Historia miejscowości - Marcinowiczki

MARCINOWICZKI (NIEM. KLEIN MERZDORF)

Mertinsdorf (1369, 1371?, 1372?); Mertinsdorf bey Ingramsdorf (1371); Merteinsdorfchein bey Ingramsdorf (1388); Merzdorf (1550, 1579); Klein Merzdorf (1550, 1594); Klein Mertzdorf (1550, 1641, 1653/54, 1735); Parvum Mertzdorf (1667)

Położenie geograficzne: Równina Świdnicka.

Etymologia nazwy i początki wsi

Nazwa wsi w formie „Klein Merzdorf” pojawiła się w źródłach po raz pierwszy w 1550 r. Sama nazwa „Merzdorf” bardzo często występuje na Śląsku. Według S.Rosponda powstała w wyniku zniemczenia nazwy patronimicznej Marcinowicy, Marcinów, czyli potomkowie Marcina. Określnik „mały” (klein, parvum) został wprowadzony dla odróżnienia dzisiejszych Marcinowiczek od niedalekich Marcinowic. Nie sposób jednak ustalić, kiedy to nastąpiło. Utrudnia to identyfikacje występujących od 1204 r. w źródłach pisanych osad, których łacińskie lub niemieckie nazwy tłumaczy się jako „wieś Marcina”. W konsekwencji uniemożliwia to poznanie początków dzisiejszych Marcinowiczek. Ich założycielem lub zasadźcą był zapewne jakiś Marcin. Dla M.Treblina, który z Marcinowiczkami identyfikuje wymienioną w dokumencie z 1371 r. osadę „Mertinsdorf”, do lokacji wsi na prawie niemieckim doszło najpóźniej w trzeciej ćwierci XIV w.

Właściciele Marcinowiczek XIV-XIX w.

1. Druga połowa XIV w. panowie von Czirn:

A. Gunzel von Czirn – przed 1369.
B. Heinrich von „Czirnen”, „Czirnow”. Zachowały się dwa dokumenty potwierdzające sprzedaż przez niego 6 grzywien rocznego czynszu z Marcinowiczek: 11 XI 1369 r. Hermanowi von Czirn i 7 I 1371 r. krewnemu Gunzelowi von Czirn. W drugim dokumencie sprecyzowano, że chodzi o czynsz z folwarku. 21 IV 1371 r. Heinrich von Czirn zapisał żonie Katarzynie 6 grzywien dożywocia na folwarku „Mertinsdorf bey Ingramsdorf”, który jak podkreślono w dokumencie odziedziczył po ojcu Gunzelu.
C. Konrad von Czirn, który dokumentem sporządzonym w Świdnicy 13 XII 1388 r. zapisał swojej żonie jako oprawę dożywotnią czynsz z kilku majątków, w tym 3 grzywny z podimbramowickiego folwarku „Merteinsdorfchein”.

2. W 1471 r. prawdopodobnie patrycjusz świdnicki Johann Berwald, nobilitowany w 1472 r.
3. Przed 1480 r. dobra przejął Balzer (Balthazar) von Schliffen zwany Comprecht.
4. Możliwe, że w pierwszej połowie XVI w. właścicielem wsi był Hans Sthibiz. W 1526 r. występuje w dokumencie jako „Hans Styvitz auf Märzdorf”, a przed 1528 r. wszedł w posiadanie pobliskich Mrowin. Jeżeli tak było, to pozbył się Marcinowiczek na długo przed śmiercią (zmarł w 1560r.).
5. W 1550 r. Christoph i Kunz Wambnicze z „Kleinmerzdorf” sprzedali Marcinowiczki panu Christophowi von Kuhl z Komorowa.
6. Od połowy XVI w. do początków XVII w. właścicielami Marcinowiczek byli panowie von Kuhl, którzy z tego tytułu zobowiązani byli wystawiać na wyprawę wojenną 1 i 1/4 żołnierza pieszego.:

A. 1550 - po 1579 r. Christoph piszący się z Komorowa, Witoszowej, a później z „Mertzdorf”.
B. Przed 1594 - po 1618 r. Christoph „Kutes” piszący się z „Klein Merzdorf” lub tylko „Merzdorf”.

6. W 1667 r. - właściciel Pyszczyna pan von Reichenbach - Hans Heinrich (?).
7. Przed 1684 r. w posiadanie Marcinowiczek wszedł Christoph von Netz, wymieniany w źródłach do 1690 r.
8. Przed 1694 - po 1703 r. Sigmund (Siegmund) von Netz. W dokumentach z lat 1700-1703 pisał się „auf Mertzdorf”. Żona Johanna Juliana von Engelhart und Schnellenstein, córka właściciela części Imbramowic (ur.16 II 1661). Mieli syna Ernsta Sigmunda von Netz, o którym wiadomo, że urodził się w 1693 r. i uczęszczał do Akademii Rycerskiej w Legnicy.
9. Bracia von Haugwitz:

A. Przed 1714 - 1735 r. Heinrich Adolf.
B. 1735-1737 Heinrich Moritz – objął dobra na podstawie testamentu brata z 1715 r.

10. Adam Heinrich von Luck (1737).
11. Lata 40-tych XVIII w. Samuel Adolf von Winterfeld (ur.13 VII 1694, zm.11 X 1746).
12. Przed 1765 r. radca ziemski von Gellhorn.
13. Kolejnymi znanymi właścicielami Marcinowiczek były dwie panie von Hochberg. Identyfikacja pierwszej, nazwanej przez Zimmermanna „pani von Oberg”, sprawia spore trudności. Mniej prawdopodobne wydaje się jej identyfikowanie z Eleonorą Fryderyką z linii Reussendorf Hochbergów. Bardziej prawdopodobna wydaje się Henrietta Luisa von Hochberg und Buchwald. W 1773 r. poślubiła Sylwiusa von Gellhorn, w którym można dopatrywać się właściciela wsi sprzed 1765 r. lub jego spadkobiercę. Za linią buchwaldzką zdaje się przemawiać osoba właścicielki Marcinowiczek z lata 30- i 40-tych XIX w., pani szambelanowej dworu von Hochberg. A.Krane podaje, że tytuł taki nosiła Henrietta Charlotta Euphrosina z domu Lüttwitz, małżonka Hansa Christiopha Gottloba von Hochberg und Buchwald. Marcinowiczki mogła otrzymać tytułem oprawy ślubnej. Zmarła w 1844 r., a dobra odziedziczył jej mąż.

Oblicze wsi do połowy XIX w.

Zachowało się bardzo mało informacji o rozwoju gospodarczym Marcinowiczek do początków XVIII w. W drugiej połowie XVI w. wartość dóbr szacowano na podstawie rocznych dochodów na 483 (1550 r.) - 500 (1579 r.) florenów. Składały się na to wpływy z uprawy ziemi (wysiewano 16 małdratów zboża), hodowli owiec (250 szt.) i ryb w niewielkim stawie (odławiano rocznie 6 kop). W trakcie wojny trzydziestoletniej Marcinowiczki zostały niemal doszczętnie zniszczone: „folwark i wieś spalona, wyludnione”. W 1667 r. były we wsi tylko jedne dobra ziemskie - niewątpliwie folwark. Kolejny opis dominium i wsi pochodzi z 1726 r. Dzierżawcą (a może właścicielem) karczmy był „wolny człowiek”. Przywilej browarniczy pozwalał na wyrób-sprzedaż 12 antałków piwa oraz 1 i 1/2 wiadra wyrobów gorzelniczych. Na folwarku hodowano owce, był też staw. W drugiej połowie XVIII w. w Marcinowiczkach istniał folwark oraz 6 (1785) - 9 (przed 1800) gospodarstw zagrodniczych. Około 1765 r. fiskus pruski oceniał dochodowość majątku marcinowickiego na 7952 talarów. Przed 1830 r. powstała we wsi cegielnia, która w 1841 r. wyprodukowała 205 000 dachówek i cegieł. W latach 40-tych XIX w. mieszkało w Marcinowiczkach 6 rzemieślników, działał sklep. Reformy uwłaszczeniowe zakończone zostały w Marcinowiczkach w połowie XIX w. Znakomitą większość ziemi zatrzymało dominium, chłopom udało się przejąć zaledwie 13 ha.

Dobra rycerskie i ich właściciele

1. Do 1901 r. Hans Erdmann Heinrich Bruno von Hochberg und Buchwald z Gogołowa (ur.8 III 1849, zm.10 VI 1901), który w drugiej połowie XIX w. nabył dobra za 34000 talarów. od spadkobierców „szambelanowej dworu von Hochberg”.
2. Spadkobiercy H.E. von Hochberga, który ze związku małżeńskiego z Anną von Lowtzow (ur.1 V 1857, zm.2 IV 1940 – czyli mogła się zaliczać do osób dziedziczących) miał trzech synów: Hansa Erdmanna Adolfa Friedricha z Gogołowa (ur.5 VII 1881, zm.30 XI 1947), Hansa Heinricha Dagoberta z Boleścina (ur.3 IV 1883, zm.22 III 1948) i Antona Adolfa Erdmanna (ur.21 IX 1885, zm.22 VII 1934).
3. Przed 1930 r. majątek nabył mieszkaniec Wrocławia Karl Mittendorf.

Wielkość dóbr rycerskich Marcinowiczki w latach 1880-1930: 136 ha. W 1880 r. podział ziemi przedstawiał się następująco: 109 ha grunty orne, 9 ha łąki, 13 ha las. Przed 1930 r. wydzielono czterohektarowy park i ogród. Zabudowa folwarczna składała się z 3 domów mieszkalnych i 3 obiektów gospodarczych. W latach 1885/1905 mieszkało na folwarku 14/10 rodzin i 71/44 osoby. Stanowili oni blisko połowę wszystkich mieszkańców Marcinowiczek. W latach 20-tych XX w. na ziemiach dworskich uprawiano pszenicę, buraki i warzywa na nasiona, a także hodowano bydło. Przed 1937 r. Georg Kramer nabył zabudowania folwarczne i 82 ha ziemi (w tym 60 ha gruntów ornych i łąk). Właścicielem dóbr był do 1945 r. Specjalizował się w hodowli świń i drobiu.

Gmina wiejska

W latach 30-tych XX w. część ziemi dworskiej podzielono na niewielkie parcele i sprzedano chłopom. W rezultacie areał ziemi chłopskiej wzrósł do blisko 60 ha. W 1938 r. podzielona była między 10 gospodarstw, w tym jedno większe 15-hektarowe należące do rodziny Kreschner. Pozostałe należy zaliczyć do małych: powierzchnia czterech nie przekraczała 5 ha, a pięciu wahała się między 5 a 6,5 ha. We wsi istniała gospoda. Liczba domów mieszkalnych. 1830-1845: 18; 1871: 14; 1885: 19; 1895: 17; 1905: 15; 1939: 12.

Stosunki demograficzne

Liczba mieszkańców. 1785: 68; 1830-1845: 146-147; 1885: 157; 1895: 122; 1905: 102; 1929: 97; 1939: 76. Za wyjątkiem ostatniej ćwierci XIX w., kiedy katolików było tyle samo co ewangelików, dominowali liczebnie mieszkańcy wyznania protestanckiego. Liczba katolików - 1830: 47; 1885: 79; 1895: 66; 1905: 22; 1929: 25. Dzieci ewangelików uczęszczały do szkoły w Mrowinach, a katolików do Imbramowic

Losy wsi oraz jej mieszkańców w pierwszych latach powojennych

Zimą-wiosną 1945 r. w okolicach Marcinowiczek przebiegała linia frontu. Część zabudowań uległa zniszczeniu, a mieszkańcy zostali ewakuowani. Po zakończeniu działań wojennych niektórzy z nich wrócili i jesienią 1945 r. w Marcinowiczkach mieszkało 55, a zimą 1946 r. nawet 61 Niemców. Wysiedleni 17 VIII 1946 r., umieszczeni zostali w transporcie, który 18 VIII wyruszył z Kraszowic do Kaławska i dalej do brytyjskiej strefy okupacyjnej. Do początków jesieni 1945 r. osiedliły się w Marcinowiczkach 3 rodziny polskie liczące łącznie 10 osób. Pochodziły z Małopolski. Do grudnia 1945 r. przybyło kilka rodzin z terenów przejętych przez Ukraińską SRR: Sądowej Wiszni, Książęcego Mostu i Rogoźna. Ostatnie gospodarstwa zostały obsadzone w 1946 r. przez przesiedleńców z Małopolski.

Polska nazwa wsi

Nadana jeszcze latem 1945 r., a powstała z przetłumaczenia nazwy niemieckiej.

Stosunki własnościowe w rolnictwie

Cała ziemia w granicach sołectwa marcinowickiego została rozdzielona miedzy gospodarstwa chłopskie. Wiosną 1949 r. było ich 13: jedno karłowate i 12 o powierzchni 5-10 ha. Pod koniec lat 60-tych do 18 indywidualnych gospodarstw rolnych należało 134 ha ziemi, w tym 105 ha gruntów ornych. W użytkowaniu PGL znajdowało się 11 ha, gospodarstw uspołecznionych 7 ha, a PFZ dysponował 30 ha. Na gruntach marcinowickich uprawiano pszenicę, owies i ziemniaki; stan hodowli w gospodarstwach indywidualnych wynosił: 20 koni, 78 krów, 59 świń i 1 owca. Bardzo dobre wyniki osiągano w produkcji mlecznej - średni uzysk mleka od jednej krowy wynosił 1650 l. i był dużo wyższy od średniej gromadzkiej (1317 l.). Średnie plony 4 zbóż wynosiły 21 q/ha. W 1984 r. powierzchnia 13 gospodarstw indywidualnych wynosiła 103 ha, w tym grunty orne 74 ha. Cztery gospodarstwa miały powierzchnię mniejszą niż 5 ha, a 9 większą niż 7 ha. Stan hodowli w 1984 r. - bydło: 72, trzoda chlewna: 35.

Liczba mieszkańców

1949: 70; 1951: 63; 1985: 38; 1989: 35; 1992: 30; 2004: 34. W 1991 r. we wsi zamieszkałych było tylko 10 domów.

Sołtysi

Wiosna 1949: Stanisław Bilewicz; lata pięćdziesiąte: Józef Orfin; V 1961 Adam Błas; 1962-2002: Mieczysław Orfin; od 2003 r. Eugeniusz Bernatowicz.

Placówki oświatowo-kulturalne

W 1949 r. istniała we wsi świetlica. Wkrótce jednak została zlikwidowana i w Marcinowiczkach nie utworzono już placówki oświatowo-kulturalnej.

Opracowanie
Tomasz Ciesielski
(Monografia historyczna Gminy Żarów 2006) 

Uzupełnienie i poprawa
Bogdan Mucha