Dawne dwory rycerskie w Imbramowicach i Marcinowiczkach

Dwór obronny to obiekt pełniący funkcję mieszkalno-obronną, który łączy w sobie cechy wieży mieszkalnej, rezydencji typu motte, dworu oraz zamku. W wielu przewodnikach mylnie nazywany jest zameczkiem, szlachecką fortalicją, zamkiem a nawet lamusem, spichlerzem czy też stodołom. Pod względem architektury dwor obronny to najczęściej zbudowany na planie prostokąta lub kwadratu (pozbawiany dziedzińca) kilkukondygnacyjny budynek murowany, który składa się co najmniej z piwnicy i piętra. O obronności takiej budowli świadczą grube mury, nierzadko przekraczające metr grubości, które od strony zewnętrznej często podparte były masywnymi narożnymi przyporami. Na parterze takiego budynku znajdowały się zazwyczaj małe okienka i strzelnice kluczowe. Okna i drzwi posiadały natomiast kamienne obramowania, a wejście główne prowadziło często przez ozdobny portal. Bryłę takiej budowli z reprezentacyjną salą na piętrze, nakrywał najczęściej czterospadowy dach. Dwory obronne wznoszone były jako siedziby bogatszych rodów rycerskich w XIV-XVI wieku. Swoje znaczenie utraciły wraz z rozwojem artylerii, kiedy ich obronna funkcja została mocno ograniczona. Część z nich została w późniejszym okresie rozbudowana i przekształcona w obiekty pałacowe, pozbawione funkcji obronnych. Wiele dworów w swojej pierwotnej niezmienionej postaci, nie dotrwała do naszych czasów. Opuszczone, zamienione w magazyny rolnicze, dewastowane i pozbawione należytej opieki, zniknęły zupełnie lub stanowią dzisiaj postępującą ruinę. Ten los podzieliły niestety dwa wspaniałe niegdyś dwory rycerskie znajdujące się w Imbramowicach (niem. Ingramsdorf) i Marcinowiczkach (niem. Klein Merzdorf), gm. Żarów. W pierwszym straszył rzekomo zły duch, który przepędzał kolejnych właścicieli, aż do chwili wyburzenia w latach 60-tych XX wieku. Z kolei drugi, opuszczony i zapomniany, niknie na naszych oczach, wbrew przepisom prawa, które powinny chronić go jako zabytek architektury.

Siedziba rycerska w Imbramowicach, wznosząca się w tzw. Oberhof „górny folwark”, wzmiankowana jest po raz pierwszy w 1386 roku. Wówczas była własnością rycerzy von Czirn:  Nikolasa, Heinricha, Hermanna i Rudigiera. Kolejna wzmianka z 1449 roku informuje nas, że Heinz von Hund sprzedał dwór niejakiemu Georgowi von Hof-Schnorbein. Kolejnymi właścicielami tej starej siedziby rycerskiej były następujące rody i osoby: 1449-1637 – von Hof-Schnorbein, 1637-ok.1694 – von der Dahm, ok.1694-1716 – von Koschembar, 1716-1720 – von Reichenbach, 1720-1749 – Sophie von Klimowski, 1749-1756 – Sophia Elisabeth von Nostitz (po mężu von Winterfeld), 1756-1794 – von Knobelsdorf, 1794-1803 – hrabia Friedrich Wilhelm von Schlabrendorf, 1803-1868 – hrabina Charlotte von Fürstenberg i jej spadkobiercy, 1868-1945 – von Kulmiz.

Dwór obronny w Imbramowicach, określany jako Wasserschloss „zamek na wodzie” był trzykondygnacyjnym obiektem założonym na planie prostokąta, który otaczała fosa z przerzuconym kamiennym mostem. Na przestrzeni kilku wieków kształt budowli uległ raczej niewielkim przeobrażeniom, a raczej jedynie kosmetycznym XVI-wiecznym zabiegom upiększającym w detale renesansowe. Nieznane pozostają losy budowli w czasie wojen husyckich w latach 1419-36 i w czasie wojny trzydziestoletniej 1618-1648. Sądzić należy jednak, że nie poniosła ona większego uszczerbku w toku wieloletnich walk i najazdów. Prawdopodobie już w połowie XVIII wieku dwór przestał być miejscem zamieszkania jego właścicieli, gdyż von Knobelsdorfowie i hrabia Friedrich Wilhelm von Schlabrendorf rezydowali w pałacu w Mrowinach, a Charlotta von Fürstenberg przez wiele lat, aż do swej śmierci w 1868 roku mieszkała we Wiedniu. Dwór być może stał się wówczas siedzibą administratorów ziemskich, którzy zarządzali majątkiem w imieniu jego prawowitych właścicieli. Jego nowi nabywcy von Kulmizowie (od 1868 roku) nie podjęli inicjatywy przebudowy i adaptacji na cele mieszkalne, wskutek czego obiekt przed II wojną światową był niezamieszkały. Miejscowa ludność twierdziła ponadto, że straszy w nim zły duch (być może z tego powodu był nie zamieszkały już od XVIII wieku). W 1938 roku w budynku znajdował się magazyn produktów rolnych. Na planie Imbramowic z 1942 roku, dwór stojący we wschodnim narożu górnego folwarku (określony jako "oberhof"), opisany został jako Burg, czyli Zamek/Gród. Po II wojnie światowej dwór w dalszym ciągu pozostawał niezamieszkały, przez co postępowała jego dalsza ruina. W 1965 roku z budowli pozostały jedynie mury, które następnie zburzono, zasypując gruzem fosę oraz przyległy staw. Zniwelowany teren, na którym wznosiła się niegdyś okazała siedziba rycerska znajduje się obecnie w granicach prywatnej poseji.

 Dawny dwór rycerski (Burg, Wasserschloss) na planie miejscowości z ok. 1942 r., fragmencie pocztówki z ok. 1927 r. i fotografii zamieszczonej w Schlesische Illustierte Zeitung z 1936 r., archiwum autora

Wedle relacji jednego z polskich osadników, który przyjechał do Imbramowic po 1945 roku: .... tam nie dało się mieszkać. Dwór nie miał prądu i było w nim chłodno nawet w lecie. Wieczorem nikt tam nie wchodził, nawet z lampą. Niemcy, którzy zostali po wojnie mówili, że tam straszy duch, który dusi w nocy ludzi. Ja byłem tam tylko za dnia. Był taki jeden, chciał tam mieszkać, ale uciekł stamtąd od razu w nocy. Mówił później, że najpierw było pukanie do drzwi trzy razy na piętrze, tam gdzie miał łóżko, a potem coś zaczęło go dusić. Do tego dworu szło się przez taki kamienny most. PGR zrobił tam najpierw magazyn, ale szybko się też stamtąd wyniesli. Rozebrali go chyba gdzieś na początku lat 60-tych. To było jakoś na wiosnę. Jak wróciliśmy ze szkoły to rozebrany był już dach i spychacz zasypywał gruzem ze ścian fosę.

O siedzibie rycerskiej „Rittersitz” w Marcinowiczkach informuje po raz pierwszy wzmianka pisemna z 1735 roku kiedy siedziba ta stanowiła własność braci von Haugwitz (1714-1737). Dwór założony został na planie prostokąta. Jego bryłę nakrywał czterospadowy dach, a funkcję obronną podkreślały masywne przypory narożne. Obiekt powstał jednak bez wątpienia znacznie wcześniej niż początek XVIII wieku. Za jego twórców uznawać można rycerzy von Czirn (wówczas metryka XIV wieczna obiektu) oraz co najbardziej wydaje się prawdopodobe przedstawicieli rodu von Kuhl, którzy byli właścicielami Marcinowiczek przez przeszło 68 lat (1550-po 1618 roku). Dwór uległ zapewne zniszczeniu w czasie wojny trzydziestoletniej, kiedy to wieś została niemal zupełnie spalona i wyludniona. Odbudowy obiektu podjęli się kolejni właściciele majętności von Netzowie (przed 1684-1703) i wspomniani wcześciej von Haugwitzowie. Następnymi właścicielami obiektu byli przedstawiciele rodów: przed 1714-1737 – von Haugwitz, 1737 – von Luck, lata 40-te XVIII wieku - 1746 – von Winterfeld, przed 1765 – von Gellhorn, 2 poł. XVIII w. - ok. 1928/29 – von Hochberg, przed 1930 – Karl Mittendorf, 1937-1945 – Georg Kramer. Na pocztówce z ok. 1909 roku oraz planie miejscowości z ok. 1942 roku budowla opisana została jako Schloss, czyli Zamek/Pałac.

Dawny dwór rycerski (Rittersitz, Schloss) w Marcinowiczkach na planie miejscowości z ok. 1942 r. i fragmencie pocztówki z ok. 1909 r., archiwum autora

Dawny dwór rycerski w Marcinowiczkach na fotografiach z końca lat 90-tych XX w. i 2012 r., archiwum autora

Portal wejściowy dawnego dworu rycerskiego w Marcinowiczkach, fot. B.Mucha

Z okazałego jeszcze w początkach XX wieku dworu przetrwało obecnie jedynie skrzydło zachodnie budowli wraz z XVIII-wiecznym portalem wejściowym. Zachowana część jest murowanym (tynkowany z tynkowanym detalem) obiektem jednokondygnacyjnym z użytkowym poddaszem. Ściana szczytowa wzniesiona została w konstrukcji drewnianej – szkieletowa, ryglowa z ceglanym tynkowanym wypełnieniem. Przebudowany współcześnie dwuspadowy dach pokryty jest blachą. Podczas działań wojennych w 1945 roku w dworze mieścił się sztab rosyjskiego 2 batalionu z 1347 pułku strzeleckiego. Zaniedbana obecnie pozostałość dawnego dworu chyli się ku całkowitemu zniszczeniu.

Posiadacie niepotrzebne starocie (przedmioty, fotografie, dokumenty lub inne rzeczy) ?? Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.. Skany bądź fotografie, oględziny wszelkich dokumentów i przedmiotów możemy wykonać również od ręki w Gminnym Centrum Kultury i Sportu w Żarowie przy ul. Piastowskiej 10A. Utrwalmy wspólnie w słowie pisanym oraz wzbogacimy historię Naszej Małej Ojczyzny.

Źródła:
H. Lutsch, Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien, t.2, Breslau 1889
T. Ciesielski, Gmina Żarów. Monografia historyczna, Żarów 1993
T.Ciesielski, Żarów. Historia miasta i gminy, Żarów 2006
R. Łuczyński, Zamki, dwory pałace w Sudetach, Legnica 2008

Opracowanie
Bogdan Mucha