Kierowniczego SS, a w 1942 roku przeszedł do nowo utworzonego Głównego Urzędu Gospodarczo-Administracyjnego SS. Więźniowie pozostawali w gestii Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy. Na cały system hitlerowskich obozów koncentracyjnych w latach 1939-45 składały się 23 obozy macierzyste oraz 1014 podporządkowane im podobozy. Wśród ofiar hitlerowskiego reżimu duży odsetek stanowiły kobiety. Pod koniec 1933 roku w miejscowości Nohringen zorganizowano pierwszy kobiecy obóz koncentracyjny. Ponieważ liczba uwięzionych w Niemczech kobiet wzrastała, na początku 1939 roku utworzono Frauenkonzentrationslager (FKL) Ravensbrück, który następnie, po niezbędnej przebudowie, przekształcono w podstawowy kobiecy obóz koncentracyjny.

Więźniem trzech niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych, był Benedykt Pilch – urodzony 1 kwietnia 1922 roku w Stryszowie, od 1947 roku mieszkaniec Żarowa. W latach 1942-1945 był on więźniem kolejno: Hafnanstalt Schinberg, Konzentrationzlager Auschwitz, Konzentrationslager Natzweiler-Struthof, Konzentrationslager Dachau. Jak zapisano w deklaracji członkowskiej Związku Bojowników o Wolność i Demokrację z dnia 29 listopada 1975 roku:

Do wybuchu wojny w 1939 roku stale byłem przy rodzicach w Stryszewie, pow. Wadowice. Od września 1939 roku do grudnia 1942 przebywałem w Sudetach Czeskich na robotach u Niemca w gospodarstwie rolnym. W grudniu 1942 roku za słuchanie Polskiego Dziennika w radio z Londynu zostałem wydany przez Niemca na Gestapo, które mnie aresztowało jako więźnia politycznego. W obozach koncentracyjnych przebywałem kolejno: po aresztowaniu osadzony w więzieniu Schinberg na dwa miesiące, następnie w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu przebywałem od lutego 1943 roku do 5 maja 1944 roku. Następnie zostałem wywieziony do obozu koncentracyjnego Natzweiler-Struthof, gdzie przebywałem od 6 maja 1944 rokuku do 28 września 1944 roku . Stamtąd zostałem wywieziony do obozu koncentracyjnego Dachau, gdzie przebywałem od września 1944 roku do maja 1945 roku. 29 kwietnia 1945 roku zostałem wyzwolony z obozu przez Wojska Amerykańskie i skierowany do kraju. Nr. więźnia polityczmego 90706 nadany w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu. Po powrocie do kraju przebywałem przy rodzinie w Stryszewie od sierpnia 1945 roku do 30 marca 1947 roku. Następnie wyjechałem na Ziemie Odzyskane i zamieszakłem w Żarowie, gdzie mieszakm do chwili obecnej. Od 30 marca 1947 roku do chwili obecnej pracuję w Żarowskich Zakładach Materiałów Ognioytrwałych w Żarowie jako pracownik fizyczny. Jestem członkiem Związku Hutników Polskich. Karany przez sądy PRL nie byłem. Benedykt Pilch zmarł 21 stycznia 1987 roku w wieku 65 lat. Pochowany został na cmentarzu w Żarowie. Na płycie Jego grobu widnieje tablica z napisem: Były więzień hitlerowskich Obozów Koncentracyjnych 90706.

 

Benedykt Pilch (1922-1987)

 

Baza danych o byłych więźniach KL Auschwitz, udostępniona przez Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu na stronie internetowej www.auschwitz.org/muzeum/informacja-o-wiezniach/ po wpisaniu numeru obozowego 90706, wyświetla następujące dane:

 

 

Źródłem informacji o pobycie Benedykta Pilcha w Oświęcimiu jest wpis z dnia 1 marca 1943 roku, umieszczony w książce zabiegów chirurgicznych wykonywanych w obozie KL Auschwitz I, a także wykonana w tym samym roku fotografia więźnia nr 90706. W przypadku tzw. książki chirurgicznej, ewidencji podlegali więźniowie i więźniarki operowane w szpitalu obozowym w bloku 21 i 28. Na oddziale chirurgicznym w HKB wykonywano mniej lub bardziej skomplikowane zabiegi chirurgiczne, np.: operacje przepukliny, wyrostka robaczkowego, żylaków kończyn dolnych, nacinano flegmony, robiono opatrunki gipsowe, nakłucia, resekcje żołądka z powodu wrzodów, laparotomie z powodu krwotoku wewnętrznego, repozycje złamań i zwichnięć. Zdarzały się także operacje przeprowadzane w ramach pseudomedycznych eksperymentów, jakie prowadzili na więźniach i więźniarkach lekarze SS. Wykonywano również operacje podczas których lekarze SS uczyli się na więźniach „sztuki chirurgii”. Przed każdym zabiegiem żądali od personelu więźniarskiego dostarczenia im „ciekawego przypadku”, na którym mogliby przećwiczyć swoje umiejętności chirurgiczne, a jeśli takiego nie było sami wybierali spośród chorych zgłaszających się z różnymi dolegliwościami do Krankebau. Wszystkie zabiegi operacyjne skrupulatnie odnotowywano w Książce chirurgii, która była prowadzona w zeszycie w szerokie linie, formatu 21x33 cm, oprawionym w ciemne okładki. Karty dokumentu zostały odręcznie podzielone na rubryki, do których wpisywano: numer bieżący („Lfd. Nr.” – Laufende Nummer), datę wpisu do dokumentu („Datumm”), numer więźniarski („Häftl. Nr.” – Häftling Nummer), nazwisko i imię („Name u. Vorname” – Name und Vorname), diagnozę („Diagnose“), zabieg („Operation“), operującego („Operateur“), asystenta („Assistent“), anestezjologa („Narkotiseur“), znieczulenie („Narkose“) i uwagi („Bemerk.“ – Bemerkungen). Wszystkie te informacje, zgromadzone są na dwóch stronach Książki.

Fotografie obozowe wykonywane w obozie przechowywane w Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau przedstawiają więźniarki i więźniów byłego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. Wykonano je w obozowej pracowni służby rozpoznawczej (Erkennungsdienst), która podlegała Oddziałowi Politycznemu (Politische Abteilung – obozowego Gestapo). Wykonywaniem zdjęć zajmowali się więźniowie, zatrudnieni w pracowni fotograficznej w bloku 26 Auschwitz I, m. in: Wilhelm Brasse (nr 3444), Alfred Woycicki (nr 39247), Tadeusz Myszkowski (nr 593), Józef Pysz (nr 1420) Józef Światłoch (nr 3529), Eugeniusz Dembek (nr 63764), Bronisław Jureczek (nr 26672), Tadeusz Krzysica (nr 120557), Stanisław Trałka (nr 660), Zdzisław Pazio (3078). Funkcja Capo komanda pełnił Franz Maltz (numeru nie ustalono), a po jego śmierci Tadeusz Bródka (nr 254). Szefem komanda był SS-Hauptscharfürer Bernhard Walter, a jego zastępcą SS-Oberscharführer Hans Hoffman. Do pracowni fotograficznej, więźniowie byli wzywani przez kancelarię więźniarską (Häftlingsschreibstube). Wezwani do fotografowania więźniowie musieli się stawić ogoleni i z naszytymi na bluzach więźniarskich czytelnymi numerami i trójkątami w odpowiednich kolorach oraz nakryciem głowy. W wyznaczonym terminie ustawiali się w kolejce przed blokiem 26 począwszy od najniższych numerów wzwyż. Ułatwiało to pracę więźniom-fotografom, którzy przy robieniu zdjęć montowali z pojedynczych cyfr na specjalnej tabliczce numer obozowy fotografowanego więźnia, jego narodowość i przyczynę osadzenia. Zbiór fotografii więźniarskich zawiera 38916 zdjęć, w tym 31969 mężczyzn i 6947 kobiet. Wykonano je w trzech pozycjach: pierwsze ujęcie – z profilu, drugie – en face, trzecie – en face w czapce – mężczyźni / w chustce – kobiety. Więźniowie na fotografiach ubrani są w obozowe pasiaki. Nieliczni mają na sobie ubrania cywilne. Na fotografii w lewym dolnym rogu widoczny jest numer obozowy, narodowość oraz przyczyna osadzenia poniżej nazwa obozu „KL Auschwitz”. Fotografowanie więźniów rozpoczęto w pierwszym kwartale 1941 roku. W pierwszej kolejności robiono zdjęcia więźniom z pierwszego transportu i następnym deportowanym do KL Auschwitz.

Dzięki uprzejmości pana dr Wojciecha Płosa - Kierownika Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, udostępnione zostały nam skany przechowywanych w zbiorach archiwalnych: książki chirurgicznej (strona z widniejącym nazwiskiem Pilch Benedykt) oraz fotografii obozowej więźnia nr 90706.

 

Fotografia więźniarska (nr 90706) Benedykta Pilcha, wykonana w 1943 roku
(Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu)

 

Jedna ze stron tzw. Książki Chirurgicznej KL Auschwitz, pod datą 1 marca 1943 roku widnieje wpis dotyczący więźnia nr 90706 Pilch Benedykt (Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu) 

 

 

Grób Benedykta Pilcha na cmentarzu w Żarowie, fot. B.Mucha

 

===============================

 

Konzentrationslager Natzweiler-Struthof, KL Natzweiler, Einweisungslager Natzweiler to niemiecki obóz koncentracyjny, założony we wcielonej do Rzeszy Alzacji, w Wogezach, w miejscu zwanym Struthof, koło wioski Natzwiller (niemiecka nazwa Natzweiler) nieopodal miasteczka Schirmeck. Istniał w latach 1941–1944.

Nieopodal alzackiej wioski Natzwiller zlokalizowano pokłady rzadkiego różowego granitu. Niemiecka firma należąca do SS, Deutsche Erd- und Steinwerke GmbH (DEST) zainteresowała się tym granitem i po wstępnym rozeznaniu zapadła decyzja o konstrukcji obozu koncentracyjnego na zboczu górki nazywanej Struthof. Prace rozpoczęto w kwietniu 1941, przy pomocy 300 więźniów przysłanych z KL Sachsenhausen, głównie Niemców. W ciągu pierwszego roku w obozie znajdowało się ok. 900 więźniów, wśród których 300 pracowało przy wydobyciu granitu. Po pierwszym roku przy życiu została połowa wszystkich więźniów obozu (ok. 450 osób). Latem 1942 roku obóz rozbudowano, zaczął przyjmować dużo większe ilości więźniów, na których wdrożono politykę unicestwienia przez pracę.

Jesienią 1942 rozpoczęto w obozie serię dramatycznych doświadczeń na żywych więźniach, głównie próbek szczepionek i reakcji na rozmaite gazy żrące. Umieralność wśród ofiar tych doświadczeń była bardzo wysoka, śmierć następowała po wielu dniach strasznych męczarni. Z innej grupy ofiar zgromadzono kolekcję szkieletów uśmiercając specjalnie wyselekcjonowanych w tym celu 86 Żydów (29 kobiet i 57 mężczyzn więźniów Auschwitz-Birkenau). Na tym właśnie pseudonaukowym tle uruchomiono w 1943 roku niewielką komorę gazową, w której obserwowano reakcję ofiar na różne gazy oraz uśmiercano osoby (głównie Żydów) przeznaczone do zasilenia kolekcji szkieletów dla Reichsuniversität Straßburg. Komora była użyta kilkakrotnie – jedynie w celu doświadczalnym. Po wojnie szkielety zostały własnością Uniwersytetu w Strasburgu. W drugiej połowie 1943 roku, wobec wyzwań wojennych stojących przed III Rzeszą zaprzestano wydobywać granit i rozpoczęto konstrukcję fabryki silników samolotowych Junkers. Począwszy od 1944 roku rozpoczęto drążenie skał w celu umieszczenia strategicznej produkcji pod ziemią. Był to okres największego przepełnienia obozu, z liczbą dochodzącą do 8000 więźniów.

Natzweiler posiadał kilkadziesiąt podobozów i komand zewnętrznych w Alzacji i Badenii-Wirtembergii.

Na początku września 1944 w obliczu zbliżającego się frontu ostatnich 6000 więźniów wyprowadzono do KL Dachau.

Komendantami obozu byli:
Hans Hüttig (maj 1941 – kwiecień 1942)
Egon Zill (kwiecień 1942 – październik 1943)
Josef Kramer (październik 1943 – maj 1944)
Friedrich Hartjenstein (maj – wrzesień 1944)

 

Widok na zabudowania obozu koncentracyjnego Natzweiler-Struthof

 

Szczególny los spotykał więźniów oznaczonych literami NN (niem. Nacht und Nebel, pl. Noc i Mgła). Byli to członkowie ruchu oporu z państw zachodnich, głównie Francji, Belgii, Holandii, Norwegii – których zamknięto z zamiarem zgładzenia. Wielu z nich znalazło się w Gross-Rosen, lecz trafiali również do Natzweiler, gdzie byli odseparowani od pozostałych więźniów i dostawali niższe racje żywieniowe. Byli obciążeni najtrudniejszą pracą. Wielu więźniów było Niemcami, Romami, Polakam wywiezionymi na prace i z różnych powodów zatrzymani, żołnierzami Armii Czerwonej, młodzieżą alzacką i mozelską odmawiającą służenia w Wehrmachcie. Zdarzali się również spadochroniarze alianccy. Więźniowie byli mordowani przy pomocy dosercowych zastrzyków fenolu i rozstrzeliwań. Byli wieszani i zagazowywani. Ciała palono w krematorium. Jedyną ucieczką, która się powiodła była ucieczka pięciu więźniów, z których jednemu udało się zdobyć mundur SS – wyjechali przez bramę główną samochodem komendanta (Podobna ucieczka miała miejsce w Auschwitz-Birkenau). Przez obóz przeszło ok. 45 tysięcy więźniów, liczbę ofiar szacuje się na 6-12 tysięcy ludzi.

Po wojnie wszystkie baraki i budynki zostały zachowane, aż do 1953 roku, kiedy władze francuskie zdecydowały się na kontrowersyjną rozbiórkę i spalenie pozostałości zabudowań. 27 czerwca 1963 roku zostało otwarte muzeum, niektóre zabudowania odtworzone. Duża część została zniszczona w 1976 roku, po kryminalnym podpaleniu przez grupę negacjonistów. Po pożarze zabudowania odtworzono wedle planów.

 

===============================

 

Konzentrationslager Auschwitz, w szczególności KL Auschwitz I (Stammlager), KL Birkenau (Auschwitz II) i KL Monowitz (Auschwitz III) to zespół niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych, w tym obozu zagłady na terenie Oświęcimia i pobliskich miejscowości, istniejący w latach 1940–1945, symbol Holocaustu. Określany też mianem „fabryki śmierci”. Jedyny obóz koncentracyjny znajdujący się na liście światowego dziedzictwa UNESCO, figuruje tam pod oficjalną nazwą Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940-1945). W 1947 roku część kompleksu zamieniono w muzeum, będące swoistym pomnikiem i świadectwem dokumentującym zbrodnie niemieckie w okupowanej Polsce, od 1979 roku wpisanym na listę UNESCO.

Nazwy Auschwitz, Birkenau i Monowitz są niemieckimi odpowiednikami polskich nazw Oświęcim, Brzezinka i Monowice, stosowanymi po agresji Niemiec na Polskę w 1939 roku i aneksji tych ziem przez III Rzeszę. Oświęcim dekretem Hitlera z 8 października 1939 roku został wcielony do III Rzeszy i znalazł się administracyjnie w Niemczech, w powiecie bielskim (Landkreis Bielitz) rejencji katowickiej (Regierungsbezirk Kattowitz) prowincji Górnego Śląska (Provinz Oberschlesien). W 1940 roku na tych terenach władze niemieckie utworzyły obóz przeznaczony początkowo do osadzania więźniów politycznych i opozycji, głównie Polaków. Rozbudowywany był potem stopniowo w główne miejsce masowej eksterminacji około 1,1 miliona Żydów z całej Europy, a także 140–150 tysięcy Polaków, około 23 tysięcy Romów, około 12 tysięcy jeńców radzieckich oraz ofiar innych narodowości.

W skład kompleksu KL Auschwitz w miarę jego rozbudowy weszły:

Auschwitz I (Oświęcim) – pierwszy obóz (tzw. „obóz macierzysty”), głównie pracy przymusowej, pełniący również funkcję centrum zarządzającego dla całego kompleksu
Auschwitz II – Birkenau (Brzezinka) – początkowo obóz koncentracyjny, potem także miejsce masowej eksterminacji, w którym umieszczono komory gazowe i krematoria
Auschwitz III Monowitz (Monowice) – obóz pracy przymusowej w zakładach Buna-Werke koncernu IG Farben

Pomysł utworzenia obozu w Oświęcimiu zrodził się we Wrocławiu w ówczesnym Urzędzie Wyższego Dowódcy SS i Policji Nadokręgu „Südost” (niem. der Höhere SS und Polizeiführer Südost). Na czele tego urzędu stał wtedy SS-Gruppenführer Erich von dem Bach-Zelewski. Pod koniec 1939 roku SS-Oberführer Arpad Wigand, pełniący tam funkcję inspektora policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa (Inspekteur der Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienstes), wystąpił z propozycją, by wobec przepełnionych więzień na Górnym Śląsku oraz w Zagłębiu Dąbrowskim utworzyć nowy obóz, przy czym wskazał Oświęcim jako miejsce, które nadaje się do adaptacji na terenach istniejącego tam od jesieni 1939 roku przejściowego obozu jenieckiego Wehrmachtu, w miejscu przedwojennych koszar Wojska Polskiego, w widłach rzek Wisły i Soły. Uzasadniał to dogodnym usytuowaniem oraz połączeniami kolejowymi z Górnym Śląskiem, Generalnym Gubernatorstwem, a także Austrią i innymi państwami.

W styczniu 1940 roku SS-Oberführer Richard Glücks wysłał na miejsce specjalną komisję, której przewodniczył SS-Sturmbannführer Walter Eisfeld – komendant obozu Sachsenhausen – ta wydała opinię, że teren nie nadaje się na obóz. Mimo tego 25 stycznia 1940 roku szef Głównego Urzędu SS (działu Urzędu we Wrocławiu) powiadomił Reichsführera SS Heinricha Himmlera, że zostanie tam urządzony obóz na wzór państwowego obozu koncentracyjnego. 21 lutego 1940 roku SS-Oberführer Richard Glücks powiadomił Himmlera, że w wyniku ustaleń po modyfikacjach teren ten nadaje się na obóz kwarantanny (Quarantänelager geeignet), przed przewiezieniem więźniów w głąb Po podpisaniu umowy przez Wehrmacht i SS o przekazaniu obiektu w dniach 18–19 kwietnia 1940 roku do Oświęcimia przybyła specjalna komisja pod przewodnictwem SS-Hauptsturmführera Rudolfa Hößa. Na podstawie złożonego raportu Heinrich Himmler wydał 27 kwietnia 1940 roku rozkaz założenia obozu. Dwa dni później inspektor obozów koncentracyjnych SS-Oberführer Glücks powierzył Rudolfowi Hößowi obowiązki komendanta przyszłego obozu. Rudolf Höß przybył do Oświęcimia 30 kwietnia, a 4 maja został oficjalnie mianowany komendantem.

Obóz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau, podobnie jak inne niemieckie obozy koncentracyjne w Europie, podlegał zarządowi SS. Od 1942 roku był bezpośrednio podporządkowany Inspektoratowi Obozów Koncentracyjnych (niem. Inspektion der Konzentrationslager), którym zarządzał SS-Wirtschafts- und Verwaltungshauptamt (pol. Główny Urząd Gospodarki oraz Administracji SS).

Przez cały okres istnienia obozu w Auschwitz przewinęło się przez niego ok. 8100–8200 esesmanów – członków specjalnie powołanej do zarządzania obozami koncentracyjnymi formacji SS-Totenkopfverbände – oraz ok. 200 nadzorczyń SS. Liczba personelu zmieniała się w czasie i rosła wraz z rozbudową obozu. Część osób pełniła w nim stałą służbę do końca funkcjonowania obozu, jednak wielu strażników po pewnym czasie odsyłano do innych niemieckich obozów koncentracyjnych, istniejących na terenie całej okupowanej Europy.

Komendantami byli kolejno:
SS-Obersturmbannführer Rudolf Höß – 1940-1943
SS-Obersturmbannführer Arthur Liebehenschel – 1943-1944
SS-Sturmbannführer Richard Baer – 1944-1945

Auschwitz I

Pierwszy, potem główny obóz zespołu i jego centrum zarządcze, znany też jako Stammlager (obóz macierzysty), istniał na terenie opuszczonych austriackich, następnie polskich koszar artyleryjskich, w dwudziestu dwu ceglanych budynkach (8 dwu- i 14 jednopiętrowych), powiększonych o osiem dalszych bloków dwupiętrowych, zbudowanych siłami więźniów, otoczonych dużym łańcuchem straży oraz wyludnionym tzw. obszarem interesów obozu (40 km²). 20 maja przywieziono do obozu 30 więźniów przestępców kryminalnych narodowości niemieckiej, wybranych na żądanie Hößa z obozu w Sachsenhausen. Oznaczono ich numerami od 1 do 30 i osadzono w bloku nr 1. Jako więźniowie funkcyjni przeznaczeni byli do nadzoru nad więźniami. Do obozu skierowano również 15 SS-manów z kawaleryjskiego oddziału SS w Krakowie jako członków przyszłej załogi.

Początkowo obóz był przeznaczony głównie do przetrzymywania polskich inteligentów oraz Polaków walczących z okupantem. Jego powstanie związane było z narastającym polskim ruchem oporu, który był zwalczany przez nazistów bezwzględnym terrorem, co szybko doprowadziło do przepełnienia istniejących więzień. Osadzono w nim wielu młodych ludzi, którzy próbowali przyłączyć się do ruchu oporu lub nielegalnie przekroczyć granicę w celu przyłączenia się do armii polskiej. Następnie kierowano tu także pospolitych niemieckich przestępców kryminalnych, radzieckich jeńców wojennych, księży, Żydów, tzw. elementy antyspołeczne, w mniejszym stopniu również niemieckich homoseksualistów. Liczba przetrzymywanych jednorazowo wahała się od kilku do kilkunastu tysięcy, rzadko przekraczając 20 tysięcy więźniów.

Pierwsza grupa 30 więźniów niemieckich stanowiła zaczątek funkcyjnej kadry obozowej (kapo, blokowi). Pierwszy masowy transport do Auschwitz odbył się 14 czerwca 1940 roku. Przywieziono wtedy wagonami kolejowymi drugiej klasy z więzienia w Tarnowie 728 więźniów politycznych – byli to Polacy oraz kilku polskich Żydów. Otrzymali oni numery od 31 (przypadł Stanisławowi Ryniakowi) do 758. Wojnę przeżyło 239 z nich. Więźniowie byli zmuszani do rozbudowy obozu. Do 22 bloków dobudowano z czasem siłami więźniów kolejnych osiem bloków, a do bloków parterowych dobudowano piętro. Wokół obozu utworzono mały i duży łańcuch straży oraz wyludniony tzw. obszar interesów obozu (40 km²).

 

Fotografia lotnicza obozu koncentracyjnego Auschwitz I

 

W marcu 1941 roku po raz pierwszy obóz wizytował Himmler – zdecydował wtedy o jego rozbudowie, tak aby mógł pomieścić 30 tysięcy więźniów (wcześniej obóz planowano na ok. 10 tysięcy), a także wydał rozkazy o rozpoczęciu budowy obozu Auschwitz II w odległej o trzy kilometry od KL Auschwitz wsi Brzezinka. Początkowo miał to być obóz dla jeńców (przygotowywano miejsce dla tysięcy jeńców radzieckich), jednak potem plany te zostały zmienione. Jeńców radzieckich do Auschwitz przywieziono ok. 15 tysięcy. W związku z planami rozbudowy przeprowadzono wysiedlenia Polaków z Oświęcimia oraz okolicznych wsi. Na przełomie marca i kwietnia 1941 roku wysiedleniami objęto Babice, Budy, Rajsko, Brzezinkę, Broszkowice, Pławy i Harmęże. Wsie w większości wyburzono, a nieliczne pozostałe budynki zaadaptowano na potrzeby obozu. W niektórych wsiach utworzono podobozy Auschwitz, zakłady produkcyjne oraz gospodarstwa rolne przeznaczone dla personelu obozowego SS.

Nad bramą wejściową do obozu umieszczony jest napis Arbeit macht frei (pol. Praca czyni wolnym). Trzon napisu stanowią dwie wyprofilowane rury pomiędzy które przyspawano litery wycięte z blachy. Napis wykonali więźniowie z komanda ślusarzy pod kierownictwem Jana Liwacza w kuźni obozowej. Bramy z napisem „Arbeit macht frei” powstały również w innych niemieckich obozach koncentracyjnych, między innymi w Dachau, Groß-Rosen, Sachsenhausen, Theresienstadt, Flossenbürg.

Kolumny więźniów (zestawionych w komanda) wyprowadzanych do pracy i powracających do obozu przekraczały tę bramę często przy dźwiękach obozowej orkiestry symfonicznej. Nieprawdziwe są liczne kadry filmów fabularnych, pokazujące kolumny Żydów, przechodzących przez tę bramę. Zdecydowana większość z nich trafiała do obozu Auschwitz II.

Niektóre bloki i budynki obozowe pełniły w różnych okresach specjalne funkcje:

- Dziewięć bloków (1, 2, 3, 12, 13, 14, 22, 23, 24) od października 1941 do marca 1942 roku stanowiły odgrodzony obóz dla radzieckich jeńców wojennych (Russisches Kriegsgefangen Arbeitslager). Stopniowo umieszczono w nim około 10 000 osób, z których do likwidacji obozu dotrwało mniej niż tysiąc – przeniesiono ich do rozbudowanego obozu w Brzezince.

- Blok 10 stanowił miejsce zbrodniczych eksperymentów medycznych in vivo. Prowadził je dr Carl Clauberg, który poszukiwał szybkiej i taniej metody sterylizacji kobiet. Bloki od 1 do 10 w okresie od marca do sierpnia 1942 stanowiły pierwszy obóz kobiecy, który potem został przeniesiony do obozu w Brzezince (najpierw na odcinek BIa, potem na BIa i Bib).

- Blok 11 był wewnętrznym więzieniem, przeznaczonym do odbywania kar za naruszenia prawa obozowego – dotyczyło to zarówno załogi, jak i więźniów. Tylko ci ostatni podlegali egzekucjom przez rozstrzelanie, powieszenie lub zagłodzenie. Znajdowały się tu m.in. tzw. cele stojące, tak małe, że zamknięte w nich po cztery osoby musiały pozostawać w pozycji stojącej przez całą noc, niekiedy wiele nocy z rzędu (powierzchnia celi to niecały metr kwadratowy). Na dziedzińcu bloku 11 oraz na jego piętrze stosowano tzw. karę słupka. Polegała ona na wieszaniu więźniów za wygięte do tyłu ręce. Na parterze bloku mieściły się cele, w których więźniowie czekali na rozstrzelanie pod Ścianą Śmierci, która znajdowała się na dziedzińcu między blokami 11 i 10. Na piętrze bloku 11 znajdowały się pokoje przesłuchań, w których pracowali funkcjonariusze obozowego Gestapo (tzw. Wydziału (Oddziału) Politycznego – niem. Politische Abteilung). We wrześniu 1941 roku przeprowadzono tu pierwszą próbę zagazowania ludzi (ok. 600 jeńców radzieckich i 250 Polaków ze szpitala obozowego) gazem cyklon B, używanym wcześniej do dezynsekcji. Ponieważ piwnice bloku nie nadawały się na komorę gazową, hitlerowcy przebudowali kostnicę obozową (znajdującą się obok krematorium obozowego) na pierwszą stałą komorę gazową – używano jej od 1941 do 1942 roku.

- Blok 24 na rozkaz Himmlera mieścił od lata 1943 roku obozowy dom publiczny (tzw. puf, zwany także „domem lalek”). Usługi seksualne dla nagrodzonych uprzywilejowanych więźniów świadczyły tu specjalnie wyselekcjonowane kobiety, a także ochotniczki spośród więźniarek. W piwnicach bloku 24 swoją salę prób miała orkiestra obozowa.

Między blokami, wzdłuż osi środkowej, znajdował się plac apelowy. Przy obozie funkcjonowały budynki administracji obozowej, Gestapo oraz komendantura. Tuż za drutami stał dom komendanta wraz z ogrodem – mieszkał w nim razem z rodziną.

Auschwitz II (Birkenau)

Drugi obóz zespołu KL Auschwitz stał się szybko przede wszystkim miejscem masowej eksterminacji, największym niemieckim obozem zagłady. To tutaj zginęła przeważająca liczba ofiar KL Auschwitz – ponad milion osób. Tu były specjalnie zaprojektowane i wzniesione zespoły komór gazowych z krematoriami (najpierw prowizoryczne, w adaptowanych domkach chłopskich, zachowanych na jego terenie, a następnie specjalnie dla tego celu wybudowane).

Komendantami byli tam w czasie autonomii obozu (listopad 1943 – listopad 1944):

SS-Sturmbannführer Friedrich Hartjenstein – od listopada 1943 do 8 maja 1944
SS-Hauptsturmführer Josef Kramer – od 8 maja 1944 do 25 listopada 1944

Budowę obozu rozpoczęto w październiku 1941 roku siłami więźniów i jeńców radzieckich, osadzonych w Auschwitz, realizując rozkaz Himmlera z czasu jego pierwszej wizytacji obozu Auschwitz w marcu tego roku. W dokumentach niemieckich Auschwitz II nosił aż do wiosny 1944 roku nazwę obozu jenieckiego (Kriegsgefangenenlager) i choć funkcji tej nigdy nie pełnił, to plany zakładały wystawienie w nim 174 baraków murowanych dla pomieszczenia 100 000 jeńców radzieckich.

Obóz zajmował obszar prostokąta o powierzchni ok. 140 ha, ogrodzonego z zewnątrz drutem kolczastym pod napięciem; tak samo ogrodzone były wewnętrzne sektory (odcinki), na które podzielono obóz. Na tym terenie do końca 1944 powstało około 300 różnych budynków – baraków, latryn, wartowni, komór gazowych itp. – tworzyły one kilka większych części:

- obóz kobiecy (sektory BIa i b) – sektor BIa został oddany do użytku jako pierwsza część obozu w czerwcu 1942, umieszczono tu ok. 1000 jeńców radzieckich przeniesionych z Auschwitz, potem była to część męska, a ostatecznie kobieca; sektor BIb utworzono w sierpniu 1942
- rejestracja i kwarantanna męska (BIIa) – oddany do użytku w sierpniu 1943; - obóz rodzinny (BIIb) dla Żydów z Theresienstadt (Familienlager Theresienstadt) – oddany do użytku we wrześniu 1943
- obóz męski (BIIc i d) – odcinek BIId był gotowy w lipcu 1942
- obóz cygański (BIIe) – pierwsza część sektora BII powstała w lutym 1943, przeznaczona dla rodzin romskich (Zigeunerlager) i zlikwidowana w sierpniu 1944
- odcinek szpitalny (BIIf) – oddany do użytku w lipcu 1943
- Kanada (BIIg) – odcinek oddany do użytku w grudniu 1943 stanowiły baraki obok krematorium IV, służące do gromadzenia zrabowanych ofiarom rzeczy, za Kanadą znajdowała się tzw. nowa sauna, gdzie przyjmowano do obozu więźniów z nowych transportów
- Meksyk (BIII) – obszar rozbudowy obozu poza pierwotny teren, utworzony w czerwcu 1944 – bez wody, światła, kanalizacji ani żadnego wyposażenia, w czasie przyjmowania transportów z Węgier umieszczano tu Żydówki, których nie zdążono poddać selekcjom
- Czerwony Domek (Bunkier I) i Biały Domek (bunkier II) – prowizoryczne komory gazowe w zaadaptowanych domach wysiedlonych mieszkańców Brzezinki
- krematoria II, III, IV i V (zespół komór gazowych i pieców do spalania zwłok)
0 zespoły oczyszczalni ścieków, budynki SS, olbrzymie hangary do przechowywania ziemniaków i wiele innych zabudowań pomocniczych.

 

Fotografia lotnicza obozu koncentracyjnego Auschwitz II (Birkenau)

 

Latem 1941 roku Himmler wskazał Auschwitz jako miejsce „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” Endlösung. Wykonywanie tego zbrodniczego planu rozpoczęło się w tym obozie na wiosnę 1942 roku. Masowa akcja uśmiercania gazem rozpoczęła się najpierw w pierwszej komorze gazowej w obozie macierzystym. Potem, ze względu na łatwość odizolowania, akcję zagłady przeniesiono do dwóch prowizorycznych komór gazowych, które umieszczono w przebudowanych chałupach wiejskich (czerwony domek – od marca, biały domek – od września; nazwy pochodziły od koloru cegieł i tynku). Ciała najpierw grzebano, później palono w specjalnych dołach spaleniskowych.

Po drugiej wizytacji obozów przez Himmlera w połowie lipca 1942 roku i ocenieniu wydajności tych prowizorycznych komór jako niewystarczającej, opracowano plan stworzenia urządzeń unicestwienia na skalę dotychczas niespotykaną. Latem 1942 roku niemiecka firma Hoch und Tiefbau AG z Katowic rozpoczęła budowę czterech potężnych zespołów krematoriów (II, III, IV i V). Krematoria II i III miały podziemne rozbieralnie i komory gazowe. Krematoria IV i V były w całości budynkami naziemnymi. Piece krematoryjne wykonała firma J.A. Topf und Soehne z Erfurtu. Obiekty te oddano do użytku między marcem a czerwcem 1943 roku. Ginący tam ludzie umierali śmiercią bolesną, w poniżeniu, spotęgowanym widokiem umierających bliskich.

Skazani na zagładę Żydzi byli dowożeni transportami kolejowymi, w wagonach towarowych, zazwyczaj w złych warunkach. Niektóre transporty przywożone z Europy Zachodniej przyjeżdżały do obozu w normalnych wagonach pasażerskich. Do połowy 1944 roku końcowym przystankiem transportów była tak zwana Judenrampe, umiejscowiona wzdłuż głównej linii kolejowej pomiędzy Auschwitz I a II. W 1944 roku tory doprowadzono do obozu, aby przyspieszyć akcję zagłady, spodziewano się bowiem ogromnych transportów Żydów z Węgier. Wiele transportów było kierowanych w całości do komór gazowych, w zależności od potrzeb stosowano tzw. selekcję i wydzielano więźniów do pracy przymusowej lub do zbrodniczych eksperymentów medycznych (m.in. na dzieciach bliźniętach i osobach karłowatych), co na jakiś czas pozwalało im zachować życie. Natomiast pozostali – starcy, chorzy oraz dzieci – byli uśmiercani gazem bez wyjątku.

Selekcji podlegali tylko więźniowie żydowscy. Więźniowie nie-Żydzi byli włączani do stanu liczbowego obozu. Wszyscy – wyselekcjonowani oraz kierowani do komór gazowych – byli pozbawiani rzeczy osobistych, przekazywanych do specjalnego sektora zwanego Kanadą. Tam były one segregowane i przechodziły na własność III Rzeszy. Potem specjalnymi transportami wywożono je do Niemiec, gdzie były przekazywane armii, rodzinom ofiar bombardowań, pomocy społecznej itp.

Wyselekcjonowani więźniowie byli odprowadzani do obozu, gdzie trafiali do ewidencji w budynku sauny. Sauna i kwarantanna były według relacji ocalałych miejscami kluczowymi w procesie łamania ludzi. Oderwani od rodzin, małżonków, dzieci, poniżani obnażaniem, pełnym strzyżeniem i tatuowaniem, byli w końcu umieszczani w barakach obozowych i ćwiczeni w uległości przez SS, kapo i blokowych. Po zakończeniu kwarantanny pracowali przymusowo na miejscu lub byli przenoszeni do podobozów. W Saunie nowoprzybyły więzień otrzymywał numer obozowy, który od tej pory zastępował jego nazwisko. Auschwitz-Birkenau był jedynym obozem hitlerowskim, który wprowadził tatuowanie numerów obozowych.

Auschwitz III (Monowitz)

Założony w październiku 1942 roku jako podobóz Auschwitz I, w okresie od listopada 1943 do listopada 1944 roku był obozem niezależnym, skupiającym dotychczasowe podobozy Auschwitz I o charakterze przemysłowym. Obóz był założony na potrzeby koncernu IG Farben (zakłady Buna-Werke) i miał od założenia do likwidacji charakter ciężkiego, niewolniczego obozu pracy. Więźniowie byli wynajmowani przez niemieckie firmy i wyniszczani przy morderczej pracy.

Komendantem obozu był SS-Hauptsturmführer Heinrich Schwarz – od listopada 1943 do stycznia 1945 roku. W Monowitz więzieni byli niektórzy słynni powojenni pisarze, świadkowie i badacze Holokaustu: Jean Améry, Primo Levi, Elie Wiesel.

 

Fotografia i plan obozu koncentracyjnego Auschwitz III (Monowitz)

 

Podobozy

Pierwsze podobozy powstały w związku z zapotrzebowaniem obozu głównego na produkty rolne i hodowlane. Jednak gdy wokół Auschwitz rozlokowały się liczne firmy niemieckie, które korzystały z taniego wynajmu więźniarskiej siły roboczej, okazało się, że komanda pracujące na zewnątrz obozu miałyby zbyt długą drogę do wielu z tych firm. Hitlerowcy utworzyli więc wielką sieć podobozów, która obsługiwała okoliczne fabryki i zakłady pracy. Większość z podobozów Auschwitz tworzono na Śląsku, w pobliżu hut, kopalń i fabryk. Więźniowie pracowali tu m.in. przy wydobyciu węgla, produkcji broni i środków chemicznych, budowie i rozbudowie obiektów przemysłowych, na rzecz fabryk, kopalń i hut wielkich koncernów niemieckich, jak IG Farbenindustrie, Berghuette, Siemens-Schuckert, Hermann Goering-Werke, czy dla niemieckich kolei państwowych. Z początku wszystkie podobozy podlegały Auschwitz I, lecz gdy rozdzielono administracyjnie w listopadzie 1943 roku trzy główne obozy, podobozy rolno-hodowlane przypadły Birkenau, a przemysłowe – Monowitz. Ogółem podobozów rolno-hodowlanych było sześć, podobozów przemysłowych – 28, a 10 innych podobozów pełniło różne funkcje – od pracy w lesie po budowę koszar.

Likwidacja obozów

Ze względu na sytuację strategiczną na froncie wschodnim naziści już w sierpniu 1944 roku rozpoczęli przygotowania do likwidacji obozów. Systematycznie likwidowali członków Sonderkommand – tylko we wrześniu tego roku zamordowali około 200 z nich. Wywołało to słynny bunt Sonderkommanda w krematorium IV.

W sierpniu 1944 roku rozpoczęła się w obozie sukcesywna ewakuacja więźniów w głąb Rzeszy. Z końcem roku wstrzymano rozbudowę Auschwitz i Birkenau oraz zaczęto palenie dokumentów i zacieranie świadectw zbrodni: zasypywano doły z ludzkimi prochami, rozebrano do fundamentów krematorium IV, przygotowano do wysadzenia pozostałe trzy budynki krematoryjne.

17 stycznia 1945 roku odbył się w KL Auschwitz ostatni apel generalny 67 012 więźniarek i więźniów. Bezpośrednio po nim na rozkaz wyższego dowódcy SS i policji we Wrocławiu, Obergruppenfuehrera SS Schmausera, rozpoczęto ostateczną ewakuację więźniów. Rozpoczęły się marsze śmierci do obozów w głębi Rzeszy. Główny marsz odbywał się na trasie Oświęcim – Wodzisław Śląski (63 km). 22 stycznia transport dotarł do stacji kolejowej Loslau (niemiecka nazwa Wodzisławia Śląskiego), gdzie załadowano więźniów do otwartych węglowych wagonów kolejowych i w warunkach mrozu na zewnątrz i ścisku wewnątrz skierowano dalej. Trasa transportów kolejowych z Wodzisławia prowadziła m.in. przez Ostrawę w kierunku Austrii i Niemiec.

W obozie zostało ponad 9 tysięcy więźniów, w tym około 500 dzieci – wszyscy mieli zostać zgładzeni. Od 18 do 27 stycznia masowo palono obozowe akta, 20 stycznia wysadzono krematoria II i III, a 26 stycznia – krematorium V. 23 stycznia podpalono tak zwaną Kanadę II, czyli kompleks magazynów z mieniem zagrabionym ofiarom. Jako pierwsi do obozu dotarli w dniu 27 stycznia żołnierze z 454 Pułku Strzelecki z 100 Lwowskiej Dywizji Strzeleckiej z 60 Armii 1 Frontu Ukraińskiego. W obozach Auschwitz, Birkenau, Monowitz i podobozach doczekało wyzwolenia łącznie około 7,5 tysiąca więźniów. Część byłych więźniów tuż po wyzwoleniu odeszła do swych domów. Pozostali zostali umieszczeni w prowizorycznych szpitalach, zorganizowanych na terenie obozu. Część chorych przeniesiono do szpitali w Krakowie. Mimo intensywnej opieki część więźniów zmarła, najwięcej w lutym i marcu. Łącznie w całym okresie funkcjonowania szpitali zmarło około 600 osób.

Więźniowie

Do marca 1942 roku w obozie przeważali więźniowie narodowości polskiej. Oprócz nich przywożono również Niemców, Czechów, Jugosłowian, a po 1941 roku kiedy III Rzesza zaatakowała ZSRR także jeńców radzieckich. Od kwietnia 1942 roku do Auschwitz Niemcy zaczęli kierować transporty Żydów z gett całej okupowanej Europy po podjęciu przez nich decyzji o „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej” na Konferencji w Wannsee w styczniu 1942 roku.

Więźniowie obozowi byli numerowani, w początkowej fazie fotografowani, następnie tatuowani (w końcu 1941 roku numery wytatuowano na piersiach jeńcom radzieckim, od lutego 1943 roku po ucieczce Zofii Biedawy z komanda nr 117, pracującego w Budach, pozostałym więźniom umieszczano tatuaże na przedramionach). Auschwitz był jedynym niemieckim obozem koncentracyjnym, w którym wprowadzono tatuaż jako metodę oznaczania więźniów (w innych obozach oprócz naszywanego na ubiór numeru stosowano bransoletki z numerem, noszone na nadgarstkach).

Każdy więzień przynależał do jednej z oznaczonych kategorii (polityczni, Świadkowie Jehowy, emigranci, aspołeczni, przestępcy pospolici, homoseksualiści, dodatkowo literami oznaczano ich przynależność narodową, a Żydzi mieli dodatkowe żółte trójkąty). Jako jedyne ubrania dostawali bieliznę i cienkie pasiaki.

Po przejściu kwarantanny więźniowie byli kierowani do baraków i do komand pracy przymusowej. Jej wycieńczający charakter wraz z bezkarnością dozorujących i ostrym systemem kar i tortur prowadził do masowego uśmiercania więźniów. Jak w każdym hitlerowskim obozie koncentracyjnym, również w Auschwitz praca służyła zagładzie, stąd hasło: „Vernichtung durch Arbeit” (Zagłada przez pracę).

Racje żywnościowe nie stanowiły nawet połowy normy niezbędnej dla narzuconych obozowych warunków egzystencji. Hitlerowcy obliczali, że na pożywieniu obozowym można było przeżyć około trzech miesięcy. Zła jakość i niewielka ilość pożywienia powodowały zapadanie na choroby, często kończące się szybką śmiercią, naturalną lub gwałtowną w wyniku mordowania gazem bądź zastrzykami dosercowymi fenolu. Szybko umierali więźniowie pracujący w komandach fizycznych na zewnątrz. Pierwszej zimy zmarła prawie połowa osadzonych wówczas więźniów. Jednocześnie nawet na tle tak wyniszczających warunków najgorszy był los jeńców radzieckich oraz Żydów.

Od 1943 zapotrzebowanie na pracowników przymusowych zmieniło nastawienie władz obozowych, m.in. przestano karać śmiercią za ucieczki, oficjalnie zabroniono bicia na otwartym terenie, a liczbę więźniów uzupełniano podczas selekcji transportów żydowskich, przekazywano nowych więźniów z wiecznie przepełnionych więzień hitlerowskich, także kierowano do obozu pojmanych podczas łapanek urządzanych na ulicach miast.

Ofiary zagłady i ich liczba

Zdecydowana większość – do 80% osób, trafiających do Auschwitz-Birkenau – nie doczekała się statusu więźniów. Byli to Żydzi, zwożeni przez nazistów z gett i obozów przejściowych całej okupowanej Europy. Po selekcji i odseparowaniu od swoich najbliższych przebywali ostatnią drogę z rampy kolejowej do rozbieralni, skąd byli wprowadzani do komór gazowych i w ciągu około 20 minut pozbawiani życia. Przed spopieleniem ich zwłokom obcinano włosy i wyrywano złote zęby. Przeszukiwano też ciała w poszukiwaniu kosztowności. Nie ma natomiast dowodów na informacje o produkcji mydła z tkanek podskórnych ofiar.

Ze względu na sprzeczności w zeznaniach świadków, m.in. więźniów z Sonderkommando, oraz niewielką liczbę dokumentów ocalałych po celowym ich niszczeniu przez nazistów, trudno określić, ile osób rzeczywiście zginęło. Ponadto zdecydowana większość deportowanych zginęła w Birkenau, gdzie nie byli rejestrowani i nie były im nadawane numery.

Raport Witolda Pileckiego, który był także więźniem obozu, określa liczbę ofiar na 2 do 5 milionów. Pilecki pisał m.in.: „Gdy wychodziłem z Oświęcimia (27 IV 1943), zginęło [już] 97 tysięcy numerowanych więźniów. Nie ma to nic wspólnego z ilością ludzi, których masami, bez ewidencjonowania, gazowano i palono. Zginęło [ich] ponad dwa miliony. Podawałem te liczby oględnie, żeby nie przesadzić. Koledzy, którzy tam dłużej siedzieli i byli świadkami gazowania po osiem tysięcy ludzi [dziennie], podają liczbę plus minus 5 milionów ludzi.”

Rudolf Höß w czasie przesłuchania przez Najwyższy Trybunał Narodowy w Warszawie podał – cytując za Eichmannem – że zginęło ok. 2,5 mln ludzi, jednocześnie twierdząc, że realne możliwości techniczne obozu były mniejsze. Wielkość ta jednak dość szybko została zastąpiona przez inną. W 1945 roku w obozie pracowała komisja radziecka, która podjęła proste ustalenia – pomnożono teoretyczne możliwości techniczne krematoriów przez liczbę dni ich pracy. Otrzymano w ten sposób liczbę prawie 5 milionów ofiar. Informacja ta była przez długi czas kolportowana oficjalnie, w podręcznikach i encyklopediach. Różnie podawano też narodowość unicestwionych. Według niektórych prac z okresu PRL mieli to być praktycznie wyłącznie Polacy. Sprawa ta stała się głośna w 1968 roku, gdy ukazały się kolejne tomy nowego wydania Wielkiej encyklopedii powszechnej PWN. Podawano w niej zweryfikowane dane, zwłaszcza że w obozach Auschwitz zagładzie ulegali w większości Żydzi. Reakcja ówczesnych władz była histeryczna. Komitet redakcyjny encyklopedii oskarżono o fałszowanie historii, a nowa, zmieniona redakcja hasła, została dołączona jako wkładka do następnych tomów encyklopedii wraz z przeprosinami.

Obecnie historycy, za wyczerpującymi badaniami Franciszka Pipera, oceniają, że ogółem do obozu trafiło co najmniej 1,3 miliona osób, w tym:

1,1 mln Żydów
do 150 tysięcy Polaków
23 tysiące Romów
i ponad 30 tysięcy osób innych narodowości

 

===============================

 

KL Dachau, Konzentrationslager Dachau to niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny, założony wiosną 1933 roku w opuszczonej fabryce amunicji na obrzeżach miasta Dachau, na północ od Monachium, w południowych Niemczech. Zajęty przez osiemdziesięciu żołnierzy amerykańskich z 7 armii gen. Pattona 29 kwietnia 1945 roku (niedziela), o godz. 17.15.

Obóz koncentracyjny utworzony przez niemieckich nazistów. Powstał z rozkazu Heinricha Himmlera z 21 marca 1933 roku, z celem izolowania politycznych przeciwników reżimu nazistowskiego, duchownych i Żydów. Stał się „wzorem” dla wszystkich kolejnych. Od 1938 swego rodzaju „ośrodek szkoleniowy” dla zarządców i wachmanów innych późniejszych obozów tego rodzaju.

Obóz składał się z dwóch zasadniczych części: dla więźniów, która została otoczona drutami kolczastymi i wieżyczkami, oraz część administracyjno-mieszkalna dla SS. Podział ten został odwzorowany we wszystkich tego typu późniejszych konstrukcjach nazistowskich. Część dla więźniów mieściła się pierwotnie w 18 barakach mieszkalnych, podzielonych na 4 izby, 2 toalety i 2 umywalnie. Każda izba miała pomieszczenie mieszkalne i sypialnię i była przeznaczona dla 52 więźniów (w sumie blok miał pomieścić 208 więźniów). W 1937 roku obóz – pierwotnie zaprojektowany na 3–5 tys. więźniów – okazał się za mały. Obóz rozbudowano w latach 1937–1938, powiększając liczbę baraków dwukrotnie. W czasie masowego napływu więźniów w czasie wojny pierwotne normy zaludnienia baraków zostały wielokrotnie przekroczone, przetrzymywano w nich do 16 tys. więźniów. W 1943 roku przedsiębiorstwo H. Kori z Berlina wybudowało duże krematorium, jako tzw. barak X. Prawdopodobnie była to część większego planu przekształcenia KL Dachau w miejsce masowej eksterminacji. W 1944 roku przy baraku X wybudowano komorę gazową. Sprawa jej wykorzystania do mordowania więźniów nie jest jasna. W wielu publikacjach podaje się informacje, że nie była ona wykorzystana do tego celu (nie uwzględniono tego w wyroku w procesie załogi z Dachau). Jednak zeznania niektórych więźniów oraz fotografie wykonane przez amerykańskich żołnierzy po wyzwoleniu obozu wskazują, że była ona wykorzystywana (przynajmniej sporadycznie) do tego celu.

W obozie istniała ściana, pod którą rozstrzeliwano więźniów oraz tzw. „bunkier”, który służył jako miejsce krwawych przesłuchań i stosowania dotkliwych kar. W tzw. baraku szpitalnym nr 5 funkcjonowało laboratorium eksperymentów pseudomedycznych, kostnica i prosektorium. Masowe egzekucje wykonywano także poza obozem (w pobliskim Haimhausen na strzelnicy SS dokonywano egzekucji poprzez rozstrzelanie, zginęło tam m.in. ok. 6 tys. jeńców sowieckich) oraz w innych obozach. W 1944 roku otwarto w Dachau podobóz kobiecy.

Komendanci obozu:

Hilmar Wäckerle (21 marca 1933 – 25 czerwca 1933)
Theodor Eicke (26 czerwca 1933 – 3 lipca 1934)
Alexander Reiner (4 lipca 1934 – 22 października 1934)
Berthold Maack (23 października 1934 – 30 listopada 1934)
Heinrich Deubel (1 grudnia 1934 – 31 marca 1936)
Hans Loritz (1 kwietnia 1936 – 31 sierpnia 1939)
Alex Piorkowski (1 września 1939 – 2 stycznia 1942)
Martin Weiss (3 stycznia 1942 – 29 września 1943)
Eduard Weiter (30 września 1943 – 26 kwietnia 1945)
Martin Weiss (26 kwietnia 1945 – 28 kwietnia 1945)
Heinrich Skodzensky (28 kwietnia 1945 – 29 kwietnia 1945)

Podczas wojny, a w szczególności po 1942 roku, Dachau stanął na czele bardzo rozbudowanej struktury podobozów, liczącej ponad 200 placówek na południu Niemiec i w anektowanej Austrii. Były one w większości powiązane z przemysłem wojennym.

Gdy zbliżał się front wojsk alianckich, naziści próbowali ewakuować więźniów w różnych kierunkach. Marsze ewakuacyjne (marsze śmierci) niosły ze sobą wysoką śmiertelność wymęczonych więźniów. 29 kwietnia 1945 obóz został wyzwolony, a wraz z nim ok. 67 tys. więźniów – połowa z nich w obozie głównym. Amerykanie pod wpływem tego co zastali w obozie (m.in. na bocznicy stał pociąg z 2600 ciałami, a w okolicach krematorium znaleziono ok. 3 tys. zabitych) rozstrzelali bez sądu większość wziętych do niewoli strażników SS i przebywających w obozie żołnierzy Waffen-SS (w sumie 560 osób). Podobnie jak w Auschwitz, na bramie obozu w Dachau widniał napis „Arbeit macht frei”.

 

Fotografia lotnicza obozu koncentracyjnego Dachau

 

Więźniowie

Więźniami byli z początku członkowie antynazistowskiej niemieckiej opozycji, głównie komuniści, socjaliści i chadecy. W dalszym okresie do obozu były przysyłane również grupy Żydów, Romów i Sinti, Świadków Jehowy i homoseksualistów. Dachau pełnił funkcję głównego obozu dla duchownych z Kościołów chrześcijańskich (katolickich, protestanckich i prawosławnych). Wedle szacunków Kościoła katolickiego, ok. 3 tys. (2794, w tym 1773 z Polski) zakonników, diakonów, księży i biskupów katolickich zostało zesłanych do Dachau. Przez dwa miesiące więźniem obozu był prawosławny patriarcha Serbii Gabriel V.

Podczas wojny w Dachau znalazło się wiele ludzi z krajów okupowanych: przede wszystkim z Polski (m.in. grupa 43 naukowców z Uniwersytetu Jagiellońskiego), Związku Radzieckiego, Belgii, Holandii, Czech, Francji.

W maju 1940 roku zesłana tu została około pięćsetosobowa grupa łódzkiej młodzieży, zatrzymana podczas dużej akcji łódzkiego Gestapo skierowanej przeciwko niej. Wśród nich byli m.in. znani po wojnie: dyrygent – Henryk Debich i aktor – Włodzimierz Skoczylas. KL Dachau był pierwszym obozem Stanisława Grzesiuka, autora jednej z najlepszych relacji o przeżyciach obozowych „Pięć lat kacetu”, który po kilku miesiącach został stąd wywieziony do KL Mauthausen. Wielu więźniów było kierowanych do KL Dachau z innych obozów. Wówczas więźniowie z Niemiec stali się mniejszością, a największą grupę stanowili więźniowie z Polski. Liczba więźniów i ofiar nie jest dokładnie znana. Według dokumentacji obozowej w okresie 1933-1945 przez obóz przewinęło się 206 206 więźniów, z czego zmarło 31 591. Liczby te jednak nie uwzględniają osób poddanych Sonderbehandlug (skierowanych do obozu przez Gestapo celem wykonania egzekucji), jeńców radzieckich zabijanych w ramach Kommissar-Erlaß oraz zmarłych w czasie ewakuacji obozu. Według niektórych danych, ogólną liczbę więźniów szacuje się na ok. 250 tys. osób, a liczbę ofiar nawet na 148 tys. (wliczając zgładzonych w podobozach).

Istotą funkcjonowania obozu był drakoński regulamin obozu opracowany przez komendanta Theodora Eickego. Przed wojną praca więźniów polegała na wykonywaniu robót na rzecz obozu w komandach roboczych, dla jego utrzymania i rozwoju. Podczas wojny więźniowie pracowali niewolniczo w przemyśle wojennym. W szczególności w ostatnich dwóch latach wojny, gdy Niemcy zdecydowali się umieścić strategiczne produkcje zbrojeniowe pod ziemią, więźniowie musieli pracować w morderczych warunkach. Najsłynniejszymi i najtrudniejszymi placówkami podziemnymi przypisanymi Dachau, były podobozy Kaufering i Mühldorf. Najcięższą pracę wykonywali na ogół Żydzi z Polski, Litwy i Węgier.

System kar

Strażnicy wyznaczali kary za najdrobniejsze przewinienia, m.in. za źle pościelone łóżko czy trzymanie rąk w kieszeniach.

W obozie stosowano 8, 14, 21 oraz 42-dniowy areszt umieszczony w bunkrze. Podczas odbywania kary więzień otrzymywał wodę i chleb, a raz na cztery dni ciepły posiłek. Zdarzały się przypadki kiedy osadzeni przebywali w celi kilka miesięcy. Bardzo popularną metodą torturowania była tzw. kara słupka, polegająca na wiązaniu rąk więźnia z tyłu, a następnie wieszaniu więźnia na haku w taki sposób, aby nie dotykał stopami do ziemi. Ponieważ kara ta najczęściej powodowała zerwanie ścięgien ramion, wielokrotnie po jej odbyciu więzień nie odzyskiwał władzy w rękach. Codziennością było również polewanie zimną wodą na kilkunastostopniowym mrozie co prowadziło do wychłodzenia organizmu, a w konsekwencji do zgonu, wkładanie gumowego węża do przełyku, odkręcanie wody (więzień poddany takiej torturze topił się bądź ulegał poważnym obrażeniom narządów wewnętrznych).

Osadzeni najczęściej ginęli w wyniku niedożywienia, chorób, tortur, samobójstw, rozstrzelania oraz eksperymentów pseudomedycznych.

Lecznictwo i eksperymenty pseudomedyczne

W obozie „sławę” zyskała trupiarnia, w której dokonywano sekcji zwłok. Ściągano tam martwym więźniom skórę z pleców, którą następnie przygotowywano do dalszej obróbki. Wykonywano z niej rękawiczki, bryczesy, siodła, pantofle oraz torebki damskie dla SS. Szukano zazwyczaj zdrowej skóry. Lubowano się w skórze wytatuowanej.

Doświadczenia pseudomedyczne KL Dachau można podzielić na:

- malaryczne (Claus Schilling testował 69 odmian malarii. Odmianę najsilniejszą Madagaskar więźniom wstrzykiwano domięśniowo lub dożylnie)
- lotnicze (w kabinie ciśnieniowej zamykano od 5 do 15 więźniów, gdzie następnie zagęszczano lub rozrzedzano powietrze. Przy obniżaniu ciśnienia więźniowie wpadali w szał, rwali sobie włosy z głowy, tłukli głową o ściany. Po eksperymencie dokonywano sekcji zwłok, a narządy zamykano w naczyniach. Większość więźniów po tych eksperymentach umierała lub dostawała porażeń wskutek krwotoków wewnątrzczaszkowych, chorowała na choroby psychiczne)
- nad ropowicą (dr Wolter wstrzykiwał więźniom ciekłą ropę wyciąganą z ran innych chorych lub zwłok. Więźniowie tracili kończyny lub dostawali posocznicy. W większości wypadków umierali)
- nad wątrobą
- nad gruźlicą
- nad tyfusem plamistym
- nad krystalizacją krwi
- nad krzepnięciem krwi

KL Dachau było miejscem, w których dokonywano wielu eksperymentów pseudomedycznych na więźniach. Działali tu m.in. prof. dr med. Claus Schilling, dr Sigmund Rascher, dr Heinrich Schütz, prof. dr med. Erich Hipke, prof. dr med. August Weltz i wielu innych. Eksperymenty te dotyczyły wywoływania i leczenia posocznicy, malarii, uszkodzeń organizmu wywołanych przebywaniem w rozrzedzonym powietrzu, oddziaływania wychłodzenia w wodzie morskiej, piciem wody morskiej i innych. Spośród ok. 6 tys. więźniów poddawanych tym eksperymentom nie przeżyło ich 2073.

Lekarze SS w Dachau:

SS-Untersturmführer – Hans Eisele – uciekł do Egiptu
SS-Obersturmführer – Fritz Hintermayer – stracony przez aliantów
Ernst Holzlöhner – popełnił samobójstwo
SS-Hauptsturmführer – Fridolin Karl Puhr
SS-Untersturmführer Sigmund Rascher – zabity przez SS
Claus Schilling – stracony przez aliantów
SS Sturmbannführer – Horst Schumann – uciekł do Ghany, następnie ekstradowany do Niemiec Zachodnich
SS Obersturmführer – Helmut Vetter – stracony przez aliantów
SS Sturmbannführer – Wilhelm Witteler
SS Sturmbannführer – Waldemar Wolter – stracony przez aliantów

Dzieje powojenne

Obóz został zajęty przez wojska VII Armii amerykańskiej. W tym momencie znajdowało się w nim ponad 31 tys. więźniów. W trakcie tej akcji doszło do krótkiej wymiany ognia z oddziałami wartowniczymi SS. Krótko potem wszyscy napotkani w obozie esesmani zostali rozstrzelani – podobno na mocy rozkazu, kiedy dowódcy amerykańscy zobaczyli, zbliżając się do obozu, stosy zmasakrowanych i zastrzelonych więźniów, a na pobliskiej bocznicy kolejowej 50 wagonów z zabitymi lub zmarłymi z głodu przeszło dwoma tysiącami osób. Bezpośrednio po wojnie obóz był używany jako centrum dla osób powracających do swych krajów.

15 listopada 1945 r. w zabudowaniach KL Dachau rozpoczęła się seria procesów przeciwko zbrodniarzom nazistowskim. Pierwszym był proces przeciwko komendantowi tego obozu M. Weissowi oraz 33 ocalałym członkom załogi. Równolegle do procesu norymberskiego, w okresie od 1945 r. do 1948 r. przed amerykańskim trybunałem wojskowym w Dachau osądzono 1672 osób, głównie członków załóg obozów koncentracyjnych oraz lekarzy prowadzących eksperymenty pseudomedyczne.

Później, z inicjatywy byłych więźniów, powstało muzeum, które zostało poddane w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych dużej rekonstrukcji oraz odnowie. W 1984 r. obóz wpisano na listę obiektów podlegających szczególnej ochronie przez UNESCO (czego nie należy mylić z listą światowego dziedzictwa UNESCO, na której wszystkie tego typu obiekty są reprezentowane przez wpis KL Auschwitz-Birkenau).

 

SKŁADAMY SERDECZNE PODZIĘKOWANIA PANU dr WOJCIECHOWI PŁOSIE - KIEROWNIKOWI ARCHIWUM PAŃSTWOWEGO MUZEUM AUSCHWITZ-BIRKENAU w OŚWIĘCIMIU ZA OKAZANĄ POMOC I UDOSTĘPNIENIE MATERIAŁÓW ARCHIWALNYCH 

 

Źródła i fotografie:
L. Bujacz Obóz koncentracyjny w Dachau. Napisał na podstawie własnych przeżyć..., Łódź 1946
T. Musioł, Dachau 1933-1945, Katowice 1971
D. Czech Kalendarz wydarzeń w KL Auschwitz, Oświęcim-Brzezinka 1992
F.Piper, Ilu ludzi zginęło w KL Auschwitz. Liczba ofiar w świetle źródeł i badań 1945-1990, Oświęcim 1992
Auschwitz 1940-1945. Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu, t. I-V, red. W. Długoborski, F. Piper, Oświęcim Brzezinka 1995
R. Steegmann, Struthof: le KL-Natzweiler et ses kommandos: une nébuleuse concentrationnaire des deux côtés du Rhin 1941-1945 (in French), Strasbourg 2005
Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu
http://www.auschwitz.org/
https://ipn.gov.pl/
https://pl.wikipedia.org/
http://wmrokuhistorii.blogspot.com/
https://www.welt.de/
http://forum.ioh.pl/
https://commons.wikimedia.org/
https://jcdurbant.wordpress.com/
https://www.ushmm.org/

Opracowanie
Bogdan Mucha