Żołnierze z okolic Żarowa w Wojnie Tureckiej 1593-1606 i Czeskim Powstaniu Stanowym 1618-1622

W ciężkich i burzliwych czasach przyszło żyć mieszkańcom okolic Żarowa na przełomie XVI i XVII wieku. Na tronie cesarskim zasiadał wówczas Rudolf II Habsburg (cesarz w latach 1576-1611) – władca, którego praski dwór stał się oazą dla rozmaitej maści czarowników, alchemików i astrologów. Cierpiący na zaburzenia psychiczne cesarz, pokładał w ich wiedzy i zdolności bezgraniczną ufność. Pomimo swojej niechęci do Kościoła Katolickiego, Rudolf II był gorącym przeciwnikiem reformacji. Oddany swoim pasją okultystycznym i gromadzeniem dzieł sztuki, mało interesował się sprawami państwa, co miało brzemienne skutki dla polityki wewnętrznej oraz stosunków z Imperium Osmańskim. W 1593 roku obłąkany Święty Cesarz Rzymski, arcyksiążę Austrii, król Czech, Węgier i Chorwacji, zaprzestał płacenia trybutu z Węgier na rzecz Turcji i rozpoczął wojnę z sułtanem Muradem III (tzw. III wojna austriacko-turecka 1593-1606). Po początkowych sukcesach cesarz stracił kontrol nad sytuacją, a eskalacja napięcia religijnego w kraju doprowadziła do powstania dwóch zwalczających się obozów (Liga Katolicka i Unia Ewangelicka).

Rudolf, z Bożej łaski uświęcony i wybrany cesarz rzymski, po wieki August, król Niemiec, Węgier, Czech, Dalmacji, Chorwacji, Slawonii, etc. etc. arcyksiążę Austrii, książę Burgundii, Brabancji, Styrii, Karyntii, Karnioli, margrabia Moraw, książę Luksemburga, Górnego i Dolnego Śląska, Wirtembergii, Teck etc. książę Szwabii, hrabia Habsburga, Tyrolu, Ferreti, Kyburga, Gorycji etc. landgraf Alzacji, margrabia Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Burgau, Górnych i Dolnych Łużyc etc. pan Marchii Wendyjskiej, Salin, Port Naon etc. etc.

Na spokojnym dotychczas Śląsku istniały wypracowane w ciągu XVI wieku formy organizowania sił zbrojnych oraz ich finansowania. Tak jak w innych księstwach, również na Śląsku nie utrzymywano na stałe jednostek piechoty. W okresie zagrożenia właściciele ziemscy zobowiązani byli w ramach tzw. powinności rycerskich do wystawienia żołnierzy konnych lub pieszych na wyprawy wojenne. Resztę wojsk stanowiły tzw. oddziały zaciężne. Śląsk jako obszar rekrutacji w pełni odpowiadał warunkom wymaganym przy zaciąganiu armii, gdyż dość gęsto zaludnione tereny podgórskie oraz miejskie (m.in. Świdnica) dawały możliwość znalezienia rekrutów. Na przełomie XVI i XVII wieku właściciel Żarowa Sigmund von Mühlheim zobowiązany był wystawić 1 ¼ żołnierza pieszego, w Gołaszycach (Hans von Motschelnitz) – ½ żołnierza konnego i ⅛ żołnierza pieszego, w Imbramowicach: Christoph von Kuhl – 1 ¼ żołnierza pieszego, Adam von Strachwitz – 1 żołnierza konnego, Heinrich von Hof-Schnorbein – ½ żołnierza konnego, Heinrich von Hundt – ½ żołnieża konnego i ¼ żołnierza pieszego, w Wostówce (Konrad von Hochberg) – ¾ żołnierza pieszego, Łażany (Sigmund von Mühlheim) – 1 żołnierza konnego, Marcinowiczek (Christoph "Kutes" auf Klein Merzdorf) – 1 ¼ żołnierza pieszego, Mikoszowej (Adam von Mettge) – 1 ½ żółnierza pieszego, Mrowin (Gottfried von Adelsbach) – 1 żołnierza konnego i ¼ żołnierza pieszego, Pożarzyska (Wolf Dietrich von Mühlheim) – ½ żołnierza pieszego, Siedlimowic (Daniel von Schindel) – ½ żołnierza konnego i ⅞ żołnierza pieszego, Tarnawy (Hans von Reichenbach) – 1 ⅛ żołnierza pieszego, Zastruża (Jon von Schindel) – ½ żołnierza konnego. Podane wartości oznaczają: 1 – w pełni uzbrojonego żołnierza konnego lub pieszego, który wyruszał na wyprawę wojenną oraz ⅛, ¼, ½, ¾, ⅞ – części ekwipunku i uzbrojenia żołnierza konnego lub pieszego, na zakup którego przeznaczano odpowiednią kwotę pieniężną.

W 1593 roku na Śląsku sformowano kontyngent jazdy w sile 1000 żołnierzy (500 – rajtarów i 500 arkebuzerów – łącznie 6 kompanii), który wysłano na wojnę z Turcją. W 1594 roku sformowany został kontyngent jazdy złożony z 2000 żołnierzy (1500 rajtarów i 500 arkebuzerów – łącznie 7 kompanii). W tym samym roku w lutym, sierpniu i wrześniu sformowane zostały kontyngenty żołnierzy pieszych liczące odpowiednio: II 1594 r. – 500 żołnierzy (1 kompania), VIII 1594 r – 1000 żołnierzy (2 kompanie) i IX 1594 r – 1600 żołnierzy (3 kompanie). Jak potwierdzają źródła w 1594 roku na wojnę z Turcją w szeregach armii cesarskiej wyruszyli zmobilizowani mieszkańcy z Żarowa, Imbramowic i Tarnawy (po 1 osobie). Powinności rycerskich związanych z wystawieniem żołnierza pieszego, musiał dopełnić z pewnością także Christoph "Kutes" auf Klein Merzdorf – właściciel Marcinowiczek, brak jednak o tym bliższych informacji. W szeregach śląskiej jazdy na wojnę z Turcją wyruszyli w 1593 roku mieszkańcy z Imbramowic, Łażan i Mrowin (po 1 osobie).

Ubiór i uzbrojenie żołnierzy cesarskich podczas Wojny Tureckiej 1593-1606

Także w następnych latach Stany Śląskie posiłkowały armię cesarską walczącą z Imperium Osmańskim,. Liczebność wystawionej piechoty przedstawiała się następująco: 1595 r. – 2000 (4 kompanie), 1596 r. – 2000 (4 kompanie), 1596/97 r. - 412 (1 kompania), 1597 r. – 500 (1 kompania), 1598 r. – 2000 (4 kompanie), 1599 r. – 2000 (5 kompanii), 1600 r. – 2000 (5 kompanii), 1605 r. – 1600 (4 kompanie), 1606 r. – 1600 (4 kompanie). Najprawdopodobnie także i w tych latach do cesarskiej armii wysyłani byli mieszkańcy z rycerskich dóbr w Żarowie, Imbramowicach i Tarnawie oraz napewno w 1596 roku z Mikoszowej. Łącznie podczas wojny z Turcją, zmobilizowanych i wysłanych do walki mogło zostać do 40 żołnierzy piechoty – ówczesnych mieszkańców miejscowości, które dzisiaj leżą na terenie gminy Żarów. Do tego doliczyć trzeba żołnierzy konnych w liczbie do 30 jeźdzców (rajtarzy i arbebuzerzy). Dokładna liczba powołanych pod broń, ich nazwiska oraz straty są obecnie niemożliwe do ustalenia.

Na podstawie przebiegu kampanii tureckiej z lat 1593-1606, wysnuć można jedynie przypuszczenia, że żołnierze z okolic Żarowa, brali m.in. udział w bitwie pod Giurgiu (30 października 1595 roku; straty nieznane), oblężeniu Egeru (1596 r.), bitwie pod Mezőkeresztes (23-26 października 1596 roku; straty ok. 12 tys. do ponad 30 tys.), bitwie pod Mirăslău (1600 r.; straty nieznane), bitwie pod Almosd (1604 r.; straty nieznane) oraz w walkach na terenie Węgier (1597-1600) i Styrii (1603-1605). Warto odnotować fakt, że w 1604 roku, w Kalnie zakwaterowany został czasowo urlopowany z wojny przeciw Turcji oddział wojska dowodzony przez Hansa von Uchtritza. W trakcie swojego pobytu żołnierze wybierali nadmierne świadczenia i dopuszczali się grabieży. Doprowadzili mieszkańców Kalna do takiej ruiny, że ci nie byli w stanie uiścić w 1604 roku należnych klasztorowi krzeszowskiemu świadczeń.

Te same powinności rycerskie obowiązywały właścicieli ziemskich z okolicy Żarowa w przeddzień wojny trzydziestoletniej (1618-1648). Kiedy w maju 1618 roku w Czechach wybuchło powstanie antyhabsburskie (II defenestracja praska), śląscy wielmożowie protestanccy zachowali początkowo spokój, jednak już z początkiem lipca 1618 roku Johann Georg Hohenzollern – syn elektora brandenburskiego i margrabia karniowski, przeprowadził zaciąg 6000 żołnierzy (4000 żołnierzy i 2000 jazdy). Z tytułu zawartego jeszcze w 1609 roku związku obronnego z Królestwem Czeskim, ok. 3000 żołnierzy powołanych pod broń na Śląsku, skierowano do walki w Czechach. Na czele kontygnentu śląskiego, w skład którego wchodzili zapewne także żołnierze – mieszkańcy Imbramowic, Łażan, Marcinowiczek, Mikoszowej, Mrowin oraz Tarnawy, stał osobiście Johann Georg Hohenzollern z Karniowa. Śląską jazdą (rajtarią) dowodził wówczas właściciel majętności w Imbramowicach, niejaki Heinrich von Elber. Na wieść o śląskich wojskach wysłanych na pomoc czeskim rebeliantom, głównodowodzący wojsk cesarskich Karol de Bucquoy, zwrócił swoje siły na południe. Protestanci czescy pod dowództwem hrabiego Heinricha Matthiasa von Thurna, nie czekając na posiłki ze Śląska, uderzyli 9 listopada 1618 roku na tylne straże oddziałów cesarskich pod Łomnicami. Generał de Bucquoy został ranny, ale jego wojska bezpiecznie dotarły do Budziejowic.

Walki na terenie Czech i związane z nimi okrucieństwa

Po przybyciu Ślązaków praski Dyrektoriat skierował ich na plądrowanie ziem Górnej Austrii. Żołnierze ze Śląska dotarli aż w pobliże Wiednia. W 1620 roku Stany Śląskie wysłały do Czech dodatkowy kontyngent wojskowy w sile 2000 żołnierzy piechoty i 1500 żołnierzy konnych. Oddziały te walczyły u boku najemników z Niderlandów, jednak wkrótce zostały odesłane do zabezpieczenia terenów Śląska, przed spodziewanym najazdem lisowczyków z terenu Rzeczpospolitej. Po przegranej bitwie pod Białą Górą (8 listopada 1620 r.), pozostałe oddziały dowodzone przez Johanna Georga z Karniowa, zostały pobite rok później pod Ołomuńcem (12 listopada 1621 r.), przez cesarskiego wodza Albrechta Wallensteina. Ostatecznie Heinrich Matthias von Thurn skapitulował 28 października 1622 roku przed wojskami Karla Hannibala von Dohny. Działania wojenne przeniosły się do krajów Rzeszy, nad Ren. Na Śląsk wojna trzydziestoletnia powróciła w straszliwej i niszczącej postaci kilka lat później wraz z duńską, a potem saską i szwedzką interwencją. Odczuli ją dotkliwie ówcześni mieszkańcy okolic Żarowa i Świdnicy. Dokładna liczebność oraz losy mieszkańców dzisiejszej gminy Żarów, którzy w początkowym okresie wojny trzydziestoletniej, brali udział w walkach na terenie Czech pozostają nieznane.

Źródła i ilustracje:
J. P. Niederkorn, Die europäischen Mächte und der „Lange Türkenkrieg“ Kaiser Rudolfs II. (1593–1606), Wiedeń 1993
J. Dauxois, Cesarz alchemików. Rudolf II Habsburg, Kraków 1997
T. Ciesielski, Żarów. Historia miasta i gminy, Żarów 2006
J. Maroń, Wojna trzydziestoletnia na Śląsku, Wrocław-Racibórz 2008
C. Reichl-Ham, Der „Lange Türkenkrieg“ Rudolfs II. und seine Rezeption im Heeresgeschichtlichen Museum (w:) Viribus Unitis. Jahresbericht 2007 des Heeresgeschichtlichen Museums, Wiedeń 2008
https://sudeckiedrogi.wordpress.com/
https://pl.pinterest.com/
http://www.donhollway.com/
https://www.bellum.cz/
https://bilder.t-online.de/

Opracowanie
Bogdan Mucha