Marmurowa waza von Hertzberga z parku przypałacowego w Mrowinach

W połowie XVIII wieku na wschodnim skraju Mrowin, wznosiła się barokowa, czterokondygnacyjna rezydencja szlachecka, założona na planie podkowy z ramionami skierowanymi w kierunku północno-wschodnim. Pałac ten z trzech stron otoczony był wodą. Od strony północnej do budowli przylegał ozdobny ogród otoczony murem. Reprezentacyjny charakter tego założenia, podkreślony został przez regularny układ dróg wysadzanych drzewami, wysokim oraz niskim żywopłotem rozdzielającym poszczególne, kwatery. Elementem dekoracyjnym były cztery, widoczne na rysunku fontanny. W części wschodniej ogrodu znajdował się dom ogrodnika wraz ze szklarnia, w której hodowano egzotyczne gatunki roślin. Główna alejka z pałacu wiodła w kierunku północnym. Tam na jej osi w murze, usytuowana była brama z ozdobnym portalem. Od strony zachodniej do pałacu i przyległego założenia ogrodowego prowadził dojazd. Rozległy czworoboczny w zarysie dziedziniec zewnętrzny i główne wejście do pałacu znajdowały się po stronie południowej. Dziedziniec ten otaczały z trzech stron zabudowania mieszkalno-gospodarcze folwarku. W sumie było to 12 obiektów założonych na planie prostokąta i pokrytych dwuspadowymi dachami. Stojący w bezpośrednim sąsiedztwie pałacu (po prawej stronie wejścia), dwukondygnacyjny budynek z użytkowym poddaszem wzniesiony był w wyższej partii techniką muru pruskiego. Cały zespół folwarczny otoczony był murem z dwiema bramami. Układ zabudowy folwarku oraz okalające dominium ogrodzenie tworzyły w sumie trzy sporej wielkości przestrzenie. Wschodnią porośniętą drzewami z masywem spichlerza, środkową będącą wspomnianym dziedzińcem oraz przedzieloną murem część zachodnią, w której znajdowało się 5 stawów hodowlanych. Stawy te wraz z wodą (fosą ?) okalającą pałac zasilane były niegdyś jak widać z potoku Tarnawka. Taki obraz kompleksu pałacowo-folwarcznego w Mrowinach, utrwalił na jednym ze swoich XVIII-wiecznych rysunków Friedrich Bernhard Werner.

Na mocy testamentu, spisanego przez Melchiora Duciusa von Wallenberga i odczytanego publicznie 30 grudnia 1727 roku w Świdnicy, właścicielką tzw. klucza mrowińskiego (dobra ziemskie w skład których wchodziły Mrowiny, Tarnawa, Weselina i Wostówka), została Sophia Elisabeth von Knobelsdorf. Jeszcze przed swoją śmiercią (zm. 27 lipca 1756 r.), zapisała dobra ziemskie swemu mężowi (od 1748 r.), hrabiemu Antonowi Wilhelmowi von Nostitz (zm. 24 marca 1764 r.). Jego bratanek Friedrich Heinrich von Nostitz, sprzedał w 1770 roku za kwotę 44 500 srebrnych talarów Mrowiny i Tarnawę. Nabywca Johann Adolph von Knobelsdorf, w tym samym roku odziedziczył pobliskie Imbramowice i zamieszkał w pałacu w Mrowinach, który stał się odtąd centrum administracyjnym okolicznych włości.

Kompleks pałacowo-folwarczny w Mrowinach na rysunku Friedricha Bernharda Wernera z poł. XVIII wieku

Jak podają źródła w 1790 roku Johann Adolph von Knobelsdorf, wystawił w przypałacowym parku białą marmurową wazę ze stosowną inskrypcją, która upamiętniła kierownika dyplomacji pruskiej Ewalda Friedricha von Hertzberga i jego sukces, którym było zawarcie z Austrią tzw. układu w Reichenbach (ob. Dzierżoniów) 27 lipca 1790 roku. O dekoracyjnej, a w gruncie rzeczy pomnikowej wazie (niem. Vase), znajdującej się parku przypałacowym w Mrowinach, nic więcej nie wiadomo. Nieznana pozostaje jej dokładna lokalizacja, wygląd i wymiary oraz treść wyrytej na powierzchni inskrypcji. Forma tej wazy nawiązywała z pewnością do innych podobnych elementów tzw. małej architektury ogrodowej/parkowej (forma dużego i wysokiego naczynia, często z dwoma uchami i pokrywką), które realizowano w piaskowcu lub marmurze, np. Łazienki Królewskie w Warszawie, park w Opawie, park Iwana Franki we Lwowie, park w Dresden-Neustadt. Zagadkę stanowi również dalszy los tego ciekawego elementu parku w Mrowinach. Czy został on zdemontowany przez kolejnych właścicieli tamtejszego pałacu, zniszczony po II wojnie światowej, czy też może wywieziony w tym samym czasie, gdy pobliskie Siedlimowice opuszczały dwie kamienne rzeźby lwów ?. Być może owy kamienny pomnik w formie wazy pamiętają polscy osadnicy – obecni mieszkańcy Mrowin, może ktoś posiada wiedzę lub fotografie (prosimy o kontakt).

Herb rodziny von Knobelsdorf

Ewald Friedrich von Hertzberg. W latach 1768-1791 minister spraw zagranicznych Królestwa Pruskiego
(archiwum autora)

Kamienna waza zdobiąca park w Opawie (niem. Troppau) na pocztówce z pocz. XX wieku oraz waza wykonana z piaskowca w Verschmuddelter Park (Dresden-Neustadt)

Jak się okazuje, przyczyny wystawienia owej marmurowej wazy oraz osoba wspomnianego wcześniej Ewalda Friedricha von Hertzberga, mają związek z historią Rzeczpospolitej Obojga Narodów z czasów zaborów. W latach 80-tych XVIII wieku stałe napięcie w stosunkach prusko-austriackich groziło wybuchem otwartego konfliktu zbrojnego. Wówczas pruski minister spraw zagranicznych Ewald Friedrich von Hertzberg (minister w latach 1768-1791) opracował plan, który zakładał cesję Gdańska i Torunia na rzecz Prus, w zamian za odzyskanie przez Polskę Galicji kosztem Austrii. Ta z kolei miała się zadowolić zdobyczami na Turcji. Przeprowadzenie tego planu miała poprzedzić pruska demonstracja zbrojna na Śląsku i działania dywersyjne w Niderlandach Austriackich, Galicji i na Węgrzech. 10 grudnia 1789 roku odczytano na posiedzeniu sejmu list króla Prus Fryderyka Wilhelma II, w którym obiecywał zawarcie sojuszu z Rzecząpospolitą pod warunkiem przeprowadzenia reform ustrojowych i wzmocnienia władzy wykonawczej w państwie. 23 grudnia czyniąc zadość prośbie króla pruskiego Sejm Czteroletni uchwalił prawie jednogłośnie Zasady do formy rządu i rozpoczął prace nad projektem Administracji Ekstraordynaryjnej na wypadek wojny. Król Stanisław August Poniatowski próbował jeszcze ratować resztki wpływów rosyjskich w Rzeczypospolitej, proponując Rosji i Austrii zawarcie podobnego przymierza. Katarzyna II nie była jednak jeszcze zainteresowana wojną z Prusami, a Austriacy chcieli przez zawarcie takiego sojuszu zabezpieczyć jedynie posiadanie Galicji.

W Berlinie rozpoczęły się tajne negocjacje traktatu polsko-pruskiego. Strona polska w osobach przedstawicieli Stronnictwa Patriotycznego w zasadzie zgadzała się na odstąpienie Prusom Gdańska i Torunia, postulując bardzo korzystne zapisy w projekcie polsko-pruskiego traktatu handlowego. Warunki pruskie pozostały jednak tajne dla ogółu posłów, gdyż ujawnienie zamiaru cesji mogło spowodować przewrót sejmowy i odbudowę wpływów Rosji. Ostatecznie Fryderyk Wilhelm II postanowił podpisać traktat przymierza polsko-pruskiego, a warunki cesji miast pomorskich określić dopiero w osobnym polsko-pruskim traktacie handlowym. 27 marca 1790 roku sejm zaaprobował projekt sojuszu, a 29 marca przymierze zostało podpisane.

W traktacie tym strony gwarantowały sobie wzajemnie integralność terytorialną z zachowaniem klauzuli o możliwości dobrowolnego uregulowania tych kwestii w przyszłości (co miało umożliwić ewentualną cesję). Oba państwa obiecywały sobie przyjść z pomocą w obliczu zagrożenia lub ataku ze strony państw trzecich. Polska miała wystawić w takim wypadku korpus posiłkowy w sile 8000 kawalerii i 4000 piechoty, a Prusy 4000 kawalerii i 8000 piechoty. Prusy deklarowały Polsce pomoc w postaci misji dobrych usług (łac. bona officia), w razie zagrożenia Rzeczypospolitej (co jawnie skierowane było przeciwko hipotetycznej interwencji rosyjskiej w wewnętrzne sprawy państwa polskiego).

Licząc się z możliwością wybuchu wojny prusko-austriackiej, Polska wystawiła 40 000 korpus wojsk przy granicy z Galicją, a Prusy zmobilizowały na Śląsku 300-tysięczną armię, która miała uderzyć na posiadłości austriackie. Nastąpił jednak nieoczekiwany zwrot w położeniu międzynarodowym Rzeczypospolitej. 27 lipca 1790 roku Austria i Prusy zawarły układ w Reichenbachu (dzisiejszy Dzierżoniów w woj. dolnośląskim), na mocy którego wyrzekały się podejmowania wobec siebie działań wrogich. Na negocjacje ze stron Prus przybył do Dzierżoniowa król Fryderyk Wilhelm II, wraz z generałami, książętami i zaproszonymi gośćmi. Wśród nich byli m.in. Karol August, z przyjacielem poetą Johannem Goethe. Kierownikiem pruskiej dyplomacji był wówczas minister spraw zagranicznych Ewald Friedrich von Hertzberg.

14 sierpnia 1790 roku Rosja zakończyła wojnę ze Szwecją. 6 września 1790 roku Sejm Czteroletni podjął uchwałę o niepodzielności ziem Rzeczypospolitej, co faktycznie przekreśliło możliwość negocjacji polsko-pruskiego traktatu handlowego i stawiało pod znakiem zapytania moc wykonania postanowień przymierza polsko-pruskiego. 3 maja 1791 roku Sejm Czteroletni, licząc stale na spodziewaną pomoc pruską w razie interwencji rosyjskiej uchwalił konstytucję, która była już zdecydowanym aktem przywrócenia niepodległości Rzeczypospolitej. 27 sierpnia 1791 roku cesarz austriacki Leopold II Habsburg i król pruski Fryderyk Wilhelm II podpisali deklarację z Pillnitz, w której wezwali państwa europejskie do interwencji zbrojnej przeciwko rewolucyjnej Francji po stronie Ludwika XVI. W zamian za zobowiązanie Austrii do zakończenia wojny z Turcją, Prusy zrezygnowały z planów oddania Polsce Galicji. 20 kwietnia 1792 roku rozpoczęła się wojna Austrii i Prus z Francją. Rosja uzyskała tym samym wolną rękę do interwencji w Polsce, w chwili gdy jej pruski sojusznik zajęty był wojną na zachodzie. Wojna polsko-rosyjska w 1792 roku zakończyła się przedwczesną kapitulacją wojsk polskich. Pruski korpus posilkowy nie przybył z długo oczekiwaną pomocą. Po opanowanu kraju przez stronników konfederacji targowickiej, w styczniu 1793 roku do Wielkopolski wkroczył pruski korpus obserwacyjny, który miał za zadanie zabezpieczenie należnych Prusom nabytków terytorialnych, wkrótce też nastąpił II rozbiór Polski.

Posiadacie niepotrzebne starocie (przedmioty, fotografie, dokumenty lub inne rzeczy) ?? Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.. Skany bądź fotografie, oględziny wszelkich dokumentów i przedmiotów możemy wykonać również od ręki w Gminnym Centrum Kultury i Sportu w Żarowie przy ul. Piastowskiej 10A. Utrwalmy wspólnie w słowie pisanym oraz wzbogacimy historię Naszej Małej Ojczyzny.

Źródła:
F. B. Wernher, Topographia oder Prodromus delinatei Silesiae Ducatus, vol.III, Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, XVII 526, vol. III, Fürstenthum Schweidnitz
L. Dorst, Schlesisches Wappenbuch oder die Wappen des Adels im Souverainen Herzogthum Schlesien, der Grafschaft Glatz und der Oberlausitz, Goerlitz 1847
A.F. v. Krane, Wappen und Handbuch des in Schlesien (einschliesslich der Oberlausitz) landgesessenen Adels, Goerlitz 1901-1904
S. Askenazy, Przymierze polsko-pruskie, Warszawa 1918
M. Wawrykowa, Dzieje Niemiec 1789-1871, Warszawa 1980
J. Dutkiewicz, Prusy a Polska w dobie Sejmu Czteroletniego w świetle korespondencji dyplomatycznej pruskiej, w: Cztery lata nadziei. 200 rocznica Sejmu Wielkiego, red. H. Kocój, Katowice 1988
A. Czaja, Lata wielkich nadziei, Warszawa 1992
M. Paszyn, Rewolucja brabancka w latach 1789–1790 w świetle relacji „Gazety Warszawskiej” i „Pamiętnika Politycznego i Historycznego”, Łódź 2001
T. Ciesielski, Żarów. Monografia miasta i gminy, Żarów 2006
Freunde und Förderer Schloss Britz e.V. (red.): 300 Jahre Schloss Britz. Ewald Friedrich Graf von Hertzberg und die Berliner Aufklärung, Berlin 2006
Deutsche Biographische Enzyklopädie, red. Rudolf Vierhaus, München 2006
Ch. Clark, Prusy. Powstanie i Upadek 1600-1947, Warszawa 2009
R. Straubel, Biographisches Handbuch der preußischen Verwaltungs- und Justizbeamten 1740–1806/15, München 2009
www.berliner-klassik.de
https://www.neustadt-ticker.de/

Opracowanie
Bogdan Mucha