Historia miejscowości - Mikoszowa

MIKOSZOWA (NIEM. NICLASDORF)

villa Nicolai (ok.1300 r.); Nickolsdorff (1367); Nickelsdorff (1451); Niklasdorff (1467); Nickelsdorf (1550); Niclasdorf (1550, 1579, 1669, 1670); Nicklasdorf (1550, 1725, 1728, 1733, 1736); Nickels (praedium) (1666/67); Nicklasdorff (1686, 1696); Niclausdorff (1743); Niklasdorf (1785)

Polska nazwa jesień 1945 - X 1947 r.: Bystrzewo.

Położenie geograficzne: Wzgórza Strzegomskie.

Początki wsi

Łacińska i od niej niemiecka nazwa wsi powstały zapewne przez zapożyczenie imienia jej założyciela-zasadźcy Mikołaja. Nie zachowały się żadne materiały źródłowe, które pozwoliłyby go zidentyfikować, a tym samym poznać datę lokacji Mikoszowej. Niewątpliwie nastąpiło to jeszcze w XIII w., gdyż pierwsza wzmianka o osadzie zwanej „villa Nicolai” pojawiła się w powstałej ok. 1300 r. „Liber fundationis” biskupstwa wrocławskiego. Przedstawiony w niej podział gruntów świadczy, że była to osada lokowana na prawie niemieckim. Właściwie relokowana, gdyż odkrycia archeologiczne dokonane na gruntach mikoszowskich dowodzą istnienia osady może już nawet w X w.

Właściciele wsi XIV-XIX w.

1. Początek drugiej połowy XIV w. ród von Reibnitz. W wigilię św. Wawrzyńca (9 VIII) 1367 Katarzyna zapisała swoim synom Johannowi i Nikolasowi „de Reibniz” sześciołanowe alodium i czynsz z 12 łanów kmiecych w „Nickolsdorff”.
2. Rycerz Buschke von Mühlheim – 1403 r.
3. Hans Behme von „Nickelsdorff” - w 1451 r. wystąpił jako świadek w sądzie książęcym.
4. Nickel von Schweinichen dokonał zapisu dożywocia na czynszach w Niklasdorf (? – nie wiadomo czy chodzi o Mikoszową).
5. W 1550 r. obszar wsi podzielony był między dwóch szlachciców. Przynajmniej od stycznia 1546 r. właścicielem folwarku był Fabian Kalckreuter. Jemu też uiszczała rentę feudalną większość chłopów. Wartość jego majątku mikoszowskiego oszacowano dla celów podatkowych na 937 florenów; na wyprawę wojenną zobowiązany był wystawiać 1 1/2 żołnierza pieszego. Część chłopów opłacała w 1550 r. rentę feudalną panu na Pielaszkowicach Hansowi von Mühlheim.
6. W 1576 r. - także dwóch właścicieli: Georg Kalckreuter, który pobierał świadczenia od 10 kmieci z 12 łanów i 7 prętów ziemi; Dawid Wald „zu Kunern” (z Konarowa): 3 kmieci i 5 łanów.
7. W 1579 r. „Pani” Kalckreuter i Georg Kalckreuter władali częściami wsi o takiej samej wartości - po 500 fl.
8. W 1596 r. zobowiązany do wystawienia z tytułu władania majętnością mikoszowską 1 1/2 żołnierza pieszego był Adam von Mettge (Metche).
9. Właścicielem wsi w 1650 r. był hr. Kalckreuter.
10. Do 1669 r. właścicielem Mikoszowej była wdowa Anna Maria Saurmainz z domu Schindel, kiedy to sprzedała ją Kasprowi Sigmundowi von Schindel i Kasprowi von Zedlitz. W 1670 r. Zedlitz wykupił część K.S. von Schindel i stał się właścicielem całej Mikoszowej.
11. W czerwcu 1686 r. Konrad von Zedlitz z Gronowa sprzedał w imieniu swoim i małżonki Jerzemu Fryderykowi (George Friedrich) von Kottulinski dobra mikoszowskie składające się z okazałego domu mieszkalnego (Wohnhausen), folwarku, stawu, ziemi uprawnej.
12. Przed 1725 r. właścicielem dóbr mikoszowskich został Christoph Sigmund von Landescron. W 1725 r. sprzedał on czynsz z jednego gospodarstwa w Mikoszowej Hansowi George von Loos z Kornic. W latach 1728 i 1729 zapisał na dobrach mikoszowskich pożyczki, które zaciągnął u mieszczan wrocławskich Friedricha Stantke i Martina Schöps.
13. W styczniu 1733 r. Ch.S. von Landescron sprzedał dobra mikoszowskie z dworem, folwarkiem, polami, lasami, stawami, wszystkimi dochodami i uprawnieniami Karlowi Gothardowi hr. von Schaffgotsch, który w 1743 r. był także właścicielem Przyłęgowa i część Bukówki.
14. Lata 1747-1758: Ernst Ferdinand baron Mudrach. Na mocy testamentu spisanego 26 XII 1757 r. spadkobierczynią całej fortuny została Christina Charlotta Maximiliana Ernestina baronowa von Mudrach (ur. 5 X 1744, zm.2 VIII 1795). Zgodę królewską na objęcie spadku, który tworzyły Mikoszowa, Przyłęgów i część Bukówki otrzymała w styczniu 1759 r. 4 IX 1761 r. poślubiła we Wrocławiu Joachima Karla hr. von Maltzan (ur.28 XII 1733, zm.10 IX 1817), wnosząc mu w posagu kompleks majątkowy Leśnica (Wrocław-Leśnica) z Mikoszową.
15. Lata 1760-1792: hrabiowie Maltzan auf Lissa (na Leśnicy). Najpierw Joachim Karl, który jako ceniony przez Fryderyka II i jego następcę Fryderyk Wilhelma II dyplomata, w latach 1762-1787 większość czasu spędził poza Śląskiem, wyjeżdżając w nadzwyczajnych poselstwach do St.Petersburga, Wiednia oraz pełniąc przez 16 lat obowiązki ambasadora przy dworze angielsko-hanowerskim (1765-1781). W 1779 r. lub dopiero w 1787 r., po objęciu po śmierci ojca „Wolnego Państwa Milicz”, przekazał majątki ziemskie z okolic Środy i Świdnicy (obok Przyłęgowa i Mikoszowej, także Leśnica, Burkatów, Górna i Dolna Bystrzyca oraz Lubachów) swojemu synowi Joachimowi Kasimirowi Alexandrowi von Maltzan.
16. Od 1792 do lat 30-tych XIX w. właścicielem Mikoszowej i Przyłęgowa był Franz Joseph von Mutius auf Bertheldsdorf (na Gościsławiu). Dobra mikoszowsko-przyłęgowskie nabył od Joachima Kasimira von Maltzan za 89000 tlr. płatnych w 3 ratach do 1793 r.
17. Do drugiej połowy XIX w. syn poprzednika Franz Bernhard von Mutius.

Oblicze wsi od lokacji do połowy XIX w.

Wielkość wsi i podział gruntów ok. 1300 r.: a) dobra alodialne zwolnione z opłacania dziesięciny kościelnej; b) 7 łanów ziemi także wolnych od dziesięciny - dziedziczne sołectwo, może też widymut kościelny(?); c) 16 łanów płacących dziesięcinę. Obszar ziemi alodialnej wydzielonej przy lokacji nie był zbyt wielki - 2-3 łany. Wkrótce jednak powiększył się i to aż do 6 łanów w 1367 r., czyli dwu-trzykrotnie. W połowie XVI w. folwark mikoszowski zaliczał się do grupy średnich jeżeli chodzi o dochodowość. Wysiewano na nim 14 małdratów zboża, hodowano 100 owiec. Dużą wagę przywiązywano do gospodarki leśnej, która przynosiła ponad 1/3 dochodów z majętności. Ponadto do folwarku należał niewielki staw - w 1550 r. szacowano roczny uzysk z niego na 6 kop ryb. Wartość czynszu płaconego właścicielowi wsi przez ludność chłopską oceniano na 100 florenów rocznie, a dochodowość gospodarki chłopskiej na 500 florenów. Większości ziemi należała do kmieci (w ograniczonym stopniu byli jej współwłaścicielami), pomiędzy których rozdzielono przy lokacji 16 łanów. Posiadali oni sporą niezależność gospodarczą, o czym świadczy zapis z lutego 1467 r. o sprawie sądowej, którą krawiec Baltazar wytoczył chłopu mikoszowskiemu, gdy ten nie wywiązał się z zawartej umowy.

Jeszcze w 1576 r. w Mikoszowej mieszkało przynajmniej 13 kmieci, którzy gospodarowali na 17 łanach i 7 prętach ziemi. Do połowy XVIII w. wieś całkowicie zmieniła swoje oblicze. Zniknęli kmiecie, ich miejsce zajęli zagrodnicy (21-24) oraz komornicy (8-4). Trzynaście gospodarstw zagrodniczych było oczynszowanych, a w spisie z 1736 r. ich użytkowników określano jako „wolnych ludzi” („freyleute”). Prawdopodobnie już od średniowiecza istniała w Mikoszowej karczma. W 1550 r. karczmarz uiszczał właścicielowi wsi czynsz w wysokości 6 marek. Do tego dochodziły wpływy z praw gorzelniczych, a później (na pewno w XVIII w.) browarniczych. W 1736 r. pożar zniszczył karczmę, którą wkrótce odbudowano. W drugiej połowie XVIII w. rzemiosłem parało się 5 mieszkańców wsi, istniał młyn-wiatrak. Miejscowe gleby oceniano jako mało urodzajne. Około 1765 r. fiskus pruski szacował dochody z Mikoszowej na 12640 talarów. W przeciągu następnych 40 lat struktura ludność Mikoszowej nie uległa zmianie - przed 1829 r. mieszkało we wsi 22 zagrodników i 6 komorników. Do parafii jaroszowskiej należało 40 mórg pruskich ziemi. W celach rolniczych wykorzystywano 2/3 gruntów mikoszowskich, resztę porastał las. W uprawach roślinnych dominowała pszenica. Folwark specjalizował się w hodowli owiec - pod koniec lat 20-tych XIX w. 600 sztuk zwierząt rasy merynos. Trzymano też 16 koni, 4 osły i 76 sztuk drobiu. W skład zabudowy folwarcznej wchodziły 2 domy mieszkalne, owczarnia, ceglana stodoła, stróżówka oraz browar. Chłopi zamieszkiwali 37 domów mieszkalnych, należało do nich 13 stodół i obór. Przed 1829 r. były w Mikoszowej: karczma, młyn-wiatrak i kuźnia. Już w 1826 r. chłopi mikoszowscy wykupili powinności feudalne. W wyniku reform uwłaszczeniowych większość ziemi przejęło dominium - 351 ha. Chłopom przypadło jedynie 71 ha (1880 r.).

Dobra rycerskie

Właściciele:

1. W drugiej poł. XIX w. do 1888 r. Gustaw van Heese, na stałe mieszkający we Wrocławiu.
2. Od 1888 r. do 1923 r. Marie von Kramsta. Urodzona 25 II 1843 r. w Świebodzicach. Miała jednego brata, który zginął w 1871 r. W 1874 r. odziedziczyła po śmierci ojca duży kompleks ziemski w okolicach Strzegomia. W ciągu kilkunastu lat powiększyła jego rozmiary nabywając zarówno całe majątki, jak i pojedyncze gospodarstwa chłopskie. Sześć lat po zakupieniu Mikoszowej i Przyłęgowa połączyła w 1894 r. wszystkie dobra w jeden zwarty kompleks majątkowy z centrum administracyjnym w Morowie. Marie zasłynęła z aktywnej działalności gospodarczej oraz charytatywnej. Doprowadziła do podniesienia poziomu kultury rolnej w swoich majętnościach ziemskich, finansowała budowę oraz działalność szkół, dziecięcych sanatoriów, kościołów i kaplic. W 1916 r. przeprowadziła się z Morowa do świeżo zakupionego Dziwiszowa koło Jeleniej Góry. Zmarła 27 VII 1923 r. zapisując wszystkie majętności spadkobiercom swojej siostry Anny i jej męża Alfreda von Wietersheim. Rozległe dobra zostały podzielone pomiędzy potomstwo dwóch ich najstarszych synów Waltera i Alfreda von Wietershaim. Synowie pierwszego Alfred i Kurt Georg przejęli Jaroszów z Bartoszówkiem i Rusko z Gościsławiem, a spadkobierca poległego latem 1915 r. na froncie rosyjskim Alfreda i Marii Therese z domu von Colmar, Hans Christoph Herbert Klemens Gerhard Wolf von Wietersheim odziedziczył majątek przyłęgowsko-mikoszowski. Wykonując zalecenie zawarte w testamencie Marii von Kramsta, uzyskał 31 VIII 1926 r. wraz z nowym właścicielem Ruska Kurtem Georgem sądową zgodę na zmianę nazwiska na von Kramsta-Wietersheim. Hans Christoph urodził się 29 VII 1900 r. w Nowy Dworze koło Trzebnicy, a zmarł w podmonachijskim Baldham 1 II 1984 r. Do 1945 r. władał fideikomisem Wierzbice - Królikowice - Nowy Dwór oraz dobrami dziedzicznymi Morowa, Pastuchów, Czechy i Międzyrzecze. Ze związku małżeńskiego z Hertą Elisabeth Beate z domu von Johnston miał 5 córek i syna Eugena (ur. 27 VII 1931).

Podział ziemi dworskiej w latach 1880-1922 był następujący: 210 ha grunty orne, 2 ha łąki, 6 ha wody, 135 ha las. Zaplecze gospodarcze stanowił folwark gruntownie przebudowany pod koniec XIX w. Powiększono liczbę domów mieszkalnych do 6 (1885), a następnie 7 (1905). Mieszkały w nich 24 rodziny (129 osób - 1885) - 35 rodzin (167 osób - 1905). Przed 1880 r. powstała cegielnia wyposażona w maszyny parowe. Dominium mikoszowskie specjalizowało się w chowie owiec i bydła. Hodowla bydła rasy fryzyjskiej, a w XX w. śląskiej miała charakter mleczny - mleko dostarczano do Wałbrzycha. Stan pogłowia zwierząt w 1922 r.: 111 sztuk bydła, 173 owce, 18 koni i 7 świń. Przed 1937 r. dominium mikoszowskie przejęło w ramach spłaty zadłużenia H.Ch. von Wietershaim-Kramsta wrocławskieSchlesische Landengesellschaft (Śląskie Towarzystwo Ziemskie). Przeprowadziło ono parcelację majątku. Większość ziemi nabyli miejscowi chłopi i nowi osadnicy. W 1937 r. w dyspozycji Schlesische Landegesellschaft pozostawało 54 ha ziemi i część zabudowań gospodarczych.

Gmina wiejska

Do lat 30-tych XX w. chłopi mikoszowscy byli właścicielami zaledwie 71 ha ziemi, w tym 63 ha gruntów ornych i 3 ha łąk. Po parcelacji majątku mikoszowskiego areał ziemi chłopskiej znacząco wzrósł. Po powstaniu 12 nowych, liczba gospodarstw chłopskich wzrosła do 34. Dwanaście z nich miało obszar powyżej 10 ha. Przed wybuchem II wojny światowej właścicielami dwóch największych gospodarstw byli Herbert Wittig (27,6 ha) i Gotthard Sorge (24,75 ha). Rolnictwo nie było jedynym źródłem utrzymania dla mieszkańców Mikoszowej. Część pracowało w pobliskich zakładach przemysłowych i kopalniach (Żarów, Łażany, Rusko i Jaroszów). W 1938 r. rzemiosłem i handlem zajmowało się 15 osób. We wsi były 2 gospody. Liczba domów mieszkalnych. 1829: 37; 1885: 43; 1905: 37.

Stosunki demograficzne

Liczba mieszkańców Mikoszowej - 1784: 181; 1829: 269; 1871: 324; 1905: 362; 1925: 313; 1939: 306. Dominowała ludność protestancka. W 1871 r. katolicy stanowili nieco ponad 1/4 mieszkańców Mikoszowej (97 wobec 237 ewangelików), a 1929 r. już mniej niż 1/10 (22 do 278).

Szkoła

W latach 20-tych XIX w. zajęcia lekcyjne dla dzieci ewangelików prowadził w wynajętych izbach w Mikoszowej nauczyciel ze szkoły w Przyłęgowie. Szkoła z prawdziwego zdarzenia powstała dopiero w 1892 r., kiedy Maria von Kramsta sfinansowała budowę na terenie folwarku mikoszowskiego parterowego budynku szkolnego. Zatrudniony był jeden nauczyciel, a uczyło się w 1909 r. 80, a w 1929 r. 40 dzieci. Realizowany był 3-letni program nauczania w klasach łączonych. Do lat 30-tych XX w. placówka miała charakter wyznaniowy - ewangelicki; później została przekształcona w bezwyznaniową szkołę ludową. Do tego czasu dzieci katolików uczęszczały do szkoły w Mielęcinie.

Cmentarz

Ewangelicki, zamknięty w 1953 r.

Sprawa kościoła protestanckiego w Mikoszowej

Niemiecki historyk J.Berg, który XIX w. badał dzieje kościoła protestanckiego na Śląsku dotarł do przekazów źródłowych świadczących jego zdaniem o istnieniu świątyni w Mikoszowej. Jego zdaniem została wzniesiona przez protestantów. Poważnie zniszczona w trakcie wojny trzydziestoletniej, nigdy nie została odbudowana. Jednak w źródłach z trzeciej ćwierci XVII w. (raportach komisji redukcyjnej z 1653/54 r. i wizytatora diecezjalnego z 1666/67 r.) brak wzmianki o ruinach kościelnych w Mikoszowej. Zagadkowa też wydaje się budowa świątyni w niewielkie wsi, gdy w okolicy znajdowały się 3 lub 4 (jeżeli doliczyć inny „odkryty” przez Berga obiekt sakralny w Zastrużu) kościoły przejęte przez protestantów.

Losy wsi oraz jej mieszkańców w pierwszych latach powojennych

Od lutego do maja 1945 r. linia frontu przebiegała w pobliżu Mikoszowej. Skutki tego były dotkliwe - 6 doszczętnie zniszczonych i 6 uszkodzonych gospodarstw chłopskich. Jesienią 1945 r. mieszkało we wsi 206, a zimą-latem 1946 r. 219 Niemców. Większość wysiedlono 7 i 12 VIII 1946 r. Niemieccy mieszkańcy Mikoszowej zajęli 6 wagonów w transportach kolejowych, które 8 i 13 VIII zostały wyprawione z Kraszowic do Tuplic i dalej do radzieckiej strefy okupacyjnej. Pierwsi osadnicy polscy przybyli do Mikoszowej w połowie sierpnia 1945 r. Pod koniec tego miesiąca mieszkało we wsi 23 Polaków. Wśród osadników z 1945 r. dominowali przybysze z Małopolski - do 12 IX przybyło 8 rodzin z powiatu bocheńskiego i 4 z samborskiego. W 1946 r. osiedlali się we wsi zarówno przesiedleńcy z Polski centralnej, jak i z terenów przejętych przez Ukraińską SRR: głównie powiat Sambor. Do końca 1947 r. wszystkie gospodarstwa rolnicze zostały obsadzone przez Polaków, ale liczba mieszkańców wsi dynamicznie wzrastała do końca 1948 r.

Polska nazwa wsi

Przez wiele miesięcy utrzymywała się niemiecka nazwa wsi. W grudniu 1945 r. władze gminne proponowały nazwać ją Mikołajówka. Jednak władze wyższego szczebla zdecydowały się na Bystrzewo. Utrzymała się ta nazwa do października 1947 r., kiedy przemianowano wieś na Mikoszową.

Stosunki własnościowe w rolnictwie

W 1951 r. powstała spółdzielnia produkcyjna pod nazwą „Pokój”, która rozwiązała się w 1957 r. W latach 80-tych powierzchnia sołectwa Mikoszowa wynosiła nieco ponad 200 ha; grunty orne zajmowały 160-170 ha. Liczba gospodarstw rolnych 1984/88: 40/37; w tym 23/21 poniżej 5 ha i 17/15 powyżej 7 ha.

Liczba mieszkańców

I 1948: 225; X 1948: 295; 1953: 253; 1985: 169; 2004: 191.

Sołtysi

1945-po VII 1948 Leopold Gałka; przed III 1949: Bolesław Kosiński; od 15 III 1950: Kazimierz Połochajło; od 17 X 1950: Jan Marczak; przed 1975: Anna Anklewicz; przed II 1984: Ryszard Halejcio; I 1986 – 1998: Zofia Gottlieb; 1998-2002: Andrzej Cecot; od 2003 r. Andrzej Wójcik.

Infrastruktura techniczna

W 1983 r. wybudowano wiejską sieć wodociągową zasilaną z własnego ujęcia. Całość prac sfinansowały JZMO. W 1995 r. podłączono wiejską sieć do żarowskiego wodociągu gminnego.

Szkoła

Podjęła działalność w 1949 r. po wyremontowaniu budynku. Szkoła zlikwidowana została przed 1973 r., a pozostały po niej budynek zaadoptowano na przełomie lat 70- i 80-tych na dom mieszkalny.

Placówki oświatowo-kulturalne

W latach 70- i 80-tych istniały w Mikoszowej punkt biblioteczny i świetlica wiejska. Świetlica była siedzibą powstałego na przełomie 1986/87 r. dziecięcego zespołu wokalno-instrumentalnego. W 2002 r. wyremontowano świetlicę.

Sport

Pod koniec lat 90-tych w rozgrywkach piłkarskich brała udział drużyna LZS Mikoszowa. W połowie 1999 r. powstał klub sportowy LKS „Omega” Mikoszowa, początkowo tylko z drużyna piłkarska seniorów (drużyna pod nową nazwą rozegrała pierwszy mecz 29 VIII 1999 r.), a w kolejnych latach powstały sekcje juniorów i trampkarzy. Drużyna seniorów uczestniczy w rozgrywkach klasy „B” OZPN.

Opracowanie
Tomasz Ciesielski
(Monografia Historyczna Gminy Żarów 2006) 

Uzupełnienie i poprawa
Bogdan Mucha