Okolice Żarowa na XVIII-wiecznych mapach z atlasu Wielanda & Schubartha oraz zbiorów Uniwersytetu Karola w Pradze

23 stycznia 1722 roku cesarz Austrii Karol VI Habsburg, wydał zarządzenie, w myśl którego porucznik inżynier Johann Wolfgang Wieland (ur. 1673 r.), przystąpił do prowadzenia prac kartograficzno-pomiarowych na Śląsku. Tym samym gromadził materiał kartograficzny i redagował pod kątem ukazania obrazu danego obszaru odzwierciedlającego tak jego sytuację, jak i dzieje. W marcu 1734 roku został jednak odwołany najpierw do Mantui a następnie do Wiednia. Nadmienić należy, że podczas pomiarów w następstwie warunków topograficzno-klimatycznych (m.in. rozległe podmokłe obszary trzęsawiska, a nawet bagna), Wieland nabawił się choroby, najprawdopodobniej przewlekłej malarii. W efekcie tego nie mógł dokończyć swoich pracy, umierając w roku 1736. Jego dzieło kontynuował porucznik armii cesarskiej Matthäus von Schubarth, który 11 grudnia 1735 roku wyjechał do Głogowa i tam rozpoczął ustalanie położenia geograficznego poszczególnych miejscowości Śląska. Tym samym poprawiał i redagował szkice Wielanda a także zweryfikował większość jego pomiarów. Nie skorygował jedynie trzech ostatnich map księstw: Raciborza, Cieszyna oraz Opola, gdyż przeszkodził temu wybuch wojen śląskich w 1740 roku. Rok później cesarski kartograf został ranny i pojmany w przegranej bitwie z armią pruską pod Małujowicami (niem. Mollwitz). Po wyleczeniu przeszedł na służbę króla Fryderyka II Wielkiego, wraz z całym swoim dorobkiem kartograficznym. Król Prus i zarazem nowy władca Śląska, był jednak niezbyt przychylny wobec von Schubartha. W obawie przed wrogą armią austriacką, nakazał utajnić sporządzone dotychczas mapy i skutecznie wstrzymał ich publikację.

Zebrane w atlas mapy Wielanda i Schubartha, doczekały się wydruku dopiero w 1752 roku w znamienitej oficynie kartograficznej Homann’s Erben w Norymberdze i dzięki temu stały się powszechnie znane. W dziele znanym pod nazwą Atlas Silesiae id est Ducatus Silesiae generaliter Quatuor Mappis nec non specialiter XVI Mappis tot. Principatus repraesentantibus geographice Exhibitus, Auctoritate publica in lucem emissus ab Homannianis Heredibvs, Norimbergae 1750 (dzieło gotowe było na dwa lata przed jego wydaniem stąd opatrzenie datą 1750), znalazło się 16 map poszczególnych księstw w skali 1:93 000 – 1:201 000 oraz 4 mapy generalne w skali 1:577 000 – 1:870 000 o wymiarach 87,5x61,8 cm (po złożeniu 62x45 cm). Atlas obejmujący wszystkie ziemie Śląska bez względu czy znajdowały się we władaniu Austrii czy Prus, zaopatrzony został w indeks map i posiadłości. Pod względem zawartości, przewyższył swym bogactwem wszelkie mapy, które dotychczas powstały. Uwzględniał wszystkie elementy topograficzne i umowne (granice zewnętrzne, granice księstw, podziały administracyjne wewnętrzne). Ukształtowanie terenu oddano za pomocą nowoczesnej metody kreskowej (szraf prostych). Na uwagę zasługuje przede wszystkim wyposażenie „Atlas Silesiae...” w bardzo bogatą treść natury gospodarczej. Na mapach księstw zaznaczono młyny wodne, wiatraki, traki, smolarnie, cegielnie, huty oraz kuźnice żelaza, huty szkła, folusze oraz kopalnie przeróżnych minerałów, w jakie natura hojnie wyposażyła śląską krainę. Mapy Wielanda – Schubertha, stały się nieocenionym źródłem i kopalnią wiedzy na temat Śląska, jego topografii i toponomastyki z połowy XVIII wieku.

Strona tytułowa atlasu Atlas Silesiae id est Dvcatvs Silesiae Generaliter Quatuor Mappis nec non spe.. z 1750 roku (archiwum autora)

Dla nas najbardziej interesująca jest mapa księstwa świdnickiego opisana jako Principatus Silesiae Schwidnicensis secundum ejusde Circulos Schweidnitz, Striegau, Bolckenhain-Landeshut et Reichenbach divisi et geometr. a I. W. Wieland geometrae et locumtenente dimensi exactissima tabula geographica ob praematuram mortem authoris denuo rectificata per Caesareum locumtenent: architect. militarem Matthaeu Schubarth. Na mapie tej wykreślone znalazły ówczesne miejscowości: Buckau (Buków), Conradswalde (Mrowiny), Eckersdorf (Bożanów), Freudenthal (Weselina), Golitsch (Gołaszyce), Hohe Poseritz (Pożarzysko), Ingramsdorf – Ober/nied./mitt. (Imbramowice Górne, Środkowe i Dolne), Kallendorf (Kalno), Kl. Mertzdorf (Marcinowiczki), Lahsan (Łażany), Niclasdorf (Mikoszowa), Pfaffendorf (Mielęcin), Pitschen (Pyszczyn), Preilsdorf (Przyłęgów), Raaben (Kruków), Sara (Żarów), Sasterhausen (Zastruże), Schönfeld (Siedlimowice), Sorgau (Wostówka), Tarnau (Tarnawa), Würben (Wierzbna). Po za tym autorzy umieścili na mapie rzeki z nazwami (Strieg. Wasser – Strzegomka, Schweidn. Wass. – Bystrzyca), większe kompleksy leśne z nazwami (Hummelwald – ob. Las Skotnik), wzniesienia z nazwami (Pitschenberg – Góra Pyszczyńska), wiatraki (na północ od Mikoszowej, oraz między Wostówką a Mrowinami), kościoły (Buków – oznaczony bez krzyżyka "na wieży", co może sugerować, że autorom mapy znany był fakt runięcia wieży kościoła w roku 1729 [odbudowana dopiero pod koniec XIX w.], Imbramowice, Łażany, Pożarzysko, Wierzbna), dworów/pałaców (Gołaszyce, Górne Imbramowice, Łażany, Marcinowiczki, Mikoszowa, Mrowiny, Przyłęgów, Pyszczyn, Siedlimowice, Tarnawa), kapliczka/święta figura (na Górze Krukowskiej) oraz ważniejsze ciągi komunikacyjne.

Mapa Johanna Wolfganga Wielanda z ok. 1736 roku, część 1 - zachodnia (archiwum autora)

Mapa Johanna Wolfganga Wielanda z ok. 1736 roku, część 2 - wschodnia (archiwum autora)

Omawiane źródło kartograficzne, ukazuje przebieg dróg na osi północ-południe i wschód-zachód, które spotykały się w Łażanach. Tutaj krzyżowały się bowiem dawne trakty Środa Śląska-Świdnica – przez Ciechów (Dietzdorf), Michałów (Michelsdorf), Jarosław (Jerschendorf), Pielaszkowice (Pläswitz), Gościsław (Bertholsdorf), Mielęcin (Pfaffendorf), Łażany (Lahsan), Żarów (Sara), Bożanów (Eckersdorf), Wierzbną (Würben), Wiśniową (Roth Kirschdorf) i Strzegom-Wrocław – przez Przyłęgów (Preilsdorf), Łażany (Lahsen), Mrowiny (Conradswaldau), Pożarzysko (Hohe Poseritz), most na Bystrzycy w Domanicach (Domanze), Duży Maniów (Gr. Mohnau) w kierunku Wrocławia. Ten ostatni jest prawdopodobnie szlakiem Strzegom-Wrocław, o którym wspominał Tomasz Ciesielski w Monografii Historycznej, pisząc ... Jednak dokładny przebieg tego szlaku na odcinku Domanice – Strzegom nie jest znany. Z Łażan dotrzeć można było również do Jawora – przez Mikoszową (Niclasdorf), Jaroszów (Järischau), Bartoszówek (Bartzdorf), Goczałków (Gutschdorf), Rogoźnicę (Gross Rosen), Niedaszów (Hertzogswaldau), Zębowice (Semmelwitz) oraz do Świebodzic, podróżując drogą wiodącą obok Żarowa (Sara) i dalej przez Ciernie (Zirlau). Odcinek Żarów-Ciernie, zwany był później Drogą Węglową (tzw. Kohlen Staraße, ob. m.in. ul. Górnicza w Żarowie). Warto przy tym dodać, że dzisiejsze skrzyżowanie ulic Wojska Polskiego i Armii Krajowej w Żarowie (na wysokości Urzędu Miejskiego w Żarowie) było niegdyś rozwidleniem traktu prowadzącego ze Środy Śląskiej do Świdnicy i Świebodzic. Oprócz wymienionych już szlaków komunikacyjnych, utrwalonych na XVIII-wiecznym dziele kartograficznym, widnieją ponadto dwie inne drogi, a mianowicie odcinek z Mrowin (Conradswalde), przez Tarnawę (Tarnau), Imbramowice (Ingramsdorf), Dzikową (Ebersdorf) Buków (Buckau) do Kostomłotów (Kostenblutt) oraz z Wierzbnej (Würben) przez Kalno (Kallendorf), Wostówkę (Sorgau), Pożarzysko (Hohe Poseritz) do Borzygniewu (Borganie).

Być może między rokiem 1743 a ok. 1790 (biorąc pod uwagę oznaczenie kościoła ewangelickiego w Mrowinach oraz nieuregulowany nurt Strzegomki na wysokości Łażan), wykreślona została mapa, która znajduje się obecnie w zbiorach Uniwersytetu Karola w czeskiej Pradze. Mapa nieznanego autora o wymiarach 63,5 x 44,5 cm (pełen arkusz 68 x 48,5 cm), opisana została współcześnie jako [Żarów].10 Abschitt. N: 9 (nr 002005982) a czas jej powstania między 1780 a 1830 rokiem ?. Na mapie, znalazły się wszystkie ówczesne miejscowości, znajdujące w pobliżu Żarowa oprócz Przyłęgowa i skrawka Mikoszowej (poza obszarem uwzględnionym na mapie). W odróżnieniu do dzieła autorstwa Wielanda i Schubartha, użyte zostały tutaj odmienne nazwy miejscowości i przysiółków: Imbramowice (Ingramsdorf bez podziału na Ober., Mitt., i Nied.), Kalno (Kahlendorff), Marcinowiczki (Merzdorf), Pożarzysko (Hohe Poseritz), Wostówka (Neu Sorge). Na mapie oznaczone zostały: młyny wodne (Kruków, Pyszczyn, Siedlimowice, Weselina), wiatraki (między Wostówką a Mrowinami, obok Bukowa, dwa obok Imbramowic), dwory/pałace (Imbramowice, Łażany, Mrowiny, Siedlimowice, Wierzbna, Zastruże), kościoły (Łażany, Mrowiny, Pożarzysko, Wierzbna), kapliczki (Góra Krukowska, droga Łażany-Mielęcin, droga Kalno-Wierzbna). Wykreślony na mapie zasadniczy przebieg dróg na osi północ-południe i wschód-zachód nie uległ zmianie. Pojawił się natomiast cały szerego dróg lokalnych łączących poszczególne miejscowości: droga z Łażan wiodąca przez las Hummelwald do Mielęcina, Imbramowice-Buków, Imbramowice-Marcinowiczki, Imbramowice-Pożarzysko, Marcinowiczki-Tarnawa, Marcinowiczki-Zastruże, Pyszczyn-Buków, Pyszczyn-Zastruże, Pożarzysko-Siedlimowice, Siedlimowice-Gołaszyce, Gołaszyce-Kalno, Kruków-Zastruże.

Mapa [Żarów].10 Abschitt. N: 9 (nr 002005982), 1780-1830 ? (1743-ok.1790) - część zachodnia. Cyframi oznaczono: 1 - Mikoszowa, 2 - Mielęcin, 3 - Zastruże, 4 - kapliczka przy drodze Łażany-Mielęcin, 5 - Las Hummelwald, 6 - Pyszczyn, 7 - Młyn wodny nieopodal Pyszczyna, 8 - Kruków, 9 - Kapliczka na Górze Krukowskiej, 10 - Łażany, 11 - Marcinowiczki, 12 - Tarnawa i folwark Weselina, 13 - Mrowiny, 14 - Żarów, 15 - Wostówka i stojący nieopodal wiatrak, 16 - Bożanów, 17 - Kalno, 18 - Kapliczka przy drodze Kalno-Wierzbna, 19 - Wierzbna, 20 - Gołaszyce

Mapa [Żarów].10 Abschitt. N: 9 (nr 002005982), 1780-1830 ? (1743-ok.1790) - część wschodnia. Cyframi oznaczono: 1 - Młyn wodny w pobliżu Pyszczyna, 2 - Pyszczyn, 3 - Góra Pyszczyńska, 4 - Imbramowice i stojące nieopodal dwa wiatraki, 5 - Buków i stojący nieopodal wiatrak, 6 - Marcinowiczki, 7 - Tarnawa i folwark Weselina, 8 - Pożarzysko, 9 - Przysiółek i młyn wodny Puschmühle, 10 - Siedlimowice, 11 - Gołaszyce

Posiadacie niepotrzebne starocie (przedmioty, fotografie, dokumenty lub inne rzeczy) ?? Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.. Skany bądź fotografie, oględziny wszelkich dokumentów i przedmiotów możemy wykonać również bezpłatnie od ręki w Żarowskiej Izbie Historycznej przy ul. Dworcowej 3. Utrwalmy wspólnie w słowie pisanym oraz wzbogacimy historię Naszej Małej Ojczyzny.

Źródła i ilustracje:
1. Principatus Silesiae Schwidnicensis secundum ejusde Circulos Schweidnitz, Striegau, Bolckenhain-Landeshut et Reichenbach divisi et geometr. a I. W. Wieland geometrae et locumtenente dimensi exactissima tabula geographica ob praematuram mortem authoris denuo rectificata per Caesareum locumtenent: architect. militarem Matthaeu Schubarth [w:] Atlas Silesiae id est Ducatus Silesiae generaliter Quatuor Mappis nec non specialiter XVI Mappis tot. Principatus repraesentantibus geographice Exhibitus, Auctoritate publica in lucem emissus ab Homannianis Heredibvs, Norimbergae 1750
2. [Żarów].10 Abschitt. N: 9 (nr 002005982), 1780-1830 ? (1743-ok.1790), zbiory Univerzita Karlova v Praze
3. V. Novák, Wielandovy mapy Slezska, Slezský sborník, 1951, s. 484–503
4. K. Kuchař, Naše mapy odedávna do dneška, Praha 1958
5. А. К o n i a s , Atlas Silesiae id est Ducatus Silesiae emissus ab Homannianus Heredibus Norimbergae MDCCLII. Geneza atlasu, Annales Silesiae, vol. 20, 1990, s. 49-80
6. P. Greiner, Kartograficzny obraz Śląska na podstawie map księstw śląskich Jana Wolfganga Wielanda i Mateusza Schubartha z połowy XVIII wieku, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, nr 40/4, 1995, s. 118-121

Opracowanie
Bogdan Mucha