Dawne młyny wodne w Łażanach i Wierzbnej

Młyn wodny to budowla z urządzeniem do przemiału ziarna na mąkę i kaszę, poruszanym za pomocą koła wodnego lub turbiny wodnej, usytuowana nad rzekami. Za najstarsze udokumentowane istnienie młyna wodnego na ziemiach polskich przyjmuje się młyn wzniesiony w Łęczycy, o którym źródła wspominają w 1145 roku. Pierwsza pisemna informacja o młynie na Śląsku datowana jest na 1149 roku, na Pomorzu Gdańskim z 1198 roku, na zachodnim Mazowszu z 1207 roku, na Pomorzu Zachodnim z 1213 roku, w Wielkopolsce z 1242 roku, w Małopolsce z 1268 roku a na Kujawach z 1280 roku. Profesor Bohdan Baranowski w XIII wieku doliczył się że było 485 udokumentowanych przypadków istnienia (lub wydania zezwolenia na budowę) młynów wodnych, w tym: 120 na Pomorzu Gdańskim, 119 w Wielkopolsce, 116 na Śląsku, 102 w Małopolsce i 28 na Mazowszu i Kujawach. W XIV wieku ilość młynów uległa dalszemu zwiększeniu. Wiek XVI i XVII to okres, kiedy na ziemiach polskich odnotowano najwięcej funkcjonujących młynów w całej historii młynarstwa. Wiązało się to bez wątpienia z jego upowszechnieniem ale także ze wzrostem liczby ludności i wzrostem produkcji, za czym szło również podniesienie poziomu technicznego młynarstwa. Podaje się że w latach 70-tych XVI wieku w powiatach sieradzkim i radomszczańskim jeden młyn (wodny lub wiatrak) przypadał na 18,9 km² i 300 mieszkańców. Okres ten został przerwany licznymi wojnami, które o ile w okresie wcześniejszym z rzadka dotykały tereny wewnątrz kraju, o tyle od połowy XVII wieku aż do lat 20-tych XVIII wieku toczyły się na całym terytorium Rzeczypospolitej. Nie inaczej było na ówczesnym Śląsku, spustoszonym w trakcie wojen husyckich, śląskich, napoleońskich i podczas tzw. wojny trzydziestoletniej z lat 1618-1648. Zniszczenia spowodowane były głównie przez przemarsze i stacjonowanie wojsk najeźdźcy, ale również przez niepłatne rodzime wojsko, którym towarzyszyły kontyngenty, szaber, dewastacje i mordy. W ślad za wojnami szedł głód i epidemie a to pociągało za sobą poważne zachwianie skromnych budżetów młyńskiej klienteli. Skutki tego dotknęły także młyny wodne, które pracowały niegdyś w Łażanach (Laasan) i Wierzbnej (Würben).

Pierwsza wzmianka o młynie wodnym w Łażanach pochodzi dopiero z 1579 roku. Wówczas wchodził on w skład dóbr rycerskich, których wartość szacowano na 2400 złotych florenów. Ich właścicielem był wtedy rycerz Sigmund von Mühlheim. Młyn wodny w Łażanach powstał być może już w XIV wieku, kiedy wieś należała do von Seidlitzów. Nie potwierdzają tego jednak żadne źródła pisane. Wiadomo, że w 2 połowie XVI wieku dzierżawca młyna zobowiązany był uiszczać czynsz roczny w wysokości 12 małdratów zboża. W niespokojnych latach wojny trzydziestoletniej młyn wraz z dwoma innymi budynkami gospodarczymi został spalony. Odbudowany po wojnie przez von Nostitzów, oznaczony został na mapie Johanna Wolfganga Wielanda z 1736 roku, jako młyn wodny na sztucznej młynówce, którą utworzono na Strzegomce. Jego mechanizm napędzany był przez tzw. koło nadsiębierne, zasilane wodą od góry. Kolejne wzmianki pisane potwierdzające istnienie łażańskiego młyna pochodzą z 1782 i 1845 roku. W 2 połowie XIX wieku przy młynie istniał tartak, napędzany podobnie jak urządzenia młyńskie za pomocą maszyn parowych. W 1 ćwierci XX wieku w skład zabudowy młyńskiej wchodziły trzy budynki. W latach 30-tych XX wieku młyn posiadał już napęd elektryczny. W 1942 roku młynarzem był Heinrich Bias, jego pomocnikiem i zastępcą Paul Blichmann, a pracownikiem Wilhelm Scholz. W 1945 roku młyn elektryczny, zmechanizowany tartak oraz folwark z pałacem zajęła Armia Czerwona i zarządzała nimi do jesieni 1946 roku. Do końca lat 40-tych zmechanizowany tartak został upaństwowiony i przekazany nadleśnictwu Świdnica. Jego działalność była jednak krótka. Przejęty przez administrację państwową młyn elektryczny, źle zarządzany i dewastowany, został ostatecznie unieruchomiony i zlikwidowany w 1 połowie lat 60-tych XX wieku (przed 1964 r.). Obecnie budynek dawnego młyna pełni funkcje mieszkalne i jest własnością prywatną.

Młyn wodny z przyległym tartakiem w Łażanach na pocztówce z ok. 1918 roku, archiwum autora

 Młyn wodny z młynówką w Łażanach na pocztówce z ok. 1910 roku, archiwum autora

Dawny młyn w Łażanach, fot. B.Mucha

W tym zarośniętym dzisiaj miejscu pracowało niegdyś koło napędzające młyn wodny w Łażanach, fot. B.Mucha

Wnętrze dawnego młyna w Łażanach, fot. B.Mucha

Stare drzwi dawnego młyna w Łażanach, fot. B.Mucha

Pierwsza wzmianka o istnieniu młyna wodnego w Wierzbnej datowana jest na początek XV wieku. W styczniu 1403 roku rycerz Hans von Rohnau sprzedał krzeszowskiemu klasztorowi cystersów murowany dwór, ziemie uprawną, winnicę, ogród, 8 zagród chłopskich, młyn wodny oraz część przywilejów z prawami sądowymi w Wierzbnej. Położony w dolnej części wsi młyn był dwukrotnie niszczony, najpierw w trakcie wojen husyckich na przełomie lat 20-30-tych XV wieku i następnie w trakcie wojny trzydziestoletniej w latach 1633-1641. Zniszczony obiekt odbudowany został przez cystersów dopiero w 1696 roku, co poświadcza wmurowana w jego ścianę tablica z herbem opactwa i datą ukończenia budowy zawartą w chronostychu. W 1700 roku kosztem 1000 srebrnych talarów dobudowano drugi młyn, specjalizujący się w produkcji kaszy i śrutu. Oba młyny napędzane były za pomocą kół podsiębiernych, zasilanych wodą kierowaną młynówką z Bystrzycy. Młyny obsługiwały ludność zamieszkującą miejscowości wchodzące w skład cysterskiej kurii majątkowej, później przeoratu a więc Bożanów, Kalno i Wierzbną. Wedle rozporządzenia ówczesnego opata krzeszowskiego Bernarda Rosy, mieszkańcy tych wsi, zobowiązani byli do przymusowego mielenia zboża jedynie w młynie wierzbneńskim. W 1726 roku młynarzem w Wierzbnej był niejaki Gottfried Schröter. Po sekularyzacji dóbr zakonnych kompleks młynów stojący w pobliżu Bystrzycy, został wykupiony przez prywatną osobę o nieznanym nazwisku. Na początku XX wieku, młyny zostały zmodernizowane i wyposażone w maszyny elektryczne. Młynówka przestała wówczas pełnić rolę źródła energii napędzającej młyńskie urządzenia. W 1929 roku właścicielem młyna był niejaki Gustav Heiber. W 1945 roku młyn został przejęty przez polską administrację państwową. Pracował wówczas pod nazwą "Dzięcioł". Złe zarządzanie i zaniedbanie, doprowadziło do dewastacji obiektu, który został wygaszony z pracy i zlikwidowany przed rokiem 1964. Dawny budynek młyna wodnego z częścią mieszkalną przy ul Młyńskiej 5 w Wierzbnej, przebudowywany był w połowie XIX i w 1 połowie XX wieku. Obecnie jest to budowla trzykondygnacyjna, kryta dwuspadowym dachem z otworem wejściowym obudowanym współczesnym gankiem. Przyległy budynek drugiego młyna (do niedawna mieszkalny), przebudowany został na przełomie XIX i XX wieku. Jest to obiekt murowany z cegły, który w partii szczytowej wzniesiony został w konstrukcji ryglowej. Budynek częściowo jedno- i dwukondygnacyjny, nakryty dachem dwuspadowym, ucierpiał znacznie w skutek pożaru, który strawił jego górną część w ostatnich latach.

Kompleks młyński wraz z wieżą wodną w Wierzbnej na pocztówce z początku lat 20-tych XX wieku, archiwum autora

Budynek dawnego młyna z częścią mieszkalną w Wierzbnej, ul. Młyńska 5, fot. B.Mucha

Dawny budynek kompleksu młyńskiego w Wierzbnej, ul. Młyńska 6, fot. B.Mucha

Tablica z herbem opactwa krzeszowskiego i datą 1696 na budynku dawnego młyna w Wierzbnej, fot. B.Mucha

Źródła:
B. Baranowski, Polskie młynarstwo, Wrocław 1977
T.Ciesielski, Żarów. Historia miasta i gminy, Żarów 2006
Archiwum autora

Opracowanie
Bogdan Mucha