Historia miejscowości - Łażany

ŁAŻANY (NIEM. LAASAN)

Laszano (1335); Lazan (1369, 1371, 1393, 1394, 1396, 1409, 1411, 1497); Lasan (1385, 1389); de Lazano (1389); ville Laza (1411); Lasan (1418, 1516, 1594); Laasen (1451, 1666); Laasau (1512); Lasen (1550, 1555, 1626-36); Lase (1550, 1785); Laßen (1594); Lahsen (1606, 1654, 1686, 1728, 1736); Laasan (1528, 1743)

Polska nazwa od 12 VI 1945 r.: Łażany.

Okoliczne lasy nosiły do 1945 r. nazwy „Hummelbusch” („Trzmielowy lasek”), „Oberbusch” („Górny lasek”), „Beatenwald („Las Beaty”).

Położenie geograficzne: Wzgórza Strzegomskie, 200 m npm; współrzędne 50°59' N, 16°35' E. W pobliżu wsi wzgórze Łażanka 212 m n.p.m. (nazwa niem.Schulberg - Szkolna Góra).

Początki wsi

Na przełomie XII i XIII w. rozpoczął się proces zasiedlania terenów położonych nad Strzegomką. Osady zakładano w większych dolinach rzecznych otoczonych zalesionymi wzniesieniami. Dzięki temu były zabezpieczone ze wszystkich stron, choć niedogodnością było sąsiedztwo kapryśnej i posiadającej zabagnione brzegi Strzegomki. W takiej rozległej dolinie powstały pod koniec XII w. Łażany. Etymologia nazwy wsi wywodząca się od słów „las” lub „laz”, czyli „karczowisko”, wskazuje na jej słowiańskie początki. Przybliża też sposób założenia osady - wykarczowanie lasu porastającego obrzeża doliny rzecznej. Wkrótce po powstaniu nastąpiła relokacja Łażan na prawo niemieckie, a pierwsza o nich wzmianka w źródłach pisanych pochodzi z 1335 r. W rejestrze świętopietrza archidiecezji gnieźnieńskiej figuruje kościół w miejscowości Laszano.

Właściciele wsi

Do pierwszej połowy XV w. właścicielami Łażan byli przedstawiciele możnego rodu śląskiego von Seidlitzów. Wieś była główną siedzibą jednej z linii rodu piszącej się „z Łażan”. Kolejnymi jej przedstawicielami byli:

1. Hans, pan na Siedlimowicach i Łażanach, ok. 1321-1326.
2. Hans „de Lazan de Sydelicz”: 1349-1352
3. Synowie Hansa: Gunzel i Thamme (Temchin) von Seidlitz. Gunzel występuje w dokumentach w latach 1353-1384, w 1385 r. wspominany jest jako zmarły. Thamme zmarł przed lutym 1369 r., kiedy to powstał dokument rozgraniczający dobra łazańskie i mokrzeszowskie między Gunzela i jego bratanka Thamme. Gunzel otrzymał Księginice, Mokrzeszów i Łażany wraz z siedzibą rycerską. W 1372 r. powiększył swój stan posiadania o Tomkowę, a w 1375 r. o strzegomskie lenno zamkowe.
4. Synowie Gunzela i Sophie: Hans, Gunzel II i Nikolas von Seidlitz w imieniu swoim oraz niepełnoletnich braci sprzedali w 1385 r. za 50 grzywien czynsze z Łażan wrocławskiemu konwentowi św. Klary. W 1389 r. Gunzel II i Nikolas odstąpili za 50 grzywien prawo do poboru kolejnych 5 grzywien rocznego czynszu z Łażan. Nabywcą był kościół św. Krzyża we Wrocławiu, a swoje prawo do dóbr alodialnych scedowała na jego rzecz także matka obu braci. W 1393 r. synowie Gunzela I sprzedali 10 grzywien rocznego czynszu z Łażan Ilsie von Hundt i jej spadkobiercom, a w maju 1394 r. 6 grzywien rocznego czynszu swojemu kuzynowi Thame von Seidlitz. Wymieniany w źródłach od 1374 r. Thame był właścicielem Proszkowic i Domanic. Zmarł ok.1409 r., a jego spadkobiercą był syn Kuno.
5. Heinrich von Seidlitz, 1396-1420. W latach 1396, 1414, 1419-1420 był starostą wrocławskim, a w latach 1409-1420 szambelanem króla Czech Wacława. Zginął w 1420 r. w bitwie pod Wyszehradem.
6. Bracia Heinz (Heinczen) i Heinz Rabe von Seidlitz. Obaj wymieniani byli w źródłach przynajmniej od 1406 r. Heinz był w latach 1417-1419 starostą świdnicko-jaworskim. Zmarł nie pozostawiając potomstwa po 1437 r. Heinz zwany Rabe był podstarościm świdnickim w latach 1417-1419. Do 1410 r. władał Ruskiem, które odkupił od niego Janko von Chotiemicz. Zachowały się informację źródłowe o transakcjach Heinza Rabe zawartych w jednym tylko 1411 r., a które dotyczyły Łażan. Swojej żonie Barbarze zapisał 25 grzywien rocznego czynszu, Hansowi Wilterberg sprzedał 10 grzywien, małżonkom Nikolasowi i Annie Heymelich oraz Nikolasowi von Seidlitz po 5 grzywien, a altaryście kościoła świdnickiego George Goltmannowi kolejne 3 grzywny rocznego czynszu. W czerwcu 1411 r. Heinze Rabe sprzedał altaryście w jednym z kościołów wrocławskich Henrykowi Bolczen roczny czynsz w wysokości 14 grzywien z Łażan i 4 grzywien z Tomkowej.
7. Przed 1437 – 1441: Johann - Hannus Rabe i Georg von Seidlitz. Johann ostatni raz wymieniony został w źródle z 1441 r. Według J.Siebmachera Seidlitzowie pisali się „z Łażan” w latach 1347-1559. Jedna z linii rodu tytułowała się jeszcze w XIX w. „von Lazan, Bechin und Pičin”. Wywodziła się ona z łazańskiej linii rodu, a jako pierwszy zaczął się pisać „z Bechina” starosta księstwa świdnicko-jaworskiego Heinz von Seidlitz. Tytuł ten przyjął po nabyciu na początku XV w. zamku Bechin i miejscowości Pičin w Czechach. Prawdopodobnie około połowy XV w. Seidlitzowie z linii łazańskiej przenieśli swoją główną siedzibę do posiadłości czeskich, wyprzedając majętności śląskie. Ostatnim właścicielem Łażan był syn Johanna Rabe, Johann (?) Bechin von Seidlitz und Lazan, występujący w źródłach od połowy XV w. W 1460 r. sprzedał w imieniu swoim i rodzeństwa Łażany za 1200 grzywien Jorge (George) Buschke z „Kinsburg” (Kynsburga czyli zamku Grodno). Na blisko półtora wieku właścicielem Łażan stał się ród von Mühlheim (Mulhaim, Mahlems), który w XVI w. podzielił się na 3 linie, właściciele Łażan pisali się „z Łażan i Ligoty Wielkiej” (von Laasan und Groß Elguth). Po Jorge majętnością władali kolejno:

1. Po 1460 r. Heinz von Mühlheim zwany „Buschke”, czyli z Pastuchowa.
2. Hans von Mühlheim, przed 1478 - 1494. Jego pierwszą żoną, poślubioną przed 24 XI 1476 r., była Margareth von Nimptsch (córka właściciela szeregu wsi m.in. Szczepanowa, Trzcińska), a drugą Rosa von Schindel (córka właściciela Jona von Schindel), która zmarła w 1495 r. Hans von Mühlheim był właścicielem Łażan, Grodna i Zawiszowa. Wiosną 1480 r. kupił od Nikolasa von Schellendorf dobra mrowińskie i 4 łany ziemi w „Saar” (Żarowie), które zapisał jako dożywocie niedawno poślubionej żonie Rosie. Zapewne gromadząc środki na ten zakup Hans sprzedał przed samymi Świętami Wielkanocnymi 1480 r. Burgmanowi i Petsche von Schindel z Pogwizdowa czynsz z Łażan i majątek Zawiszów.
3. Hans i Christoph Buschke von Mühlheim. W 1502 r. Christoph sprzedał benedyktynkom strzegomskim 12 grzywien rocznego czynszu z Łażan.
4. Kaspar Buschke von Mühlheim: 1513-1522.
5. Christoph i Jorge Buschke von Mühlheim. Pierwszy zmarł w 1550 r., a drugi w 1549 r. Obaj zostali pochowani w krypcie rodowej w kościele łazańskim.
6. Sigmund Buschke von Mühlheim, przed 1550 – zmarł w 1567. W 1550 r. jako właściciel Łażan zobowiązany był wystawić na wyprawę wojenną 1 i 1/2 żołnierza konnego. Na dobrach łazańskich dokonał dwóch zapisów na rzecz krewnych: w 1550 Georgowi von Mühlheim z Łażan, a w 1555 r. Kasprowi von Mühlheim z Domanic. Jego żoną była Formosa z domu Nimptsch.
7. Sigmund von Mühlheim. Urodzony w 1552 r. przejął dobra łazańskie po śmierci ojca w 1567 r. W 1594 r. tytułem posiadania Łażan zobowiązany był wystawiać na wyprawę wojenną żołnierza konnego. Zmarł 9 XII 1594 r. i pochowany został w kościele łazańskim. Wdowa po nim Ursula z domu von Peterswalde wyszła po raz drugi za mąż za Hansa von Gellhorn z Kalinowic. Przedstawiciele rodu Mühlheim pisali się z Łażan jeszcze w połowie XVII w. - Georg - ale nie było to już związane z jakimś stanem posiadania we wsi, która do tego czasu kilkakrotnie zmieniła właścicieli. Na przełomie XVI i XVII w. przez blisko 30 lat Łażany należały do Zedlitzów. W 1594 r. po śmierci Sigmunda von Mühlheim wszystkie dobra przejęła jego córka Jadwiga (Hedwig), której mężem od 1573 r. był cesarski radca kameralny Friedrich von Zedlitz. Jako właściciel pobliskich Marcinowic Zedlitz pisał się „auf Merzdorf und Laasan”. Zmarł 27 VIII 1606 r., jego spadkobiercą został niepełnoletni syn lub wnuk Christoph. Do czasu osiągnięcia „wieku sprawnego”, co nastąpiło w 1617 r., opiekę nad nim i dobrami sprawował bliski krewny, właściciel pobliskich Piotrowic Abraham von Zedlitz. Christoph poślubił w 1618 r. Ursulę von Mutschelnitz, a zmarł w 1628 r. Przed 1622 r. sprzedał Łażany Sigmundowi von Nostitz, kolejnemu właścicielowi Piotrowic. Nostitzowie władali Łażanami do 1742, a wieś bardzo szybko stała się siedzibą jednej z linii rodu. Już w 1622 r. do rozbudowanego pałacu wprowadził się Sigmund von Nostitz. Łażany stały się centrum administracyjnym dóbr, w których skład wchodziły także Żarów, Piotrowice i Nowice. Pierwszy ich właściciel z rodu von Nostitz zmarł 18 XII 1641 r. lub też dopiero w 1646 r. Przeżyła go żona Ewa z domu Bibran i to przynajmniej o kilka-kilkanaście lat – w styczniu 1654 r. oficjalnie reprezentowała syna przed członkami komisji redukcyjnej. Syn Sigmunda i Ewy, Sigmund von Nostitz poślubił w 1658 r. Barbarę von Ratschin (Ratselin), z którą miał dwójkę dzieci syna Otto Sigmunda i córkę Helenę Barbarę. Sigmund został zastrzelony 17 VII 1663 r. w trakcie kłótni granicznej przez ludzi właściciela Przyłęgowa, Hartwiga von Mesenau z Borzygniewa. Barbara, która zarządzała dobrami w imieniu małoletniego syna, 25 V 1666 r. poślubiła Kaspara von Zedlitz, a zmarła 20 III 1671 r. w Łażanach w wieku 31 lat.

Urodzony 11 XII 1662 r. syn Sigmunda i Barbary, Otto Sigmund von Nostitz przejął zarząd nad łazańskim kompleksem majątkowym po osiągnięciu pełnoletniości pod koniec lat 70-tych XVII w. 22 XI 1684 poślubił Susannę Barbarę von Seher-Thoss z Żółkiewki (ur.14 III 1667, zm. 17 V 1735 w Łażanach, pochowana w Świdnicy), z którą miał syna Karla Gottlieba oraz trzy córki: Johanna Helena (ur.8 XII 1691 w Łażanach, zm.10 XII 1764), Susanne Charlotta (ur.1696, zm.5 III 1731), Sophie Magdalena (zm. 19 III 1740). W 1686 r. Otto Sigmund wystawił skrypt dłużny na Łażanach na rzecz Georga Friedricha von Kottulinski. W 1702 r. Otto Sigmund otrzymał tytuł baronowski, ale wkrótce zmarł po ciężkiej chorobie w Świdnicy 28 I 1703 r. Dobra odziedziczył jego syn Karl Gottlieb baron von Nostitz, który był jeszcze niepełnoletni, gdyż urodził się 27 X 1690 r. 15 X 1716 r. poślubił Beatę Abigail z domu von Siegroth ze Słowikowa (ur.9 I 1700, zm. 26 VII 1770 w Łażanach), ale nie doczekał się z nią potomstwa. Karl Gottlieb zmarł 24 VI 1731 r., a łazański kompleks majątkowy odziedziczyła Beata Abigail z domu Siegroth, która w 1745 r. poślubiła z inspiracji króla pruskiego Fryderyka II feldmarszałka Wilhelma Dietricha hr. von Buddenbrock (zm.28 III 1755). W styczniu 1757 r. Beata Abigail powiększyła obszar majątku łazańskiego o nabyte za 13000 talarów od właściciela sąsiedniego Ruska Wilhelma Dipranda barona von Richthofen kolonię i obszar leśny „Hummel”. Nabytek został włączony w granice wsi Łażany, wkrótce na skraju lasu wybudowano dworek letni, a sam kompleks leśny otrzymał nazwę nawiązujący do imienia nowej właścicielki – „Beatenwald”. Przez wiele lat zachowała się jednak odrębność koloni w kwestii przynależności kościelnej i szkolnej, gdyż jej katoliccy mieszkańcy podlegali pod parafię w Rusku, a dzieci uczęszczały do szkoły mielęcińskiej. Beata Abigail zasłynęła z działalności charytatywnej i religijnej. Przyczyniła się do uzyskania zezwolenia królewskiego, a następnie w dużej mierze sfinansowała budowę i wyposażenie „Domu modlitw” („Bethaus”) w Piotrowicach oraz kilku szkół ewangelickich w swoich włościach. Natomiast dziełem jej drugiego męża hr. von Budenbrock był fundacja charytatywna o kapitale 800 talarów, przeznaczona na pomoc dla biednych mieszkańców klucza łazańskiego. Nadzór nad nią sprawował właściciel dóbr. W późniejszych latach wspierano z niej uczęszczające do szkół dzieci z najbiedniejszych rodzin, a także budowę i utrzymanie przytułku w Piotrowicach. Z obu związków małżeńskich Beata Abigail nie miała potomstwa i w testamencie uczyniła spadkobiercą klucza łazańskiego jednego z trzech swoich siostrzeńców von Burghauss (dobra Buddenbrocków odziedziczył syn Wilhelma Dietricha z pierwszego małżeństwa). O wyborze zadecydowało losowanie, pomyślne dla oficera armii pruskiej hrabiego Rzeszy Nikolasa Augusta Wilhelma von Burghauss (ur.14 III 1750 r.; zm. 5 V 1815 r.). Nowy właściciel dwa lata po otrzymaniu spadku wystąpił z wojska, aby osobiście zająć się rozwojem gospodarczym dóbr. Lista jego dokonań jest długa. Przede wszystkim wprowadził w swoich dobrach nowe techniki rolne i rozbudował folwarki. Uregulował bieg Strzegomki zapobiegając częstym powodziom i pozyskując 180 ha pełnowartościowych gruntów. Wybudował most żelazny, jeden z pierwszych poza Anglią na kontynencie europejskim. W 1806 r. utworzył ordynację, w której skład weszły Łażany, Żarów, Nowice i Piotrowice. Hrabia N.A. von Burghauss był aktywnym działaczem śląskich związków ziemiaństwa i towarzystw kredytowych - przez kilka lat im przewodnicząc. Po śmierci został pochowany w grobowcu wybudowanym na dziedzińcu pałacu łazańskiego, przy zmarłym wcześniej jedynym synu. Po Nikolasie Auguście właścicielem ordynacji został jego bratanek Ludwig, który jednak przeżył stryja zaledwie o 12 tygodni. Od lata 1815 r. kolejnym ordynatem i to aż do śmierci 12 V 1885 r. był Ludwig Hermann Friedrich Nikolas von Burghauss. Dosłużył się honorowego tytułu szambelana królewskiego, był aktywnym działaczem związków ziemiaństwa śląskiego oraz towarzystw kredytowych, z czego zresztą ciągnął spore dochody. Zasłynął z działalności dobroczynnej: był współzałożycielem szpitala w Żarowie, utrzymywał przytułek w Piotrowicach, uposażał ubogie wdowy i panny pochodzenia szlacheckiego. W swoim testamencie zapisał niebagatelną kwotę 885 000 mk na cele charytatywne. Z jego troską o ubogich nie szło w parze zrozumienie podstawowych problemów społecznych epoki, w której przyszło mu żyć. Po zakończeniu w 1826 r. narzuconego rozporządzeniami władz państwowych pierwszego etapu reform uwłaszczeniowych, nie potrafił ich kontynuować. W majoracie łazańskim utrzymano wysokie świadczenia feudalne, co spowodowało, że stosunki na linii dwór-poddani były bardzo złe. W 1848 r. doszło do rozruchów chłopskich. Poddani ze wszystkich dóbr Burghaussa zebrali się w Piotrowicach i udali pod pałac łazański, domagając się zniesienia wszystkich świadczeń na rzecz dworu. Rozruchy uspokoiło dopiero przybycie wezwanego przez hrabiego oddziału wojskowego ze Świdnicy. Wkrótce potem Burghauss zawarł z poddanymi ugodę przewidującą zniesienie wszystkich świadczeń na w miarę korzystnych dla chłopów warunkach.

Oblicze gospodarcze wsi od średniowiecza do połowy XIX w.

Wielkość wsi i podział gruntów w chwili jej powstania nie są znane. Pierwsze informacje pochodzą dopiero z drugiej połowy XVI w. Wartość dóbr rycerskich szacowano w 1550 r. na 2905 (lub 2806), a w 1579 r. na 2400 florenów, a gospodarstw chłopskich na 2000 florenów. Blisko 45% dochodów właściciela wsi stanowił czynsz pieniężny od poddanych. Resztę przynosiła gospodarka folwarczna, zyski z młyna i karczmy. Na folwarku wysiewano w połowie XVI w. 14 małdratów zboża i hodowano 500 owiec. Znaczącym elementem dochodów (ponad 1/5) była hodowla ryb. Uzysk z łazańskich stawów sięgał 100 kop ryb. Dzierżawca młyna zobowiązany był uiszczać czynsz roczny w wysokości 12 małdratów zboża. Powinności karczmarza związane z propinacyjnymi przywilejami dworu były jeszcze większe - 16 małdratów zboża. W okresie wojny trzydziestoletniej Łażany pustoszyły regularne oddziały i bandy żołnierskie. Zapewne próbując się zabezpieczyć przed tymi ostatnimi wzniesiono mur dookoła kościoła. Wraz z umocnieniami pobliskiego dworu miał zapewnić miejscowej ludności bezpieczny punkt schronienia. Dodatkowo nękały mieszkańców Łażan klęski elementarne: zarazy, powodzie, a w 1640 r. pożar zniszczył 3 budynki gospodarcze we wsi. W sumie jednak po wojnie trzydziestoletniej Łażany prezentowały się lepiej niż szereg okolicznych miejscowości. Według relacji członków komisji redukcyjnej w styczniu 1654 r. we wsi tylko 8,5 z 22 łanów ziemi nie było zagospodarowanych. W XVI-XVIII w. sukcesywnie zmieniało się społeczne oblicze wsi. Zmniejszyła się liczba kmieci, a przybyło zagrodników i komorników. W latach 20-30-tych XVIII w. były w Łażanach: sołectwo, 10 kmieci, 11 zagrodników oczynszowanych, 11 zagrodników dworskich, po 2 komorników i chałupników. Sołectwo należało w 1736 r. do Georga Scholza. Do końca XVIII w. ilość „wolnych ludzi” (kmieci i zagrodników czynszowych) nie zmieniła się, przybyło natomiast 10 zagrodników dworskich (czyli było ich 21) oraz 7 komorników (9). Do tego należy doliczyć 2 rodziny komornicze zamieszkujące przysiółek Hummel. Około 1765 r. 14 mieszkańców Łażan parało się rzemiosłem. W swoim opisie opartym na danych statystycznych z początku lat 80-tych XVIII w. F.A.Zimmerman podaje profesje dwóch rzemieślników: piekarz i rzeźnik. Wartość dóbr łazańskich fiskus pruski szacował na 28 880 talarów, a przysiółka Hummel na 520 talarów. Na początku lat 80-tych XVIII w. folwark łazański określano jako okazały. Na jego terenie znajdowały się gorzelnia, olejarnia i browar. Ponadto we wsi był młyn wodny i przynajmniej jedna karczma.

Ostatnia ćwierć XVIII w. to okres wielkich przemian w dobrach łazańskich. Stało się tak za sprawą N.A.von Burghauss, który starając się powiększyć ich dochodowość, chętnie sięgał po nowe techniki rolne. W uprawie roli były to system wielopolowy, częściowo płodozmian, odpowiednie nawadnianie i nawożenie ziemi, a także nowe gatunki roślin. Ta ostatnia związana była z rozwojem hodowli. Burghauss sprowadził nie tylko nowe rasy bydła - do Łażan szwajcarskiej i ansbachskiej - ale też zmienił dotychczasowy sposób jego chowu. Dzięki pozyskaniu nowego źródła paszy, zrezygnował z wybijania stad jesienią, przetrzymując bydło przez zimę w oborach. Po pożarze, który w 1782 r. zniszczył większość zabudowań gospodarczych, rozbudowano folwark. Powstały wtedy niewielkie „zakłady przetwórcze”: olejarnia i browar. Zniszczone przez pożar w 1799 r., szybko zostały odbudowane. Do końca pierwszej ćwierci XIX w. pożary jeszcze dwukrotnie niszczyły zabudowę folwarczną: w 1805 i 1824 r. W latach 40-tych XIX w. majątek łazański specjalizował się w hodowli bydła (200 sztuk) i owiec rasy merynos (900 sztuk). W uprawach roślinnych duży udział obok zboża miały rośliny oleiste i paszowe. Do właścicieli majątku należał też spory kompleks leśny wraz z okręgiem łowieckim. Zarządzający nim leśniczy mieszkał w Hummel. Do drugiej ćwierci XIX w. struktura ludności chłopskiej uległa pewnej zmianie. Dalej było 10 kmieci i 33 zagrodników. W tej ostatniej grupie podwoiła się liczba gospodarstw oczynszowanych (wzrost do 22), przybyło też 14 komorników (wzrost do 23). Około 1845 r. mieszkało w Łażanach 20 osób zajmujących się handlem i rzemiosłem. Działały karczma, młyn wodny i kraszarnia lnu. Druga karczma z gorzelnią istniała w kolonii Hummel-Beatenwald. Do ludności chłopskiej należało 80 budynków mieszkalnych i 50 gospodarczych (stodół i obór) w Łażanach oraz 2 i 5 w Hummel. Jeszcze przed 1829 r. w Łażanach powstała straż pożarna.

Sprawy wyznaniowe do połowy XIX w.

Pierwsza wzmianka o istnieniu parafii łazańskiej pochodzi z ok. 1335 r. Nie wiadomo, jakie wsie do niej należały. Z akt komisji redukcyjnej z 1654 r. wynika, że jedynie Łażany i Żarów. Wcześniej jednak obszar parafii mógł być większy. W połowie XVI w. Mühlheimowie stali się zdeklarowanymi protestantami. W 1553 r. doprowadzili do przejęcia przez swoich współwyznawców świątyni łazańskiej. Kościołem protestanckim opiekowali się też kolejni właścicieli Łażan Zedlitzowie i Nostitzowie. Sytuacja uległa zmianie dopiero w latach 20-tych XVII w. Najpierw wewnętrzne trudności kościoła protestanckiego wymusiły połączenie 3 parafii: Łażany, Pastuchów i Piotrowice. Następnie nie ominęły Łażan działania represyjne związane z podjętą przez władze cesarskie energiczną akcją rekatolicyzacji Śląska. W 1629 r. przybyli dragonii Lichtensteina i zmusili pastora Georga Fellano, który od 1622 r. mieszkał w Łażanach do opuszczenia wsi. Po 4-5 latach kościół łazański ponownie objął protestancki duchowny, a był nim Johann Viebing. W 1634 r. został pastorem także w Pożarzysku. Czterema kościołami administrował też jego następca Matthias Hoffman. Dwukrotnie zmuszany do ucieczki w 1638 i 1646 r., chronił się w Strzegomiu, by po ustaniu niebezpieczeństwa wracać do Łażan. W grudniu 1646 r. żołnierze cesarscy ze zgrupowania gen. Montecuccoli splądrowali plebanię w Łażanach, Hoffman swoje straty z tego powodu oszacował na 500 talarów. Ostatecznie duchowny protestancki utrzymał się w Łażanach do końca 1653 r. Na kilka dni przed przybyciem cesarskiej komisji redukcyjnej opuścił prebendę. Tak samo postąpił właściciel dóbr Sigmund von Nostitz (członkowie komisji dowiedzieli się, że wyjechał w nieznanym kierunku w przeddzień lub rankiem w dniu ich przyjazdu). Urzędnicy cesarscy zastali 10 I 1654 r. jedynie Ewę von Nostitz, która w ostrych słowach zaprotestowała przeciw rekatolicyzacji kościoła i dopiero potem wydała klucze do świątyni. Zaprosiła nawet komisarzy na poczęstunek, ale ci odmówili. Największą trudność urzędnikom cesarskim sprawił fakt, że w Łażanach nie mieszkał żaden katolik. W tej sytuacji musieli utrzymać na stanowisku pisarza wiejskiego i kościelnego luteranina, który wcześniej popełnił poważne przestępstwo przetrzymując bez ogłoszenia cesarskie rozporządzenie w sprawach religijnych. Nie znalazł się też duchowny katolicki, który na stałe obsadziłby parafię łazańską. W rezultacie kościoły w Łażanach, Pastuchowie i Piotrowicach obsługiwał od 1654 r. karmelita ze Strzegomia Georgius Schumann. Pomiędzy rokiem 1654 a 1666 przestała istnieć samodzielna parafia łazańska, tutejszy kościół stał się filialnym - mater adiuncta w parafii Pastuchów. Trudno się temu dziwić, skoro w 1666 r. dalej nie mieszkał w Łażanach żaden katolik, a obowiązki pisarz wiejskiego i kościelnego sprawował luteranin. Wizytatora diecezjalnego satysfakcjonował jednak fakt, że właściciel dóbr i miejscowa ludność opłacali podatek kościelny. Przez blisko 100 lat protestanci łazańscy mogli korzystać tylko ze świdnickiego Kościoła Pokoju - jedynej świątyni ich wyznania w księstwie świdnickim. Właściciele Łażan mieli w nim swoją lożę - nr 7 zw. „łazańską”. Zrezygnowali z niej w 1746 r., kiedy na podstawie zezwolenia uzyskanego od Fryderyka II, Beata Abigail i Wolfgang Dietrich von Buddenbrock wybudowali na terenie swoich posiadłości w Piotrowicach protestancki „Domu Modlitw” („Bethaus”). Od 1746 r. datuje się podwójne przyporządkowanie kościelne mieszkańców Łażan. Protestanci należeli do gminy wyznaniowej Piotrowice, katolicy do parafii Pastuchów. Tych pierwszych było znacznie więcej. Zimmermann opisując stosunki wyznaniowe w Łażanach w latach 80-tych XVIII w. stwierdził: „mieszkają głównie ewangelicy”. Około roku 1830 było ich 356-385 wobec 9-25 katolików, a przed 1845 r. 479 wobec 58. W Hummel mieszkało ok. 1828 r. 38 katolików i 6 ewangelików. Pod względem stanu posiadania kościół katolicki zdecydowanie górował nad protestanckim. Obok budynku kościoła był w 1829 r. właścicielem probostwa, 600-talarowej fundacji oraz jednołanowego widymutu.

Ordynacja i dominium łazańskie

Po śmierci Ludwiga von Burghauss doszło w latach 1885-1889 do sporu o spadek między hrabią Pfeil i dwoma hrabiami Reichenbach. W 1889 r. Sąd Rzeszy przyznał majorat łazański Friedrichowi Ludwigowi von Pfeil i Klein Elguth (Ligoty Małej), jako najstarszemu z potencjalnych spadkobierców, gdyż urodzonemu 19 III 1803 r. synowi Friedricha Ludwiga Sigmunda i Beaty z domu Reichenbach-Goschütz (Goszcza). W 1889 r. nowy właściciel uzyskał od cesarza prawo używania tytułów i herbu wymarłej linii Burghaussów oraz dyplom nadający mu majorat łazański w dziedziczne władanie (19 XI). Friedrich Ludwig (I) zmarł w 1 I 1896 r. w Jeleniej Górze. Ze związku małżeńskiego z Emmą z domy hr. Danckelman (21 XI 1806, zm.12 VI 1882) miał dwie córki i sześciu synów. Majorat łazański przejął najstarszy z nich, Friedrich Eduard Adolf von Pfeil-Burghauss (ur.25 III 1833 we Wrocławiu), który pisał się z Jeleniej Góry. Zmarł w Łażanach 18 II 1905 r. w wyniku obrażeń odniesionych po upadku z konia w trakcie polowania. Kamień upamiętniający ten wypadek znajdował się w lesie między Łażanami i Piotrowicami. Ze związku małżeńskiego z Marią von Fischer (ur.22 VI 1841, zm.23 III 1899) miał dwóch synów, ale starszy Friedrich Rudolph Theodor Hennig zmarł zaledwie trzy miesiące po narodzinach 28 I 1869 r. Jedynym dziedzicem majoratu łazańskiego został urodzony 23 XII 1869 r. w Koburgu Friedrich Richard Theodor von Pfeil-Burghauss. Założył on archiwum dworskie, które mieściło się w pawilonie ogrodowym przy pałacu łazańskim. Znajdowały się w nim głównie XVIII-XX wieczne akta majątkowe, ale były też starsze dokumenty (lub ich odpisy) poczynając od 1335 r. Friedrich Richard poślubił 14 IV 1893 r. Charlotte Marie Helene hrabinę von Pfeil und Klein-Ellguth (ur.14 IV 1873, zm.10 VI 1935) i miał z nią dwóch synów: Friedricha Niklasa i Bolko Friedricha (ur.20 IX 1902). Friedrich Richard von Pfeil-Burghauss zmarł 18 I 1938 w Łażanach.

Ostatnim właścicielem majoratu łazańskiego był Friedrich Nikolas Ewald Ludwig Eduard Richard von Pfeil-Burghauss (ur.29 III 1894 w Gnieźnie, zm.9 VIII 1969 w Herford). Ze związku małżeńskiego z Eriką von Eicke und Polwitz miał 2 córki i 2 synów Eberharda Friedricha (ur. 5 IV 1920) i Götza Friedricha (ur.5 X 1924). Młodszy syn poległ pod Krosnem 7 II 1945 r. Pod koniec XIX w. Łażany przestały pełnić rolę głównej rezydencji rodu, a majorat łazański był wydzierżawiany. Początkowo Heinemann-Cohnowi z Zastruża, a od 1909 r. Käthnerom, Gustawowi i po 1922 r. Fritzowi. Dopiero ostatni von Pfeil-Burghauss przejął osobiście zarząd nad majoratem. W czasie II wojnie światowej zamieszkał nawet w pałacu łazańskim. Wielkość majątku: 490 ha; w tym grunty orne 236 ha, łąki 70. W skład majątku wchodziły dwa kompleksy leśne Beatenwald i Forsthaus o łącznej powierzchni 170 ha. Zachowane do dnia dzisiejszego budynki folwarczne powstawały stopniowo przez cały XIX w. Zabudowę wielkiego folwarku tworzyły na przełomie XIX i XX w. browar, gorzelnia, olejarnia, kuźnia, obory, stajnie, stodoły oraz 14 domów mieszkalnych dla robotników folwarcznych i służby. Liczba mieszkańców folwarku 1885: 175, 1905: 169, 1925: 142. W majątku łazańskim dobrze rozwinięta była hodowla. W drugiej połowie XIX w. zaniechano chowu owiec, ale dalej trzymano sporo bydła szlachetnych ras. W 1922 r. hodowano: 14 koni, 161 krów rasy fryzyjskiej, 49 świń. Specjalizowano się w produkcji mleka. W uprawach roślinnych tradycyjnie duży udział miały rośliny przemysłowe (buraki cukrowe, len) i paszowe.

Gmina wiejska

W 1885 r. powierzchnia gminy wiejskiej wynosiła 385,5 ha. Areał gruntów użytkowanych rolniczo był jednak mniejszy, a to za sprawą przemysłu wydobywczego i przetwórczego. Na prawobrzeżnych gruntach łazańskich powstały zakłady chemiczne i osiedle przemysłowe Ida und Marienhütte, a na lewobrzeżnych 2 kopalnie węgla brunatnego. Liczba domów mieszkalnych - 1829/30: 80; 1871: 110; 1905: 90. Przed wybuchem II wojny światowej praca na roli była jedynym źródłem utrzymania tylko dla niewielkiej części mieszkańców Łażan. Gospodarstw chłopskich było we wsi 22, w tym dziesięć dużych o powierzchni 22,5-54,5 ha. Właścicielami sześciu największych byli Arthur i Paul Scholz, Arthur i Wilhelm Blümel, Konrad Heiber i Karl Kulmiz. Przed wybuchem II wojny światowej działały we wsi 4 gospody i 3 sklepy. Właścicielami największej gospody „Zum Gelben Löwe” z trzema salami dla konsumentów (restauracja, winiarnia i kawiarnia) byli Heidlerowie. Nazwa drugiej gospody nawiązywała do największej atrakcji wsi - do mostu żelaznego „Zu Eisner Brücke”. Właścicielem trzeciej był w 1913 r. Paul Malick. Czwarta gospoda znajdował na granicy kompleksu leśnego Beatenwald. Według księgi adresowej z 1938 r. aż 56 mieszkańców Łażan parało się rzemiosłem, przede wszystkim branży budowlanej. Działały 2 przedsiębiorstwa budowlane i jedno specjalizujące się w drążeniu studni. Przynajmniej do I wojny światowej we wsi działał urząd pocztowy. Kopalnie węgla brunatnego. Pierwsza „Glückauf Julius” powstała w 1844 r. i prowadziła eksploatacje do 1872. Druga „Anna Auguste” istniała od 1873 r. do początków XX w.

Szkoły

Od początku lat 40-tych XVIII w. do lat 30-tych XX w. działały w Łażanach 2 szkoły (3 jeżeli uwzględnić istniejącą w drugiej połowie XIX w. w Ida und Marienhütte). Czas powstania starszej, katolickiej jest trudny do ustalenia. W pruskich opracowaniach statystycznych z przełomu XIX i XX w. datowana była „przed 1653 r.” lub jako „istniejąca od 500 lat”, czyli została założona jeszcze w XV w. Niewątpliwe od lat 60-tych XVI w. do połowy XVII w. była szkołą protestancką, ale w 1654 r. została przejęta przez katolików. Nic nie wiadomo o jej lokalizacji. Pod koniec trzeciej ćwierci XIX w. gwałtowny przyrost dzieci wyznania katolickiego wymusił budowę nowego budynku szkolnego, który został ukończony w 1874 r. Mieściły się w nim 4 sale lekcyjne. Jednak i ten budynek okazał się po upływie ćwierć wieku mało funkcjonalny i w 1909 r. oddano do użytku nowy, piętrowy. W całości przeznaczono go na cele dydaktyczne, natomiast w starym budynku mieściły się mieszkania nauczycielskie. Liczba nauczycieli przez cały okres od lat 80-tych XIX w. do końca lat 20-tych XX w. nie uległa zmianie - było ich dwóch. Sukcesywnie zmniejszała się natomiast liczba uczniów: 1888 r. 187; 1911 r. 128 i 1930 r. 68.

Szkoła ewangelicka powstała w 1740 r. Kilka lat później została założona przez feldmarszałka von Buddenbrock fundacja szkolna dla 10 dzieci z biednych rodzin zamieszkujących Łażany, Żarów i Piotrowice. W 1803 r. N.A. von Burghauss ufundował nowy ośmioizbowy budynek szkolny. Założył też bibliotekę, która łączyła funkcje szkolnej z gminną („publiczną”). Dzięki stworzeniu odpowiedniego zaplecza możliwe stało się realizowanie w placówce łazańskiej pełnego programu nauczania elementarnego, co jeszcze w początku XX w. było rzadkością na terenach wiejskich. Na przełomie XIX i XX w. stary budynek był zniszczony i mało funkcjonalny. W latach 1905-1906 wybudowano nowy, dwupiętrowy. Liczba nauczycieli: 1888 r. 2, 1905/11 r. 3, 1930 r. 4. Liczba uczniów: 1888 r. 185, 1911 r. 265 i 1930 r. 171. W latach 80-tych XIX w. zajęcia prowadzono w 3, a od początku XX w. w 5 oddziałach klasowych.

Stosunki demograficzne

Liczba mieszkańców - 1784: 281; 1829: 410* (Hummel 34); 1845: 537; 1871: 1354; 1885: 1725; 1905: 1909; 1925: 1777; 1934: 1792; 1939: 1298**. (* Knie,1830 – 356; **dane za lata 1871-1934 łącznie z Ida und Marienhütte; 1939 r. po odłączeniu osady). W 1905 r. 11 mieszkańców używało języka polskiego. W trakcie I wojny światowej na różnych frontach poległo 69 mieszkańców Łażan. Dziewiętnaście lat po zakończeniu wojny, 1 VII 1937 r. odsłonięto pomnik poświęcony poległym mieszkańcom wsi. W drugiej połowie XIX w. liczba katolików wzrastała szybciej niż protestantów. W rezultacie w 1905 r. stanowili 1/3 mieszkańców wsi. Liczba katolików - 1829/30: 25/9; 1845: 58; 1871: 340; 1905: 621. W 1925 r. 1261 mieszkańców Łażan i Ida und Marienhütte deklarowało przynależność do kościoła ewangelickiego, 482 do katolickiego, 2 do innego kościoła chrześcijańskiego, 10 przyznawało się do wyznania mojżeszowego, a 22 osoby określały się jako bezwyznaniowcy.

Losy wsi oraz jej mieszkańców w pierwszych latach powojennych

Od lutego do maja 1945 r. linia frontu przebiegała w pobliżu Łażan. Skutki tego były dotkliwe - 4 całkowicie i 5 częściowo zniszczone gospodarstwa chłopskie. Ucierpiały także zabudowania folwarczne oraz pałac. Po zakończeniu działań wojennych do swoich domów powróciła ponad połowa ewakuowanych zimą mieszkańców. Wiosną-latem 1946 r. mieszkało w Łażanach 652-715 Niemców. Większość wysiedlono 7-8 VIII 1946 r. Mieszkańców Łażan umieszczono w 10 wagonach dwóch transportów odprawionych 8 i 9 VIII z Kraszowic. Po dwóch miesiącach, 6 X swoje domy opuściło kolejnych 99 mieszkańców Łażan narodowości niemieckiej. Pozostałych kilkudziesięciu Niemców wysiedlono w 1947 r., dołączając po kilka rodzin do transportów kierowanych z powiatu świdnickiego do brytyjskiej i radzieckiej strefy okupacyjnej. Polacy zaczęli osiedlać się w Łażanach w początkach lipca 1945 r. Pod koniec tego roku mieszkało we wsi około 20 rodzin i 80 osób narodowości polskiej. Większość pochodziła z powiatów Biała, Bochnia (wieś Ostrów Królewski) i Wadowice (wsie Klucza Dolna i Górna, Barwałt, Wysoka). Pojedyncze rodziny przybyły z powiatów Częstochowa, Oświęcim i Nowy Sącz. W 1946 i 1947 r. wśród osadników przeważali przesiedleńcy z włączonych do Ukraińskiej SRR południowo-wschodnich ziem Rzeczypospolitej: z okolic Kołomyi, Lwowa, Rohatyna, Sambora, Tarnopola. Przybywali też przesiedleńcy z Małopolski i pojedyncze rodziny z Niemiec oraz Francji. Do połowy 1947 r. zostały obsadzone wszystkie gospodarstwa rolnicze w Łażanach.

Polska nazwa wsi

Została nadana 12 VI 1945 r.

Liczba mieszkańców

VI 1946: 220 Polaków i ok.715 Niemców; I 1948: 547; X 1948: 642; 1970: 800; 1985: 717; 2004: 657.

Sołtysi

1945 - po III 1949: Marcin Pyrek; od 17 V 1950: Michał Goras; ok. 1958 - przed 1969: Józef Leszczyński; XI 1969: Jerzy Błażej; 1974 - po 1981: Bogusława Błażej; VI 1984 - 1994: Alina Błażej; 1994 – 1998: Tadeusz Koprowski; 1998 - 2002: Krystyna Kozibroda; od 2003 r. Mieczysław Wysocki.

Stosunki własnościowe w rolnictwie

Po zakończeniu działań wojennych Armia Czerwona zajęła pałac, wszystkie zabudowania folwarczne i całą ziemię dawnego majątku Burghaussów. Zarządzała nimi jeszcze w lipcu 1946 r. Zabudowa folwarczna była częściowo uszkodzona, a tworzyło ją 8 domów mieszkalnych (o 120 izbach), 2 całe i jedna spalona stodoły, po 2 obory, stajnie i spichlerze, a także kuźnia, warsztat mechaniczny i tartak. Przy folwarku znajdowało się „ładne” 1,25 ha gospodarstwo ogrodnicze. Cała ziemia podworska leżała odłogiem, a było to 341 ha użytków rolnych (300 ha gruntów ornych, 37,5 ha łąk) i 125 ha lasu. Latem 1946 r. powiatowi inspektorzy rolni zakwalifikowali majątek do rozparcelowania w II transzy (czyli bliżej nieokreślonej przyszłości) na 47 siedmiohektarowych gospodarstw rolnych i 5 dwuhektarowych dla rzemieślników. Ostatecznie w 1949 r. utworzono PGR. W okresie powojennym w gospodarstwie łazańskim uprawiano zboże, rzepak i buraki cukrowe, a także prowadzono hodowlę mleczną bydła. Do początków lat 90-tych XX w. kilkakrotnie zmieniał się status gospodarstwa - było samodzielnym przedsiębiorstwem, częścią dużego kombinatu, a od drugiej połowy lat 80-tych zakładem rolnym PGR Milikowice. W 1994 r. PGR ten przekształcił się w Skarbowe Przedsiębiorstwo Rolne Stary Jaworów, spółka z oo - Zakład Rolny Łażany. Zatrudnionych w nim jest kilku-kilkunastu mieszkańców Łażan.

W 1951 r. powstała spółdzielnia produkcyjna, która rozwiązała się w 1957 r. W 1959 r. powstało kółko rolnicze. W drugiej połowie lat 60-tych po reorganizacji sieci kółek rolniczych powstała w Łażanach Międzykółkowa Baza Maszynowa. W latach 80-tych istniała Spółdzielnia Kółek Rolniczych. Gospodarstw chłopskich było w 1961 r. 46 o łącznej powierzchni 226,5 ha. W latach 80-tych w posiadaniu rolników indywidualnych znajdowało się 210 ha ziemi, w tym 150 ha gruntów ornych. Liczba gospodarstw rolnych 1984/88: 55/52; w tym 36/33 poniżej 5 ha i 5/8 powyżej 7 ha. U progu XXI wieku tylko kilka gospodarstw można było zaliczyć do pełnorolnych. Sporo było natomiast osób, którzy użytkowali około 1 ha ziemi, a głównym źródłem ich utrzymania były renty i emerytury.

Handel, rzemiosło i usługi dla ludności

W 1945 r. były w Łażanach młyn elektryczny, zmechanizowany tartak, kilka przedsiębiorstw budowlanych, dwie piekarnie, kuźnia i wiele innych warsztatów rzemieślniczych. Tartak został upaństwowiony i przekazany nadleśnictwu Świdnica. Do końca lat 40-tych instytucje państwowe przejęły też młyn. Przed 1964 r. zdewastowany został unieruchomiony i wkrótce zlikwidowany. Pierwszych lat powojennych nie przetrwało większość drobnych zakładów produkcyjno-usługowych. Zlikwidowane zostały obie piekarnie, firmy budowlane i szereg warsztatów rzemieślniczych. Na początku lat 60-tych w Łażanach działały kuźnia i stolarnia. Przed 1964 r. została uruchomiona wytwórnia wód gazowanych. W latach 60-80-tych infrastrukturę handlową wsi tworzyły 1-2 sklepy, placówka „RUCH” oraz gospoda-bar. Od lat 90-tych XX w. ogranicza się ona do kilku sklepów.

Infrastruktura techniczna

W latach 60-tych wyremontowano sieć energetyczną, w 1970 r. nadano ulicom nazwy, w 1972 r. założono oświetlenie uliczne. W drugiej połowie lat 70-tych wyremontowano kanalizację burzową i drogi, przy których ułożono chodniki. W latach 1991-1992 wybudowano we wsi sieć wodociągową zasilaną z gminnych ujęć wody. U progu XXI stulecia Łażany nie były jednak skanalizowane, a większość dróg w granicach wsi nie miało utwardzonych nawierzchni.

Szkoła

W pierwszych latach powojennych władze gminy Żarów zrezygnowały z otwarcia szkoły w Łażanach tłumacząc to względami oszczędnościowymi, małą liczbą dzieci we wsi i bliskością Żarowa. Budynek szkolny przekazano żarowskiej szkole średniej, która utworzyła w nim internat. Panujące w nim warunki bytowe były złe i ok. 1954 r. ZSChem zrezygnowała z obiektu. W 1955 r. gruntownie wyremontowano budynek i otwarto szkołę podstawową. Dysponowała 6 dobrze wyposażonymi izbami lekcyjnymi, pod koniec lat 50-tych miała telewizor i radio. Do połowy lat 70-tych placówka łazańska realizowała pełen program nauczania: siedmio-, a później ośmioletni. Uczęszczały do niej dzieci z Łażan i starsze z Mikoszowej, gdzie działała szkoła czteroletnia. Liczba uczniów szybko przekroczyła 200 (w 1960 r. 214). W 1960 r. działało 7, a w 1967 r. 10 oddziałów klasowych. Zatrudnionych było 5, a od końca lat 50-tych 6 nauczycieli. Długoletnim kierownikiem szkoły od chwili jej powołania był Piotr Barabasz. Na przełomie lat 50- i 60-tych prowadzono zajęcia dla dorosłych - w ramach Uniwersytetu Powszechnego. W 1973 r. zreorganizowano szkolnictwo gminne - placówka łazańska został sprowadzona do rangi filii ZSG realizującej trzyletni program nauczania początkowego. Liczba uczniów spadła do 36 w roku szkolnym 1975/76. Część dawnych pomieszczeń lekcyjnych zaadoptowano na mieszkania dla nauczycieli. Na początku lat 80-tych przywrócono szkole samodzielność, by po kilku latach podporządkować ją żarowskiej SP nr 1. Związane to było z remontem budynku przy ul.Armii Krajowej 58 w Żarowie - szkoła łazańska przejęła część uczniów. W latach 90-tych XX w. szkoła została zlikwidowana.

Placówki oświatowo-kulturalne

Świetlica istniała od końca lat 40-tych. W latach 50-tych powstał punkt biblioteczny, który na początku następnej dekady dysponował zaledwie 50 książkami. W połowie lat 60-tych powstała klubo-kawiarnia GS „SCh”. Wszystkie placówki działały pod koniec lat 80-tych, ale budynek świetlicy znajdował się w opłakanym stanie. W latach 1992-1993 ze środków gminnych wybudowano w Łażanach nowy obiekt świetlicowy. W 1999 r. powiększono świetlicę o pomieszczenie po zlikwidowanej placówce handlowej. W latach 90-tych XX w. zlikwidowano natomiast klubo-kawiarnie i punkt biblioteczny. 1 X 2004 r. otwarto świetlice środowiskową.

Sport

Klub sportowy w Łażanach powstał w 1949 r. - uroczyście zainaugurowano jego działalność 22 VII. Wkrótce stał się ogniwem LZS. Od lat 80-tych XX w. drużyna piłkarska uczestnicy w rozgrywkach klasy „B” OZPN, obecnie pod nazwą „Zryw Łażany”. W latach 1997-1999 zmodernizowano boisko sportowe.

Ochotnicza Straż Pożarna

Istniała w latach 60-tych XX w.

Opracowanie
Tomasz Ciesielski
(Monografia Historyczna Gminy Żarów 2006)

Uzupełnienie i poprawa
Bogdan Mucha