Dawna organistówka w Bukowie

Zgodnie z obowiązującymi w Polsce przepisami prawa, zabytkiem może być ruchomość albo nieruchomość, spełniająca określone warunki. Przede wszystkim musi być to dzieło człowieka, bądź rzecz związana z jego działalnością, która stanowi świadectwo minionych czasów (epoki) albo konkretnego zdarzenia. Warunkiem uznania za zabytek jest posiadanie choć jednej z trzech wartości: historycznej, artystycznej lub naukowej, dzięki której zachowanie tego obiektu dla przyszłych pokoleń leży w interesie społecznym. Zabytki wedle ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku (o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami), podzielone zostały na trzy kategorie. Pierwszą są zabytki nieruchome czyli innymi słowy zabytkowe nieruchomości, części nieruchomości bądź zespoły nieruchomości. Mogą to być m.in. budynki albo innego rodzaju budowle i konstrukcje trwale powiązane z gruntem, ale też parki, układy urbanistyczne, zespoły budowlane, krajobrazy kulturowe, cmentarze czy inne miejsca warte upamiętnienia. Drugą kategorię stanowią zabytki ruchome, a więc rzeczy ruchome, przedmioty, części przedmiotów lub zespoły rzeczy ruchomych spełniające definicję zabytku. Do kategorii trzeciej zaliczamy zabytki archeologiczne, na które składają się zarówno zabytki nieruchome (stanowiska archeologiczne) jak też zabytki ruchome (artefakty, ruchome relikty archeologiczne).

Wspomniana ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w artykule 7 przewiduje cztery formy ochrony zabytków: a) wpis do rejestru zabytków, b) uznanie za pomnik historii, c) utworzenie parku kulturowego i d) ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, decyzji o warunkach zabudowy, o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, linii kolejowej, o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej i w zakresie lotniska użytku publicznego. Formy ochrony zabytków stanowią narzędzie prawne, mające na celu zapewnienie warunków umożliwiających trwałe zachowanie zabytków, w szczególności poprzez zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla ich wartości oraz udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków. W ramach powyższego, do zadań organów ochrony zabytków należy m.in. kontrola sposobu użytkowania i zagospodarowania obiektów zabytkowych oraz wydawanie pozwoleń na prowadzenie prac konserwatorskich, badań i robót budowlanych przy zabytkach.

Najbardziej powszechna forma ochrony zabytków w postaci tzw. rejestru (wykaz obiektów zabytkowych), tworzony jest na podstawie decyzji wydanej przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (WKZ) dla obiektów z terenu właściwego dla danego WKZ województwa. Wpis do rejestru zabytków jest działaniem administracyjnym prowadzonym przez WKZ na wniosek strony – właściciela obiektu, lub z urzędu – bez wniosku strony ani też zadeklarowanej jego zgody. Przed dokonaniem wpisu prowadzone jest postępowanie przygotowawcze polegające na gromadzeniu informacji i materiałów dokumentacyjnych, które potwierdzają wartość danego obiektu m.in. w wyniku oględzin obiektu. Postępowanie to zakończone jest wydaniem przez WKZ decyzji, która – o ile strony nie wnoszą sprzeciwu czy uwag – nabiera mocy prawnej i zabytek otrzymuje numer rejestru zgodny z kolejnym zapisem w księdze rejestru zabytków.

Obecnie rejestr zabytków nieruchomych (prowadzony przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków we Wrocławiu), wymienia 28 obiektów, które znajdują się w granicach administracyjnych gminy Żarów. Na listę jako pierwszy 23 kwietnia 1951 roku, wpisany został kościół filialny pw. św. Józefa w Pożarzysku (nr rej. A/1680/204). Z kolei jako ostatnia w rejestrze umieszczona została 13 lipca 2015 roku kaplica grobowa, obecnie mszalna pw. św. Antoniego w Pyszczynie (nr rej. A/5971).

Kompletny wykaz zabytków rejestrowanych przez WUOZ wymienia:

Buków
1. Kościół par. pw. św. Stanisława, 1260, XIV, XVIII w., nr rej.: A/1752/1201 z 14.12.1964
2. Ogranistówka, ob. dom nr 61, 2 poł. XIX w., nr rej.: A/3590/1350/WŁ z 8.08.1991

Imbramowice
3. Kościół par. pw. Wniebowzięcia NMP, 1522, 2 poł. XVII, nr rej.: A/1792/1678 z 12.05.1966

Łażany
4. Kościół fil. pw. Bożego Ciała, pocz. XIV, 1569, nr rej.: A/1826/1682 z 12.05.1966
5. Zespół pałacowy: - pałac (ruina), pocz. XVIII, nr rej.: A/4410/406 z 24.11.1956 - park, pocz. XIX, nr rej.: A/4411/721/WŁ z 17.02.1979

Mrowiny
6. Pałac, XVII, 1870, nr rej.: A/4418/604/WŁ z 30.12.1975
7. Park, 2 poł. XIX, nr rej.: A/4419/722/WŁ z 17.02.1979

Pożarzysko
8. Kościół fil. pw. św. Józefa, ok. 1300, 1852, nr rej.: A/1680/204 z 23.04.1951

Pyszczyn
9. Pałac, 1794, 1882, nr rej.: A/4501/653/WŁ z 25.05.1977
10. Park, k. XVII-XIX, nr rej.: 718/WŁ z 17.02.1979
11. Kaplica grobowa, ob. mszalna pw. św. Antoniego, 1890, nr rej.: A/5971 z 13.07.2015
12. Teatr, ob. budynek gospodarczy, 1783, nr rej.: 146/A/03 z 10.02.2003

Siedlimowice
13. Park, XVII, 1873-75, nr rej.: A/4689/719/WŁ z 17.02.1979
14. Młyn, d. wodny, ob. elektryczny, 2 poł. XIX, A/5959/1 z 31.03.2015
15. Dom młynarza,1908, A/5959/2 z 31.05.2015
16. Kuźnia, XIX/XX, A/5959/3 z 31.05.2015
17. Aleja lipowo-dębowa, od młyna wodnego do lasu, 2 poł. XIX, nr rej.: A/4691/1321/WŁ z 7.03.1991

Wierzbna
18. Kościół par. pw. Wniebowzięcia NMP, 1 poł. XIII, 1729-30, nr rej.: A/1772/1045 z 24.01.1964
19. Pałac, 2 poł. XVIII, k. XIX, nr rej.: A/4603/949/WŁ z 20.09.1983
20. Park, 2 poł. XVII, XIX, nr rej.: A/4604/716/WŁ z 17.02.1979
21. Ogrodzenie (mur) z bramą, 2 poł. XVII, nr rej. A/4604/716/WŁ z 17.02.1979
22. Folwark (teren), 1870, nr rej.: 22/A/00 z 29.05.2000

Zastruże
23. Kościół fil. pw. Wniebowzięcia NMP, k. XVIII, nr rej.: A/1061 z 21.05.2008
24. Park, XVIII, po 1820, nr rej.: A/4688/760/WŁ z 8.11.1980

Żarów
25. Park miejski z aleją dębową, 1860, nr rej.: A/5230/1240/WŁ z 25.07.1988
26. Budynek administracyjno-mieszkalny, nr rej.: A/5230/1240/WŁ z 25.07.1988
27. Aleja dębowa przy stadionie, poł. XIX, nr rej.: A/5231/1322/WŁ z 7.03.1991
28. Aleja lipowa, wzdłuż szosy do Łażan, po 1830, nr rej.: A/5232/1316/WŁ z 7.03.1991

Spośród wymienionych obiektów zabytkowych, uwagę zwraca organistówka, obecnie dom mieszkalny przy ul. Lipowej 11 w Bukowie (w rejestrze dawny nr 61). Z definicji organistówka jako budynek mieszkalny będący własnością parafii, zazwyczaj ulokowany w pobliżu kościoła, przeznaczony był najczęściej na mieszkanie dla pracowników świeckich parafii, np. organisty lub rektoratu. Wybudowana pod koniec XIX wieku organistówka w Bukowie, to murowany budynek o regularnej bryle, założony na planie prostokąta. Obiekt ma dwie kondygnacje i użytkowe poddasze. Jego bryła od frontu rozczłonkowana jest ryzalitem wejściowym, zwieńczonym trójkątnym szczytem. Elewacje budynku wzbogacone są o tynkowany detal architektoniczny w postaci obramienia otworu wejściowego, obramień okiennych oraz gzymsów.

Dawna organistówka w Bukowie, fot. GEZ 2004/B.Mucha

Nadmienić trzeba, że bukowska organistówka, jest jedynym obiektem tego rodzaju, wpisanym do rejestru zabytków na obszarze Dolnego Śląska i jednym z 39 na terenie Polski (obiekty o pierwotnej funkcji organistówki): Biała Podlaska (ok. 1820 r.), Blizne (drewn. 1866 r.), Broniszów (1 poł. XIX w.), Elbląg (1897 r.), Gozdowo (1909 r.), Grabownica Starzeńska (drewn. 2 poł. XIX w.), Grodzisk Wielkopolski (1685 r.), Kacwin (1890 r.), Kazimierz Dolny (XVIII, 1918 r.), Kock (drewn. Pocz. XX w.), Komarówka Podlaska (1907-1910), Komorniki (XVII, 2 poł. XIX w.), Korytnica (1915 r.), Kuflew (drew. ok 1900 r.), Lachowice (drewn. poł. XIX w.), Lubsza (1 poł. XIX w.), Mordy (2 poł. XVIII w.), Niemodlin (1 poł. XIX w.), Nowa Sucha (drewn. poł. XIX w.), Nowy Dwór Gdański (2 poł. XIX w.), Obra (koniec XVIII w.), Osie (1894 r.), Pelplin (2 poł. XIX w.), Pieniążkowo (1879 r.), Pruchnik ( drewn. XIX w.), Rajkowy (2 poł. XIX w.), Rzecz (poł. XIX w.), Rzeczyca (1924 r.), Siedlec (XVIII/XIX w.), Stara Kornica (1905-1925), Stargard Szczeciński (XVI w.), Szewna (1775-1788), Środa Wielkopolska (1869 r.), Warszawa Śródmieście (XIX w.), Wieleń (1900 r.), Wrzelowiec (XVIII, XX w.), Zielona Wieś (koniec XIX w.), Żytowiecko (koniec XVIII w.).

Posiadacie niepotrzebne starocie (przedmioty, fotografie, dokumenty lub inne rzeczy) ?? Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.. Skany bądź fotografie, oględziny wszelkich dokumentów i przedmiotów możemy wykonać również bezpłatnie od ręki w Żarowskiej Izbie Historycznej przy ul. Dworcowej 3. Utrwalmy wspólnie w słowie pisanym oraz wzbogacimy historię Naszej Małej Ojczyzny.

Źródła:
GEZ (Alma-Wrocław) 2004
WUOZ Wrocław
https://www.nid.pl/pl/

Opracowanie
Bogdan Mucha