Wspaniałe znalezisko archeologiczne sprzed kilku tysięcy lat w okolicy Żarowa

Wedle przyjętej terminologii siekiera (inne spotykane określenie – topór) to najstarsze i nadal używane narzędzie złożone. Od ponad 400 000 lat siekiera używana jest do kształtowania i podziału drewna, rąbania lasów. Niegdyś stosowana była również jako broń obuchowo-sieczna lub jako symbol heraldyczny. Na przestrzeni tysiącleci, zmieniał się materiał do jej wykonania oraz zastosowanie, ale zasada działania pozostała nie zmieniona. Początkowo siekiery/siekierki wytwarzano z kamienia i rogu, brązu a następnie ze stali. W zależności od danej kultury archeologicznej oraz czasu powstania, niektóre rodzaje neolitycznych siekier/siekierek (neolit – młodsza epoka kamienia zwana też epoką kamienia gładzonego), często posiadały już wywiercony otwór dla mocowania trzonka, inne umieszczane były w rozczepionym stylisku, obwiązywanym dla wzmocnienia sznurami lub rzemieniami. Przykładem tych ostatnich jest wspaniałe znalezisko neolitycznej siekierki dokonane w okolicy Żarowa. Wykonany z krzemienia przedmiot o długości 6,2 cm, grubości 1,2 cm i szerokości ostrza 1,8 cm, odnalazł mieszkaniec Żarowa, który zgłosił się ze znaleziskiem do Żarowskiej Izby Historycznej. Artefakt rozpoznany wstępnie jako siekierka neolityczna, określona została przez dr Bernadetę Kufel-Diakowską z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego jako wyrób tzw. Kultury Lendzielskiej (ok. 5000-4000 lat p.n.e.) lub Kultury Pucharów Lejkowatych (ok. 3700-1900 lat p.n.e.). Znalezisko liczy zatem kilka tysięcy lat i mieści się w ogólnie przyjętym przedziale chronologicznym ok. 4500-2000 lat p.n.e. Dokumentacja fotograficzno-opisowa znaleziska, przekazana została do Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków. Decyzją nr 660/2018 instytucja ta, przekazał zabytek do Żarowskiej Izby Historycznej działającej w ramach Gminnego Centrum Kultury i Sportu w Żarowie. Składamy Serdeczne Podziękowania za przekazanie niniejszego znaleziska.

Rekonstrukcja sposobu osadzania siekierek neolitycznych do drzewca (M. Derwich, A. Żurek, 2002 Wrocław)

W pierwszej połowie V tysiąclecia p.n.e. na ziemie polskie dotarła kolejna faza osadników z południa, przyspieszając proces różnicowania kulturowego. Stopniowo powstawały dwa kręgi kulturowe. W dorzeczu Odry dominowała kultura ceramiki wstęgowej kłutej, a w dorzeczu Wisły – kultura lendzielska i polgarska (nazwy pochodzą od miejscowości Lengyel i Tisza Polgar na Węgrzech). Jedną z charakterystycznych cech tego okresu jest zerwanie żywych dotąd kontaktów między obiema strefami. Skutkiem był m.in. zanik napływu na Śląsk krzemieni wydobywanych w zachodniej Małopolsce. Procesom tym towarzyszyła ekspansja osadnicza na niezasiedlane dotąd tereny. Zmienił się też charakter osadnictwa. Miejsce dotychczasowych zagród zajęły całe kompleksy domów, często otoczone rowem. Długie domy przybrały kształt trapezu o silnie wydłużnych bokach, co pozwoliło na lepszy dostęp światła do ich wnętrza. Mniejsza liczba słupów wewnętrznych świadczy o lepszych umiejętnościach konstruowania dachu. Wzrostowi wielkości i stałości osad towarzyszy pojawianie się, obok dotychczasowych pojedynczych grobów, dużych cmentarzysk, a bogatsze wyposażenie grobów wskazuje na względny wzrost zamożności.

Ludność wspomnianej wcześniej tzw. kultury lendzielskiej (ok. 5000-4000 p.n.e.) zajmowała obszary dzisiejszej Polski (Śląsk, Małopolska, Wielkopolska i Kujawy), Czech (południowe Morawy), zachodniej Słowacji, zachodnich Węgier oraz przylegających części Austrii, Słowenii i Chorwacji. Na podstawie szczegółowej analizy ceramiki wydzielono następujące grupy lokalne: ociecka (Górny Śląsk), modlnicka (Małopolska), brzesko-kujawska (Kujawy) oraz grupa jordanowska / jordanowośląska (Dolny Śląsk – nad górną i środkową Odrą). Cechą charakterystyczną grup ocieckiej, modlnickiej i brzesko-kujawskiej jest występowanie naczyń na pustej nóżce, amforek i mis, zdobionych jedynie plastycznymi guzkami. Ludność kultury lendzielskiej zakładała bardzo rozległe osady, złożone zarówno z dużych domów naziemnych zbudowanych na planie prostokątnym, jak również ziemianki o planie owalnym. Spotyka się osady otwarte, ale też otoczone rowami obronnymi, również budowle o nieznanym przeznaczeniu, tzw. Rondle. Ludność zajmowała się zarówno rolnictwem jak i hodowlą bydła. Terenami eksploatowanymi przez gospodarkę rolno-hodowlaną były już nie tylko dna dolin rzecznych, ale także brzegi wysoczyzn. W obrządku pogrzebowym zmarłe osoby chowano na cmentarzyskach w pobliżu osad, w pozycji skurczonej, w grobach szkieletowych wyposażonych w ceramikę oraz narzędzia krzemienne.

Zasięg Kultury Lendzielskiej (archiwum autora)

Powstała w II połowie IV tysiąclecia p.n.e. grupa jordanowska, wyróżniona na podstawie odkryć na osadzie (ślady dużych do 40 m długości chat o konstrukcji słupowej) i cmentarzysku (57 grobów) w Jordanowie Śląskim (wieś gminna w pow. wrocławskim), jest najbliżej położoną względem Żarowa enklawą kultury lendzielskiej. Jej ludność utrzymywała dość liczne kontakty z innymi społecznościami. Widoczne są wyraźne wzorce z kręgu polgarskiego, stąd noszone przez nią ozdoby nawiązują do tych noszonych przez plemiona późnotiszapolgarskie i bodrogkereszturskie. Pewne kontakty grupa ta także utrzymywała ze społecznościami grupy brzeskokujawskiej, świadczyć może o tym ceramika brzeskokujawska znajdowana na stanowiskach jordanowskich, a także analogiczne formy ozdób. Naczynia jordanowskie są starannie wylepione i wypalone. Najczęściej używano gliny schudzonej drobno- i średnioziarnistym piaskiem lub tłuczniem. Ceramikę charakteryzuje ciemnoszara, prawie czarna barwa. Powierzchnia naczyń może być starannie wygładzona, niekiedy aż do połysku, bądź przy wylewie gładzona, niżej zaś chropowacona obrzucaniem powierzchni gliną. W inwentarzu ceramicznym na plan pierwszy wysuwają się naczynia w kształcie dwuuchych dzbanów o brzuścach wyraźnie kulistych, w kształcie spłaszczonej kuli oraz dwustożkowatych i wysokich szyjkach uformowanych cylindrycznie bądź zwężających się ku górze. Spotykane są również misy stożkowate o brzegach zachylonych do wnętrza, puchary na pustych masywnych cylindrycznych nóżkach, naczynia dwustożkowate i baniaste. Podstawową formą zdobnictwa są wiązki linii rytych ustawionych pionowo bądź pod kątem do siebie, tworząc ornamentykę krokowiastą. Bardzo częste jest także współwystępowanie wiązek linii rytych z liniami złożonymi z nakłuć. Występują także elementy plastyczne tj. okrągłe guzy, płaskie, pionowe wyrostki przekłute poziomo.

Amfora grupy jordanowskiej kultury lendzielskiej (M. Derwich, A. Żurek, 2002 Wrocław)

Kultura Pucharów lejkowatych obejmowała swoim zasięgiem w IV i III tysiącleciu p.n.e. (3700-1900 p.n.e.), znaczną część Niżu Środkowoeuropejskiego i wyżyn środkowej i zachodniej Europy (Jutlandia, Szwecja, Niemcy, Holandia, Polska oraz części Wołynia i Podola. Przyjmuje się, że powstała na terenie Kujaw pod wpływem oddziaływania kultury lendzielskiej na lokalne starsze społeczności mezolityczne. Nazwa tej kultury pochodzi od charakterystycznego kształtu formy naczynia z brzuścem baniastym i szeroko rozchylonym kołnierzem. Wczesna faza kultury pucharów lejkowatych, określana na terenie Danii i Niemiec jako tzw. faza AB, na terenie Polski jako faza sarnowska (od obozowisk odkrytych pod grobami megalitycznymi w Sarnowie na Kujawach), charakteryzuje się ubogą i mało zróżnicowaną ceramiką (głównie pucharami lejkowatymi ze słabo wyodrębnionym kołnierzem). W Polsce ślady jej pobytu ludności kultury pucharów lejkowatych odkryto m.in. w Łupawie, Mozgawie, Sarnowie, Włocławku, Wietrzychowicach, Gaju, Leśniczówce, Radziejowie, Krężnicy Jarej, Baniewicach i Zubrzycach, Słonowicach.

Zasięg Kultury Pucharów Lejkowatych (archiwum autora)

Społeczność tej kultury zajmowała się głównie hodowlą, łowiectwem i rybołówstwem, ale także uprawiała zboże, znała radło i zaprzęgała do jego ciągnięcia bydło. Oprócz hodowli zwierząt i uprawy roli dużą rolę odgrywało rozwinięte już tkactwo – ludzie ci znali pionowy warsztat tkacki. Jedna z największych osad tej kultury na ziemiach polskich została odkryta w Ćmielowie koło Ostrowca Świętokrzyskiego. Ludność tej kultury zajmowała się również eksploatowaniem krzemienia pasiastego z kopalni w Krzemionkach i szarego, biało nakrapianego w Świeciechowie-Lasku koło Annopola. Także pierwsze ślady zamieszkania na Ostrowie Lednickimzalicza się do tej właśnie kultury.

Naczynia Kultury Pucharów Lejkowatych (M. Derwich, A. Żurek, Wrocław 2002)

W fazie młodszej nastąpiła ekspansja kultury pucharów lejkowatych na obszar południowej Skandynawii (grupa północna), Dolnej Saksonii i Holandii (grupa zachodnia), środkową i północną część Polski (grupa wschodnia), Śląsk, Morawy i Czechy (grupa południowa), Małopolskę i zachodnią Ukrainę (grupa południowo-wschodnia). W tej fazie występowały grobowce megalityczne (lub inne groby z konstrukcjami kamiennymi) prawie we wszystkich grupach terytorialnych. Charakterystyczne były pochówki szkieletowe. Jest to także okres największego rozwoju gospodarczego ludów kultury pucharów lejkowatych, opartego na rolnictwie (ekstensywna sprzężajna uprawa roli) oraz eksploatacji surowców mineralnych, a także masowej produkcji gładzonych narzędzi kamiennych.

W późnej fazie kultury pucharów lejkowatych następowała stopniowa transformacja niektórych grup, której wynikiem było powstanie kultury amfor kulistych na wschodzie i tzw. kultur pucharowych na zachodzie. Jednocześnie grupy południowe ulegały wpływom naddunajskim kultury badeńskiej (ceramiki promienistej).

Składamy Serdeczne podziękowania dla pracowników Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków (Delegatura Wałbrzych) w osobach pani kierownik mgr Anny Nowakowskiej-Ciuchery, pana mgr Marka Kowalskiego oraz pracowników Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego w osobach pani dr Bernadety Kufel-Diakowskiej i pana mgr Marcina Diakowskiego 

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.. Skany bądź fotografie, oględziny wszelkich dokumentów i przedmiotów możemy wykonać również od ręki w Gminnym Centrum Kultury i Sportu w Żarowie przy ul. Piastowskiej 10A. Utrwalmy wspólnie w słowie pisanym oraz wzbogacimy historię Naszej Małej Ojczyzny.

Źródła i ilustracje:
K. Jażdżewski, Kultura pucharów lejkowatych w Polsce zachodniej i środkowej, Poznań 1936
W. Wojciechowski: Zagadnienie chronologii relatywnej kultur młodszej epoki kamienia na Dolnym Śląsku na tle środkowoeuropejskiej systematyki neolitu, Studia Archeologiczne, t. III, Wrocław 1970
W. Wojciechowski Osada ludności kultury pucharów lejkowatych w Janówku pow. Dzierżoniów, Studia Archeologiczne, t.. IV, Wrocław 1973
A. Kulczycka-Leciejewiczowa, Pierwsze społeczeństwa rolnicze na ziemiach polskich. Kultury kręgu naddunajskiego. t. III: Neolit, Wrocław 1979
W. Wojciechowski, Z zagadnień kultury pucharów lejkowatych na Dolnym Śląsku, t. III, Poznań 1980
J. Kruk, S. Milisauskas, Rozkwit i upadek społeczeństw rolniczych neolitu, Kraków 1999
M. Brézillon, Encyklopedia kultur pradziejowych, Warszawa 2001
M. Derwich, A. Żurek, Polska. Dzieje cywilizacji i narodu: U źródeł Polski (do roku 1038), tom 1, Wrocław 2002

Opracowanie
Bogdan Mucha