Ks. major Tomasz Lipecki (pseud. Sawa, Pustelnik) - proboszcz w Wierzbnej i Żarowie w latach 1945-1949

Po II wojnie światowej Polska znalazła się w orbicie wpływów Związku Radzieckiego. W lutym 1945 roku po konferencji jałtańskiej wprowadzono w kraju rządy komunistyczne. Trwały one do 1989 roku. Był to czas szczególnie trudny dla Kościoła katolickiego w Polsce. Już 12 września 1945 roku zerwano konkordat zawarty przez rząd polski ze Stolicą Apostolską w 1925 roku. Następnie od 1948 roku rozpoczęto akcje propagandowe, które przedstawiały katolicyzm jako wroga nowego systemu. Ideologią komunistyczna zakładała bowiem materializm i tym samym odrzucała istnienie Boga, popierając ateizm. Podejście to ma swoje źródło w twierdzeniu Karola Marksa, który religię określał jako „opium ludu”, czyli coś zbędnego i przeszkadzającego w osiągnięciu szczęścia. Stało się ono jedną z podstaw potępiania i prześladowania Kościoła w okresie komunistycznej dyktatury. Ponadto Kościół jawił się ówczesnej władzy politycznej jako konkurencja, która może osłabić jej autorytet. Polska od początku wyróżniała się religijnością spośród innych państw będących pod dominacją Związku Radzieckiego. Okupacja i terror niemiecki (w obozach koncentracyjnych zginęło ponad 2 000 polskich księży) przyczyniły się bowiem do pogłębiania uczuć religijnych Polaków i zakorzenienia katolicyzmu w ich mentalności. Kościół z okresu PRL (Polska Rzeczpospolita Ludowa; 1952-1989) określany jest przede wszystkim jako Kościół męczenników. Duchowni oraz ludzie związani z działalnością Kościoła płacili wysoką cenę za obronę swoich poglądów i religii. Wielu księży zostało aresztowanych i skazanych na tortury. Część prześladowanych oddała również swoje życie w imię wiary.

W publikacji Tomasza Ciesielskiego pt. Żarów. Historia miasta i gminy, przeczytać można: ... Wiosną 1946 r. w Żarowie urzędowali Niemiec ks. Bernard Sauer i ks. Alojzy Górecki; a w Wierzbnej: ks. Joseph Fleisch i ks. Tomasz Lipecki... W lutym 1948 r. na miejsce przeniesionego do innej parafii ks. A.Góreckiego przybył do Żarowa z Wierzbnej ks. Tomasz Lipecki. W 1951 r. wymieniono proboszczów w kilku parafiach. Nowym proboszczem w Żarowie został ks. Adolf Sznip, w Wierzbnej ks. Józef Burzyński, a w Osieku ks. Józef Galek. Autor opracowania w dalszej części pisze: ... już od 1947 r. organy bezpieczeństwa wzmogły obserwację kleru, w 1948 r. zaczęły przeszkadzać w wykonywaniu obowiązków duszpasterskich, aby stopniowo przejść do akcji represyjnych. Dotknęły one także proboszcza żarowskiego. Ksiądz Tomasz Lipecki nie ukrywał swojego negatywnego stosunku do komunizmu i zostało to „dostrzeżone” przez władze bezpieczeństwa - w nocy z 12 na 13 XI 1949 r. aresztowały księdza. Następnego dnia „całe tłumy szły do kościoła, gdzie pomimo, że nie odprawiało się nabożeństwo, to dewotki kościelne ściągały masy ludzi z ulicy do kościoła i tam prowadziły modły za księdza Lipeckiego. Co najważniejsze, że goniły po całym kościele i od ucha do ucha szeptały o aresztowaniu księdza, by wzburzyć ludzi”. Aresztowanie proboszcza zaskoczyło też członków PZPR. W miesięcznym sprawozdaniu żarowski KG ocenił to jako poważny błąd władz bezpieczeństwa, gdyż w porę poinformowany mógł przygotować odpowiednią akcję propagandowo-agitacyjną - członkowie partii mogli tłumaczyć, „że uczciwego księdza, któryby był za ludem nasza władza nigdy by nie aresztowała”.

Aresztowanie ks. Tomasza Lipeckiego w Żarowie, potwierdza fragment z opracowania Krzysztofa Sychowicza, pt. Kościół katolicki w województwie białostockim wobec podziemia antykomunistycznego w latach 1945–1953, który mówi o tym zdarzeniu w następujący sposób ... 3 listopada w Gdańsku aresztowano duchownego diecezji łomżyńskiej ks. Władysława Żebrackiego, a 12 listopada w miejscowości Żarów w powiecie świdnickim ks. Tomasza Lipeckiego, byłego proboszcza parafii Tokary w powiecie bielskim. Ksiądz Lipecki w czasie wojny udzielał pomocy żywnościowej członkom AK oraz pełnił funkcję kapelana, a po jej zakończeniu był czynnym członkiem organizacji WiN. Zarzucano mu ponadto zwerbowanie do tej organizacji dwóch oficerów Wojsk Ochrony Pogranicza i dwóch funkcjonariuszy MO w Klukowiczach, z komendantem na czele. Nakłonił on także do dezercji chorążego WP Henryka Mieczkowskiego, którego następnie skontaktował z podziemiem.

O pobycie żarowskiego proboszcza w więzieniu wspomina z kolei Leksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945-1989, w którym widnieje zapis ... ks. Tomasz Lipecki przebywał w areszcie we Wrocławiu, skąd przewieziono go do więzienia śledczego w Białymstoku. Został skazany na 9 lat więzienia, ale na wolność wyszedł po 4 latach, w 1953 r. w wyniku ułaskawienia przez Radę Państwa. Powrócił do archidiecezji wrocławskiej, zmarł 5 V 1964 r. Natomiast w artykule Heleny Leman pt. Tokary Cerkiew ” Przecięci na pół”, przytoczono wypowiedź jedego z mieszkańców Tokar, który tak mówił o ks. Tomaszu Lipeckim ... To był bohater, uratował wielu przed Niemcami. Za Stalina został skazany na 10 lat więzienia, z którego wyszedł z odbitą nerką.

Fragment Kroniki Parafii pw. NSPJ w Żarowie z informacją o aresztowaniu i osadzeniu w więzieniu
ks. Tomasza Lipeckiego

Ks. major Tomasz Lipecki na komunijnej fotografii pamiątkowej ze Ścinawki Średniej,
przełom lat 50/60-tych XX w. (archiwum autora)

Więcej informacji o ks. Lipeckim podaje Ojciec Zbigniew Zalewski w opracowaniu pt. Z historii parafii pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Tokarach, w którym wspomina ... W ostatnich latach okresu międzywojennego i podczas II wojny światowej proboszczem w Tokarach był ks. Tomasz Lipecki, antropolog z Warszawy i przeciwnik Piłsudskiego. Po przewrocie majowym w 1926 r. "zesłany" początkowo do Brześcia, gdzie objął posadę prefekta tamtejszego gimnazjum, a następnie na odległą tokarską parafię. Podczas okupacji ks. Lipecki był współpracownikiem AK, zajmował się też leczeniem okolicznej ludności; leczył nawet Niemców, od których zdobywał w zamian lekarstwa, przekazywane następnie oddziałom leśnym. Podczas słynnej akcji "Wachlarz" w latach 1942-43 ks. Lipecki mimo, iż nie należał do AK, był pod pseudonimem "Sawa" dowódcą znajdującej się w Tokarach placówki-bazy. Wyjeżdżał m.in. w teren dla zbierania informacji o ruchach Niemców. Baza funkcjonowała w systemie III odcinka "Wachlarza", którego dowódcą był cichociemny, kpt. "Wania" (Alfred Paczkówski), dawny uczeń Lipeckiego z gimnazjum w Brześciu. Po niepowodzeniu " Wachlarza" tokarski Proboszcz utrzymywał w swej wsi placówkę stanowiącą oparcie dla oddziałów AK działających w pobliskich Lasach Nurzeckich.

Pamiątka z Misji św. w 1949 roku, kiedy proboszczem na parafii w Żarowie był ks. Tomasz Lipecki,
fot. B. Mucha (zbiory Żarowskiej Izby Historycznej)

O ks. Lipeckim wspomina także Rafał Zubkowicz w artykule pt. Tokary: wieś na Podlasiu, którą podzieliła granica polsko-białoruska na pół, gdzie czytamy ... Co się tyczy Tokar, wieść głosi, że do podzielenia wsi przyczyniła się chęć utrzymania w Polsce wybudowanego w 1935 r. kościoła. W tym celu monitowano ponoć samego Stalina. Inicjatorem zabiegów miał być ks. Tomasz Lipecki, przedwojenny proboszcz w Tokarach.

Z kolei ks. K. Litwiejko w opracowaniu pt. Struktura i obsada personalna Okręgu XIII Narodowych Sił Zbrojnych, podaje ... Na podstawie zachowanych dokumentów NSZ oraz materiałów procesowych sądownictwa PRL można odtworzyć jedynie częściową obsadę personalną Służby Duszpasterskiej w Okręgu XII (Podlasie), gdzie kapelanami powiatowymi byli: m.in.: ks. Eugeniusz Borkowski ps. "Batory" (Węgrów), ks. Ewaryst Puchalski (Łuków), ks. Michał Pióro (Siedlce), ks. Zygmunt Mościcki (Biała Podlaska), ks. Czesław Zgorzałek (Sokołów Podlaski) i ks. Jan Gawino ps. "Dąb" (Radzyń Podlaski i Włodawa) i w Okręgu XIII (Białystok): ks. Józef Madaliński ps. "Laryssa" (do kwietnia 1944 roku), następnie ks. mjr Tomasz Lipecki ps. "Pustelnik" (Bielsk Podlaski), ks. Piotr Boryk ps. "Szóstek" (Sokółka) i ks. Wacław Backiel ps. "Marceli" (Wysokie Mazowieckie).

Potwierdza to Mieczysław Matosik w Kalendarium II wojny światowej w Siemiatyczach – Pierwsze miesiące po przejściu frontu, w którym pisze ... Powiat w Narodowych Siłach Zbrojnych dzielił się według instrukcji organizacyjnych na Wojskowe Komendy Rejonu. Na terenie powiatu Bielsk Podlaski (do którego należały wówczas Siemiatycze) istniały następujące WKR: 1. Ciechanowiec, 2. Wyszki, 3. Brańsk, 4. Bielsk Podlaski, 5. Boćki, 6. Grodzisk, 7. Drohiczyn, 8. Siemiatycze, 9. Wysokie Litewskie, obejmujący gminy Mielnik, Milejczyce i Kleszczele. Komenda Rejonu VIII - Siemiatycze miała skład następujący: Komendant Wojskowy Rejonu - Stanisław Kuchciński ps. „Bogusławski”, Zastępca Komendanta Rejonu - Stefan Kwaśniewski ps. „Kruk”, Kwatermistrz - brak danych, Kierownik Informacji - Stefan Kwaśniewski ps. „Kruk”, Kierownik łączności - Zygmunt Peretko ps. „Longinus”, Komisarz cywilny - brak danych, Zastępca komisarza cywilnego - ps. „Legat” (N.N.), Kierownik duszpasterstwa - ks. Tomasz Lipecki ps. „Pustelnik”.

Podobne informacje zawiera opracowanie pt. Ziemia Brańska t. VI, gdzie ks. Tomasz Lipecki, widnieje jako kapelan powiatu (od 27 kwietnia 1944 roku) oraz jako kierownik duszpasterstwa w Komendzie Rejonu VIII – Siemiatycze.

Informacje zawarte w opracowaniu pt. Ziemia Brańska, t. VI

Jak podaje Wojciech Grzybowski w książce pt. Sprawy do zapamiętania Liber memorabilium księdza Białowąsa ... 21.V.1964. Dnia 4. maja 1964. przyszła telefonem wiadomość, że w Ścinawce Średniej zmarł o godz. 20. na zawał serca ks. Tomasz Lipecki, urodz. w roku 1895. w Warszawie. Na pogrzeb 7.V. przyjechał Ks. Arcybiskup Bolesław Kominek. Mszę św. w czarnym kolorze (mimo święta Wniebowstąpienia) odprawił ks. Dr M. Białowąs Kazanie żałobne 6.V. wygłosił ks. Andrzej Kolbusz a 7.V. ks. Zimoląg, misjonarz ze Sokołówki. Nad grobem przemawiali Ks. Arc. Kominek i ks. Dr M. Białowąs. Testament przywieziony z Kurii był pisany w roku 1956. Nie uwzględniał kucharki Anny Rosiek, która przybyła w 1957. r. Siostry (3) i brat uznali, że kucharka jest generalną spadkobierczynią ich brata. Gdy kucharka sprowadziła bagażówkę i chciała wywozić chodniki, materace, niewątpliwie jeszcze poniemieckie, parafianie otoczyli plebanię i pilnowali dzień i noc, by własność kościelną uratować. Kucharka chodziła na skargę do Milicji, starostwa, prokuratora, Biskupa. Biskup dał jej 500 złp (tak się chwaliła), prokurator nakazał oddzielić wedle inwentarza jej rzeczy od kościelnych i co jej, to jej wydać. Kierownik Powiatowej Rady Narodowej Jamontt dnia 16.V.1964. przybył do Ścinawki z pięciu policjantami i plebanię zapieczętował. Ludzie wobec tego przestali plebanii pilnować, kurom kucharki nikt jeść nie dawał, więc wyzdychały. Krowę ludzie doili i poili. Kucharka zamieszkała u znajomego i życzliwego sobie gospodarza. Ks. Administrator Edward Kuźnik mieszka na wikarówce, metryki i pieczęcie zamknięte na plebanii. Dnia 21 maja 1964. Komornik Sądowy Dominik Bober zdjął plomby z drzwi plebanii, oddał klucze do kancelarii ks. Administratorowi i do sypialni. Kuchnia też otwarta i ubikacja. Zaplombowany nadal pokój kucharki, jadalnia i gościnny.

Wedle przytoczonych powyżej źródeł ks. Tomasz Lipecki podczas II wojny światowej był czynnym uczestnikiem konspiracji najpierw w szeregach Armii Krajowej pod pseud. "Sawa", następnie Narodowych Sił Zbrojnych pod pseud. "Pustelnik" i po zakończeniu wojny w organizacji Wolność i Niezawisłość (WiN). Brak niestety informacji, czy w czeregach tej ostatniej brał udział pełniąc funkcję najpierw proboszcza na parafii w Wierzbnej, a następnie w Żarowie. Przyczyny jego aresztowania poza negatywnym stosunkiem do komunizmu, co zanotował Tomasz Ciesielski pozostają do końca nie wyjaśnione.

Warto jednak w tym miejscu wspomnieć o wcześniej wymienionym kapitanie Alfredzie Paczkówskim pseud. "Wania", który podczas II wojny światowej był nie tylko dowódcą III odcinka "Wachlarza", przy którym działała baza AK, kierowana przez ks. Tomasza Lipeckiego, ale też jego przedwojennym uczniem. Alfred Paczkówski został aresztowany przez sowietów 16 września 1944 roku, następnie był internowany w lipcu 1947 roku w obozie NKWD nr 150 w Griazowcu. Wypuszczony został na wolność po czterech latach, lecz inwigilowany przez Urząd Bezpieczeństwa. Oficjalnie w 1950 roku rozpoczął współpracę ze służbami specjalnymi Polski Ludowej. Był konfidentem Informacji Wojskowej, później UB i SB. Rozpracowywał środowiska AK oraz repatriowanych żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych. Zadenuncjował ukrywającego się pod fałszywym nazwiskiem ppłk. Wincentego Ściegiennego, szefa sztabu Białostockiego Okręgu AK.

Kapitan Alfred Paczkówski (1909-1986), lekarz, oficer Armii Krajowej, cichociemny. W późniejszym czasie współpracownik Informacji Wojskowej, UB i SB

Czy jednym z pierwszych, którzy padli ofiarą dekonspiracji i donosu ze strony Alfreda Paczkówskiego, mógł być ks. Tomasz Lipecki, jego dawny nauczyciel i współpracownik z Armii Krajowej ?

Posiadacie niepotrzebne starocie (przedmioty, fotografie, dokumenty lub inne rzeczy) ?? Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.. Skany bądź fotografie, oględziny wszelkich dokumentów i przedmiotów możemy wykonać również bezpłatnie od ręki w Żarowskiej Izbie Historycznej przy ul. Dworcowej 3. Utrwalmy wspólnie w słowie pisanym oraz wzbogacimy historię Naszej Małej Ojczyzny.

Źródła i ilustracje:
1. J. Szatsznajder, Cichociemni. Z Polski do Polski, Wrocław 1985
2. Ks. K. Litwiejko, Struktura i obsada personalna Okręgu XIII Narodowych Sił Zbrojnych, w: Narodowe Siły Zbrojne. Materiały z sesji naukowej poświęconej historii Narodowych Sił Zbrojnych, Warszawa 25 października 1992 roku, Warszawa 1994, s. 149-162
3. Ziemia Brańska, t. VI, red. Zbigniew Romaniuk, Brańsk 1995
4. W. Grzybowski, Sprawy do zapamiętania Liber memorabilium księdza Białowąsa, Nowa Ruda 2000
5. O. Zbigniew Zalewski, Z historii parafii pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Tokarach, Tygodnik Niedziela (Edycja podlaska), nr 11/2002
6. R.Zubkowicz, Tokary: wieś na Podlasiu, którą podzieliła granica polsko-białoruska na pół, Tygodnik powszechny Katolickie pismo społeczno-kulturalne, nr 35 (2773), 1 września 2002
7. H. Leman, Tokary Cerkiew ” Przecięci na pół”, Tygodnik Przegląd, 17/2003
8. K. Sychowicz, Kościół katolicki w województwie białostockim wobec podziemia antykomunistycznego w latach 1945-1953, Pamięć i Sprawiedliwość, nr 4/2 (8), s. 125-141, 2005
9. T. Ciesielski, Żarów. Historia miasta i gminy, Żarów 2006
10. Leksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945-1989, tom 1-3, red. ks. Jerzy Myszor, Warszawa 2006
11. M. Matosik, Kalendarium II wojny światowej w Siemiatyczach – Pierwsze miesiące po przejściu frontu, Kurier Siemiatycki, nr 50, 2006
12. D. Rogut, Internowani oficerowie Armii Krajowej w sowieckim obozie jenieckim nr 150 w Griazowcu w latach 1947-1948, w: Sowiecki system obozów i więzień, Łódź 2013
13. Kronika Parafii pw. NSPJ w Żarowie
14. Archiwum autora

Opracowanie
Bogdan Mucha