Carl Felsmann - Przyrodnik ze Świebodzic

Carl Felsmann jest obecnie uważany za jednego z najwybitniejszych botaników śląskich XIX stulecia. Wprawdzie z zawodu był lekarzem (chirurgiem), to jednak znaczną część swojego wolnego czasu poświęcał badaniu wszelkiego rodzaju roślinności, występującej na obszarze Gór Wałbrzyskich i Kamiennych. Jego zaangażowanie i praca nad prawem zmienności roślin nie tylko przyniosły mu wielkie uznanie w świecie nauki, ale zaowocowało tym, że był on również członkiem wielu międzynarodowych towarzystw naukowych. Carl Felsmann urodził się 20 kwietnia 1822 r. w Cierniach nieopodal Świebodzic. Tutaj też, aż do 13-go roku życia, uczęszczał do wiejskiej szkoły, gdzie pobierał pierwszą naukę. Od 1835 r. był uczniem szkoły gimnazjalnej w naszych Świebodzicach. Jednak nauka pod okiem miejscowych księży-nauczycieli nie przychodziła mu łatwo. Zachowane dokumenty z tamtych lat informują nas, że miał on problemy z Greką i Łaciną, co w znacznej mierze utrudniało mu dalszą drogę na studia. Młody Felsmann postanowił jednak kontynuować edukację - najpierw w świdnickim gimnazjum (lata 1836-1837), a po jego ukończeniu – w katolickiej szkole Św. Macieja we Wrocławiu. Widać więc tu wielkie zaangażowanie i determinację świebodziczanina, który swoje braki w edukacji postanowił uzupełniać w jednych z najlepszych swego czasu gimnazjów na Dolnym Śląsku. To właśnie w wrocławskiej placówce kształciły się m.in. tak znaczące osobliwości jak: Józef Wittig – wybitny historyk Kościoła, Jan Dzierżon – znany polski przyrodnik, zwany „ojcem pszczelarstwa”, czy też Ferdynand Lassale – myśliciel i działacz rewolucyjny.

Na tym jednak nie koniec. Na początku lat 40-tych XIX wieku Felsmann został studentem Instytutu Medyczno-Chirurgicznego w stolicy Dolnego Śląska (znanej wówczas szkoły chirurgów), gdzie udało mu się zdobyć praktyczne wykształcenie chirurgiczne. Jego wykładowcami byli m.in.: ceniony entomolog Theodor Emil Schummel (1786-1848) oraz wybitny botanik Heinrich Robert Goeppert (1800-1884). Obaj ci badacze wywarli doniosły wpływ na rozwój zainteresowań u młodego świebodziczanina. Zafascynowany ich wiedzą Felsmann bardzo często towarzyszył swoim nauczycielom w przyrodniczych ekspedycjach oraz pomagał w prowadzeniu zajęć dydaktycznych. Po zakończeniu studiów medycznych rozpoczął pracę jako lekarz-praktykant w Śląskim Batalionie Strzelców we Wrocławiu, którą kontynuował aż do 1847 r. Jako ciekawostkę można tu podać fakt, że 2 Śląski Batalion Strzelców został w 1860 r. przeniesiony z Wrocławia do Świebodzic. Jego dowódcą został wówczas książę Ernst von Sachsen-Altenburg. W naszym mieście batalion ten urzędował aż do 1873 r.

Wybitny przyrodnik śląski, Carl Felsmann, urodził się w 1822 r. w Cierniach. Jednak do dzisiaj nie udało się ustalić, w której części wsi znajdował się jego rodzinny dom (powyżej: fragment zabudowy wsi Ciernie z początku XX stulecia - zbiory autora)

Dom Carla Felsmanna w Dziećmorowicach (zdjęcie autora)

W 1848 r. w wyniku niepokojów społecznych jakie nawiedziły niemal całą Europę (tzw. „Wiosna Ludów”), Felsmann jest zmuszony ponownie wstąpić w szeregi armii. Jednak niebawem zostaje z niej zwolniony ze względu na egzamin państwowy z chirurgii. 24 września 1849 r. nasz bohater wstępuje w związek małżeński z Luizą Lindenberg. W tym samym roku młoda para postanowiła osiedlić się w Dziećmorowicach koło Wałbrzycha, gdzie Felsmann zaczyna prowadzić własną praktykę chirurgiczną. Tutaj również, w wolnym czasie, poświęca się swoim zainteresowaniom, związanym z badaniem lokalnej roślinności. W Dziećmorowicach do dziś znajduje się dom (przy obecnej ul. Sienkiewicza 33), gdzie przed laty mieszkał i pracował sławny uczony. W utworzonym przez siebie przydomowym ogrodzie posiadał wiele gatunków roślin, nad którymi przeprowadzał badania. Miały one za zadanie przybliżyć zdolnego świebodziczanina do poznania praw rządzących się zmiennością roślin. Poza pracą badawczą nasz bohater utrzymywał bogate kontakty ze światem nauki. Był członkiem wielu międzynarodowych towarzystw, w tym dyrektorem Śląskiego Klubu Botanicznego we Wrocławiu oraz członkiem Śląskiego Towarzystwa Kultury Patriotycznej (od 1855 r.). Do jego bliskich znajomych zaliczali się m.in. wyżej już wspomniany Theodor Emil Schummel oraz Rudolf von Uechtritz (1838-1886) - wybitny badacz flory Sudetów.

Poza pracą naukowo-badawczą, nasz bohater dał się też poznać jako ceniony lekarz i troskliwy ojciec. Świadczy o tym jego pośmiertna nota biograficzna zamieszczona w 1893 r. na łamach “Raportu Niemieckiego Towarzystwa Botanicznego” (tom 11), w której możemy przeczytać, iż Felsmann w życiu prywatnym odznaczał się: “...całkowitą bezinteresownością, czystością charakteru oraz wielką dobrocią serca. Był troskliwym i kochającym ojcem dla swojej rodziny. Jego pacjenci czcili go i szanowali. Jako lekarz cieszył się wielkim poszanowaniem sięgającym daleko poza granice Wałbrzycha. Zwłaszcza jego reputacja jako zręcznego chirurga była uzasadniona. Obchody jego 70-tych urodzin były świętem nie tylko jego rodzinnego miasta, ale całej okolicy.”

Fragment dzieła Bertholda Steina pt. „Flechten” przedstawiający opis porostu dedykowany C. Felsmannowi z Dziećmorowic (zbiory autora)

Carl Felsmann zmarł 11 listopada 1892 r. w Dziećmorowicach. Po jego śmierci ogromny zasób zgromadzonych przez niego materiałów dydaktycznych (tzw. “Zielnik Felsmanna”), stał się własnością Instytutu Botanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego. Warto tutaj wspomnieć, że w 1879 r. niemiecki przyrodnik Berthold Stein (1847-1899), późniejszy inspektor wrocławskiego ogrodu botanicznego, upamiętnił nazwisko świebodziczanina w nazwie opisanego przez siebie porostu, nazywając go po łacińsku: “Xylographa Felsmanni”. Dzisiaj nasz bohater jest uznawany, obok Emila Fieka (1840-1897) i Adolfa Strählera (1829-1897), za najwybitniejszego badacza flory występującej w rejonie Gór Wałbrzyskich i Kamiennych.

Wykaz literatury:
1. “Jahresbericht der Schlesischen Gesellschaft für Vaterländische Kultur”, Wrocław 1892, tom 70 (Nekrologe, s. 3-4);
2. M. Syniawa: “Biograficzny słownik przyrodników śląskich”, tom I, s. 92-93, Katowice 2006;
3. “Berichte der Deutschen Botanischen Gesellschaft”, tom 11, Berlin 1893; 4. B. Stein: “Flechten”, s. 262, Wrocław 1879

Opracowanie
Rafał Wietrzyński