Żarowska rzeźba św. Jakuba Starszego

Rzeźba to jedna z dyscyplin zaliczanych do sztuk plastycznych. Od malarstwa i grafiki odróżnia ją trójwymiarowość. Rzeźby wykonane są do oglądania głównie dookolnego, a rzadziej np. do spoglądania na nie z góry czy z też dołu. Oprócz tych cech rzeźba w zależności od użytego materiału może posiadać fakturę lub kolor np. tzw. rzeźba polichromowana. Może być również klasyfikowana ze względu na swoją skalę np. rzeźba miniaturowa lub monumentalna. Dziś uwagę czytelników zwrócić chcemy na rzeźbę, która ustawiona jest przy kościele NSPJ w Żarowie. Czy stojąca obok świątyni kamienna postać jest wyobrażeniem cierpiącego Chrystusa ? Opisy takie odnaleźć można na niektórych portalach poświęconych zabytkom oraz historii. Tymczasem okazuje się, że tożsamość ukazanej postaci jest zupełnie inna, a sama rzeźba nie posiada jakichkolwiek odpowiedników, zarówno pod względem funkcjonalnym, jak i chronologicznym.

Postać starszego brodatego mężczyzny o silnej budowie ciała w długiej tunice, który przysiadł na niewielkim pniu i wsparł się o stojący krzyż. Tak w jednym zdaniu scharakteryzować można wygląd piaskowcowej rzeźby, posadowionej na ośmiobocznym, profilowanym cokole, która ustawiona jest na terenie przykościelnym w Żarowie (po prawej stronie od wejścia głównego do świątyni). Kim jest owy starzec ? Jego prawdziwą tożsamość zdrada zaledwie jeden element, którym jest spuszczony na plecy kapelusz o szerokim rondzie. Kapelusz ten to atrybut św. Jakuba Starszego. Rzeźba przeniesiona została w 2001 r. z dawnego cmentarza mieszczącego się przy dzisiejszej ul. 1 Maja. Pierwotnie była elementem grobowca rodziny Neugebauer – znanych przedwojennych żarowskich kupców, których sklep mieścił się przy Schweidnitzer Straße, dziś ul. Armii Krajowej 47. Hermann i Magdalena Neugebauer ufundowali m.in. w 1927 r. dla żarowskiej świątyni trzy nowe dzwony, gdyż stare zostały dziesięć lat wcześniej oddane na potrzeby militarne (na przetop). Nic więc dziwnego, że utrwalona w piaskowcu postać św. Jakuba Starszego, patrona kupców, ozdobiła rodowy grobowiec znamienitych mieszkańców przedwojennego Żarowa. Rzeźba Świętego z racji swego pierwotnego miejsca i funkcji, zalicza się do tzw. rzeźby/sztuki cmentarnej. Jako taka nie posiada bliskich sobie odpowiedników.

W Polsce w sumie skatalogowano łącznie 368 wizerunków św. Jakuba Starszego z czego 102 to rzeźby/figury, 93 – obrazy, 82 – wizerunki w ołtarzu głównym, 5 – zwieńczenie, 39 – ołtarz boczny, 5 – tryptyk, 10 – polichromia, 6 – ambona. Brak jakichkolwiek informacji o rzeźbach cmentarnych w wyobrażeniem Świętego. Datowanie wizerunków przedstawia się następująco: XIV w. – 5, XV w. – 10, XVI w. – 12, XVII w. – 88, XVIII w. – 215, XIX w. – 37,XX – 1. Administracyjne w diecezji legnickiej znajduje się 5 wizerunków św. Jakuba Starszego, we wrocławskiej 11 oraz jak donoszą źródła ani jednego w diecezji świdnickiej. Tym samym żarowska rzeźba św. Jakuba, nigdy nie została ujęta w w rejestr podobnych sobie zabytków. Zapomniana przez wiele lat spoczywała na stopniowo dewastowanym cmentarzu, później trafiła w bezpieczne miejsce przy kościele parafialnym, jednak i tutaj nie wzbudziła większego zainteresowania oraz zastanowienia.

Święty Jakub Apostoł, zwany Większym lub Starszym, był rybakiem, synem Zebedeusza i Marii Salome, bratem Jana Apostoła Ewangelisty. Według niektórych mógł on być kuzynem Jezusa. Pochodził z Galilei, prawdopodobnie z Betsaidy. Ze względu na porywczy charakter Janowi i Jakubowi w Ewangelii nadano przydomek „synowie gromu”. Wraz ze św. Piotrem należeli oni do najbardziej zaufanych uczniów Jezusa. W opisach, w których Jezus powołuje dwunastu apostołów Jakub wymieniany jest na drugiej lub trzeciej pozycji. Święty Jakub był pierwszym męczennikiem wśród apostołów. Został ścięty mieczem z rozkazu króla Heroda Agrypy I, ok. 41/42 - 44 roku. Jego śmierć miała być karą za śmiałe głoszenie Ewangelii na terenie Judei, a szczególnie w świątyni Jerozolimskiej. Poza ewangeliczne opisy związane z życiem św. Jakuba były spisywane już od II wieku, m.in. w legendzie hebrajskiej, tłumaczonej następnie na grekę i łacinę.

Wedle opisów Jakub miał być ewangelizatorem Hiszpanii, ale ze względu na mierne efekty, zamierzał powrócić do Jerozolimy przed czasem ustalonym z pozostałymi apostołami. W okolicach Saragossy w dniu 2 stycznia 40 roku miała mu się ukazać na kolumnie, el pilar, Maryja Panna, która dodawała mu otuchy, by się nie zniechęcał i poprosiła, aby w tym miejscu wzniósł świątynię poświęconą Jej kultowi. Jakub zgodnie z prośbą Maryi kazał w tym miejscu wybudować kościół, a sam dalej nauczał w Galicji, i dopiero w wyznaczonym czasie powrócił do Jerozolimy. Tam zaś poniósł śmierć męczeńską i został pochowany. Od tego momentu wszystko oplecione jest swoistego rodzaju tajemnicą i mitem. Jeden z przekazów mówi, że na miejscu jego śmierci wybudowano kościół, a ok. 70 roku szczątki męczennika przeniesiono na Synaj, gdzie wybudowano klasztor św. Jakuba, dzisiejszy klasztor św. Katarzyny. W VIII wieku w obliczu najazdu Saracenów na Synaj, relikwie Świętego miano przenieść do Galicji i złożyć w specjalnie wybudowanym kościele. Zapomniany grób Jakuba w IX wieku miał odnaleźć biskup Teodomir, a wedle innej opowieści w 825 roku król Alfons II. Legendy francuskie przypisują to odkrycie Karolowi Wielkiemu (zm. 28. 01. 814 roku). Ciało świętego miano umieścić w miejscu zwanym wówczas Liberum Donum, które potem nazwano Santiago lub Compostela.

Klasztor św. Katarzyny na Górze Synaj

Nazwa Santiago de Compostela wywodzi się od Campus Stellae – pole gwiazd, tzn. od światła gwiazdy, która miała wskazywać „odkrywcy” miejsce grobu świętego. Santiago zaś to słowo wywodzące się z języka hiszpańskiego znaczące - Święty Jakub (St. Jakob). Na początku IX wieku nad „grobem” świętego Jakuba biskup Teodomir wzniósł kościół. Pod koniec IX wieku, na rozkaz króla Alfonsa III zbudowano większą świątynię, konsekrowaną w 889 roku. Została ona zniszczona w 997 roku przez Almanazara. Budowę kolejnej, nowej świątyni, w znanej nam do dziś formie, rozpoczęto w 1075 roku. W latach 1090-1105 zakończono budowę transeptu i dokonano konsekracji ołtarzy. Całą budowlę ukończono do 1124 lub 1128 roku. Rozbudowywano ją w kolejnych wiekach, a w XVII i XVIII wieku przebudowano w stylu barokowym. Główna fasada została zaprojektowana i wykonana w 1738 roku z dwoma wieżami o wysokości 76 metrów, wieżami. O ile zewnętrzny wygląd katedry został wówczas zmieniony, o tyle romański wystrój jej wnętrza nie uległ większym zmianom. We wnętrzu szczególne wrażenie robi barokowy ołtarz główny. W jego centralnej części znajduje się drewniana rzeźba św. Jakuba z 1211 roku, pokryta w XVIII wieku srebrną koszulką wysadzaną drogimi kamieniami. W krypcie pod ołtarzem znajduje się srebrny sarkofag z relikwiami św. Jakuba oraz jego uczniów Teodora i Atanazego.

Katedra w Santiago de Compostela i srebrny sarkofag św. Jakuba Starszego

Święty Jakub Starszy jest patronem pielgrzymów, ludzi opiekujących się pielgrzymami, patronem kapeluszników z racji pielgrzymiego kapelusza z szerokim rondem, wytwórców skarpet i obcasów, co wiąże się ze stopami pielgrzyma, klasztoru kluniackiego, który zainicjował i rozpowszechnił pielgrzymowanie do jego grobu, a także krzyżowców, kawalerzystów i wszystkich dosiadających koni. Jest też patronem umierających i skazanych na powieszenie, albowiem miał on przywrócić do życia niesprawiedliwie powieszonego młodzieńca; farmaceutów, oraz sprzedawców produktów chemicznych i farmaceutycznych, zbieraczy wosku, kowali, wykuwających łańcuchy, chorych na reumatyzm (pielgrzymi śpiący na ziemi), żebraków; był patronem walczących z islamem itp. Święty Jakub jest opiekunem wczesnych odmian jabłek, które dojrzewają na jego święto 25 lipca i ziemiopłodów. Za jego pośrednictwem prosi się o dobrą pogodę, albowiem ok. 25 lipca przypada okres sianokosów itd. Święty Jakub Starszy, apostoł jest głównym patronem Hiszpanii, Gwatemali, Hagi i Coimbry, a w 1914 roku został ogłoszony przez papieża Piusa X patronem Nikaragui. Jest czczony we Francji, Anglii, Belgii itd. W Polsce jego wizerunek występuje na pieczęciach i w herbach miast: Olsztyna, Pakości i Sobótki oraz gminy Jakubów.

Herby z wizerunkiem św. Jakuba Starszego, od lewej: Olsztyn, Pakość, Sobótka, Jakubów

Atrybutami św. Jakuba są: księga, miecz, którym został ścięty, muszla, manierka lub dynia, kapelusz z szerokim rondem, kij pielgrzymi, peleryna (płaszcz pielgrzymi), turban turecki, albowiem jak mówi tradycja za jego wstawiennictwem miano pokonać Maurów, z tym wiąże się też atrybut białego sztandaru z krzyżem, wzniesiony miecz i ścięte głowy Maurów, koń.

Święty Jakub Starszy wraz z atrybutami: manierka, kij pielgrzymi, muszle i kapelusz z szerokim rondem

W Polsce kult św. Jakuba wprowadzili, za czasów panowania Kazimierza Odnowiciela, benedyktyni pochodzący z Leodium (obecnie Liège). W XI wieku było 15 kościołów pod jego wezwaniem. Wezwanie to przypisane jest do najstarszych kościołów diecezji kieleckiej. Według Jana Łaskiego było w diecezji gnieźnieńskiej 28 kościołów pod wezwaniem św. Jakuba. W XVI wieku, w Krakowie, na Kazimierzu, była szkoła św. Jakuba. W diecezji krakowskiej w XV wieku było 28 kościołów, najstarsze pochodzą z XI-XII , większość z XIII wieku. Najstarsze wizerunki św. Jakuba pochodzą z XIV wieku. W Polsce są 174 kościoły i kaplice pod wezwaniem św. Jakuba. W diecezji świdnickiej kościoły parafialne: Ścinawka Dolna, Krosnowice, Pieszyce oraz filialne: Kłaczyna, Koziniec, Wolibórz i Chwalisław.

Ilustracja: Wikipedia i archiwum autora

Opracowanie
Bogdan Mucha