Historia miejscowości - Mrowiny

MROWINY (NIEM. KONRADSWALDAU)

Conradeswald (1213 fals., k.XIII w.); Conradiswalde (1297, 1353, 1371, 1385); Cunradswalde (1370, 1371, 1411, 1450, 1480, 1557, 1594); Cunadswalde (1395); Kunradiswalde (1402); Conradswalde (1471, 1480, 1522, 1579, 1605, 1667, 1682); Cunradtswalde (1480); Conradtswalde (1550, 1713); Cunertzwalde (1550) Cunratswalde (1550); Kunerzwalde (1550); Kunradswalde (1550); Khonratshwalde (1552); Cunradswaldau (1557); Konritzwalde (2 poł. XVI w. po 1560); Konradswalde (1726, 1785); Conradswaldau (1728, 1743, 1756)

Polska nazwa k.1945 - 12 XI 1946 r.: Konradów (Konradówka).

Położenie geograficzne: Równina Świdnicka, 190 m npm.

Początki wsi

Przetłumaczona na polski niemiecka nazwa wsi brzmi: „Las Konrada”. Skłania ona do poszukiwania Konrada, który był założycielem lub zasadźcą wsi. L.Radler identyfikuje go z księciem Konradem głogowskim. Opiera się przy tym na tezie, że w latach 1250-1276 pas ziemi rozciągający się od Pyszczyna do Kalna był częścią dzielnicy tego księcia. Podjął on intensywną akcję zasiedlania pustkowi, w trakcie której powstały dwie duże wsie na prawie niemieckim Kalno i Mrowiny. Ta ostatnia otrzymała nazwę na część księcia. Teza Radlera nie ma żadnej podstawy źródłowej, tereny nad Strzegomką nie należały do dzielnicy Konrada głogowskiego, mało prawdopodobne wydaje się też nazwanie wsi imieniem księcia. Po raz pierwszy Mrowiny zostały wymienione w dwóch dokumentach z końca XIII w. Oba związane były z roszczeniami opactwa lubiąskiego do pobierania dziesięciny we wsi. Dla ich prawnego poparcia został sporządzony w kancelarii klasztornej fałszywy dokument datowany na 1213 r. Wśród miejscowości mających płacić dziesięcinę cystersom lubiąskim wymieniony został „Conradeswald”. Starania klasztoru zakończyły się w przypadku Mrowin sukcesem. Przekonuje o tym dokument z 25 X 1297 r. stwierdzający, że książę świdnicki Bolko I zezwolił właścicielowi folwarku w „Conradiswalde”, rycerzowi Tyczko zwanemu Muscho, na opłacanie cystersom dziesięciny pieniężnej, a nie w zbożu.

Właściciele wsi od XIII w. do połowy XIX w.

Pod koniec XIII w. Mrowiny były posiadłością rycerską. Problem nastręcza identyfikacja pierwszego znanego z imienia i przydomka właściciela. Pod uwagę należy brać dwie osoby; A.Tyczko Schindel, świadek na dwóch dokumentach Bolka I z 1291 i 1295 r.; B.Titze (Dietrich) von Zedlitz, zm. w 1316 r. Za Zedlitzem przemawia rodzina jego żony Jutty von Czirn. Jest wielce prawdopodobne, że w drugiej połowie XIII w. panowie von Czirn byli właścicielami rozległego pasa ziemi między Bystrzycą a Strzegomką z Siedlimowicami, Pożarzyskiem i Imbramowicami. Mogły też do nich należeć Mrowiny, którymi Tyczko czasowo zarządzał jako prawny opiekun żony. Na pewno byli właścicielami wsi w połowie XIV w.- na liście osób poświadczających jeden z dokumentów z 1353 r. pojawił się Konrad von Czirn z „Conradiswalde”. Przynajmniej od końca lat 60-tych XIV w. Mrowiny podzielone były na dwa kompleksy majątkowe, które należały do panów „von der Czirle” i von Hanemannów. W 1366 r. ich właścicielami byli Nikolas „de Czirla” i Nitsche (Nitschconis) Hanemann - 26 maja pierwszy z nich odstąpił drugiemu czynszu z dóbr mrowińskich. Wkrótce dział Czirlów przejął Petsche (Piotr), który jesienią 1370 r. sprzedał 3 grzywny rocznego czynszu mieszczaninowi świdnickiemu Mikołajowi z Jarnołtówki (Arnoldisdorf). W styczniu 1371 r. Petsche odstąpił swojemu najmłodszemu bratu Henrykowi (Heinrich) 1 1/2 łana ziemi „pod pług” w Mrowinach. Ten od razu zapisał uzyskaną ziemię swojej żonie Katarzynie w dożywocie. 11 XI 1371 r. małżonkowie Henryk i Katarzyna von der Czirle powiększyli swój stan posiadania o 1 i ½ grzywny czynszu z folwarku mrowińskiego odkupionego od Thime Biersak. Czternaście lat później pokaźnym działem Mrowin władał Reyntsche von der Czirle. Na początku 1385 r. sprzedał za 40 grzywien Heinrichowi von Molberg 4 grzywny rocznego czynszu w „Conradiswalde districtus Swidnicensis”. Jeżeli chodzi o dział Hanemannów, to w testamencie sporządzonym 18 II 1369 r. Nitsche von Hanemann podzielił swój majątek między trzech synów Jana (Johann), Jakuba i Franczka. Temu ostatniemu przypadło Pożarzysko, ale już w następnym pokoleniu rodu to jego synowie Jan (Johann - Hans) i Aleksander władali dobrami mrowińskimi.

W maju 1385 r. sprzedali oni za 50 grzywien Tomaszowi Stelein 5 grzywien rocznego czynszu w Mrowinach. Jednak już w październiku 1385 r. znacząco powiększyli swój stan posiadania, gdyż odkupili dział panów von der Czirle od Reyntsche. Dziesięć lat później, 19 III 1395 r. Hans von der Czirle zatwierdził sprzedaż Mrowin przez swojego brata Reyntscha Janowi i Aleksandrowi Hanemann. Dzięki transakcji z 1385 r. byli oni właścicielami niemal całej wsi za wyjątkiem czynszów z kilku łanów ziemi chłopskiej. W 1402 r. czynsz w wysokości przynajmniej dwóch grzywien należał do Hansa Mor, który zapisał go swojej matce w dożywocie. W 1411 r. Konrad von Schellendorf odkupił dobra mrowińskie od syna Hansa Hanemmana i rok później zapisał na nich swojej żonie Małgorzacie dożywocie w wysokości 30 grzywien. Schellendorfowie władali Mrowinami przynajmniej do lat 70-tych XV w. Według F.A.Zimmermana w 1423 r. właścicielami dóbr byli bracia Thame i Konrad von Schellendorf. Ostatni znany mi pan na Mrowinach z tego rodu to Nikolas von Schellendorf z Pankowa, który w 1470 r. sprzedał za 20 węgierskich guldenów Hansowi Seidlitz z Łażan tzw. Rabenteich w Mrowinach, a w październiku 1471 r. zapisał na dobrach mrowińskich dożywocie żonie Jadwidze (Hedwig). Zimą 1480 r. sprzedał Mrowiny wraz z 4 łanami ziemi w „Saar” (Żarowie) Hansowi von Mühlheim z Łażan. Nowy właściciel jeszcze w tym samym roku zapisał na Mrowinach dożywocie swojej żonie Rosie von Mühlheim. Do panów von Mühlheim zwanych Buschke Mrowiny należały przynajmniej do połowy XVI w. Po Hansie dobra przejęli jego synowie Hans i Christoph Buschke z Łażan (1502), potem Kaspar (1522 r.), a następnie zmarły w 1550 r. Christoph, do którego w 1548 r. należały wyższe prawa sądownicze. Do Schellendorfów i Mühlheimów nie należała cała wieś, gdyż od lat 30-tych XV w. z Mrowin pisali się też Czettritzowie. Jako pierwszy Herman „Czeteryc” w 1432 r. Był on głośnym rycerzem śląskim. W 1410-1411 r. walczył po stronie zakonnej w wojnie z Polską i Litwą (nie wiadomo, czy brał udział w bitwie pod Grunwaldem), w latach 20- i 30-tych XV w. jako urzędnik wojskowy w księstwie świdnickim zwalczał bandy rycerzy-rabusiów, a niewątpliwie uczestniczył też w walkach z husytami. W 1450 z „Cunradswalde” pisał się Bernhard „Czedlitz”, a w 1492 r. Herman von Czettritz.

Przynajmniej od 1550 r. właścicielem Mrowin był Hans Stiebitz, pan na „Mertzdorf” występujący w źródłach od 1528 r., w 1552 r. poświadczył dokument jako Hans „Czedlitz” z „Khonratshwalde”. Zmarł w 1560 r. i pochowany został w kościele strzegomskim. W 1550 r. jego majątek w Mrowinach oszacowano dla celów podatkowych na 1703 florenów, a tytułu jego posiadania zobowiązany był wystawiać na wyprawę wojenną 1 żołnierza konnego i 1/4 pieszego. W 1551 r. Hans Stiebitz sporządził testament, w którym zapisał wszystkie swoje dobra córce Annie, żonie Hansa „Ziernau” z Jerzmanowa, a w 1552 r. innego zapisu na Mrowinach, tym razem dożywocia dla żony Almy. W zamian przekazała mu ona dobra odziedziczone po ojcu Georgu Reder. Jesienią 1557 r. Hans von Siebitz sprzedał Juliusowi von Adelsbach „zu Freudentahal” (z Weseliny) majętność mrowińską, którą tworzyło 56 łanów ziemi i spalony młyn. Julius piszący się od tego roku z „Nickelsdorf auf Konradswalde” był właścicielem Mrowin do 1573 r. Po nim dobrami władał zapewne do lat 80-, początku 90-tych XVI w Julius von Adelsbach. Przed 1594 r. Mrowiny objął Gottfried von Adelsbach, który zobowiązany był wystawiać na wyprawę wojenną 1 żołnierza konnego i 1/4 pieszego. W 1592 z „Conradsswalde”, ale nie wiadomo czy z Mrowin pisał się Izaak Schindel z Weissen Leipe. W 1605 r. został sporządzony dokument, z którego wynika, że właścicielem całych Mrowin z siedzibą rycerską (Rittersitz) i folwarkiem, Weseliny, Wostówki oraz dwóch gospodarstw zagrodniczych w Pożarzysku był Friedrich von Motschelnitz (Mutschelnitz). Władał nimi jeszcze latem 1632 r., a następnie kompleks mrowiński odziedziczył jego syn, Friedrich von Motschelnitz. W 1653 r. zniszczone w trakcie wojny trzydziestoletniej Mrowiny wraz z przysiółkami nabył za 9000 talarów generał major Ludwig von Lopis markiz de Monterverques. Był też właścicielem sąsiednich Domanic i Pożarzyska oraz podjeleniogórskiej Maciejowej. W trakcie wojny trzydziestoletniej Ludwig służył w armii cesarskiej, od 1638 r. jako oficer garnizonu legnickiego, a od 1641 do 1650 r. jako jego komendant. W latach 1655-1660 odpowiadał za bezpieczeństwo Śląska w związku z toczącą się na terenach Rzeczypospolitej wojną. Później był komendantem Głogowa, gdzie zmarł 22 XII 1668 r.

Cały majątek odziedziczyła jego żona Sophia Maximiliana z domu Nostitz. Wkrótce powtórnie wyszła za mąż za hr. Hermanna von Oppersdorf (ur.1641, zm.16 II 1692), przez pewien czas starostę świdnicko-jaworskiego. We wrześniu 1682 r. Sophia Maximiliama dokonała świątobliwej donacji na Domanicach, Mrowinach, Pożarzysku i Puschmühle na rzecz kolegium jezuickiego w Nysie. Jednak nie doszło do jej realizacji, gdyż akt darowizny został anulowany pół roku po sporządzeniu. W rezultacie po śmierci Sophii (5 I 1689 r. w Świdnicy), Mrowiny wraz z przysiółkami pozostały „w rękach” Oppersdorfów jeszcze przez 16 lat. Do 1692 r. zarządzał nimi Herman, a przez kolejne dwa lata Karl Joseph von Oppersdorf. W 1694 r. w nieznanych bliżej okolicznościach mrowiński kompleks majątkowy przejął Johann Frantz baron von Karnath (Carnath). W czerwcu 1713 r. sprzedał Mrowiny, Weselinę, Wostówkę i Mechwalde kupił od barona J.F. von Karnath, Melchior Ducius von Wallenberg z Pffafendorf. Już w następnym roku nowy właściciel zapisał na Mrowinach i Pffafendorf (Książnicy?) pożyczkę zaciągniętą u Hansa Antona hr. Schaffgotsch. M.D. von Wallenberg zmarł 24 X 1727 r. i na mocy testamentu odczytanego publicznie w Świdnicy 30 XII 1727 r., klucz mrowiński odziedziczyła jego żona Sophia Elisabeth z domu Knobelsdorf. Miała ona jeszcze dwóch mężów: poślubionego 29 XII 1729 r. Samuela Adolfa von Winterfeld (ur.13 VII 1694, zm.11 X 1746) i od 1748 r. Antona Wilhelma hr. von Nostitz (ur.8 III 1690, zm.24 III 1764). Zofia Elżbieta zmarła 27 VII 1756 r., a kilka miesięcy wcześniej 20 II 1756 r. sporządziła testament i nadała trzeciemu mężowi klucz mrowiński w dziedziczne lenno. Pozwoliło to hr. Antonowi Wilhelmowi von Nostitz zarządzać Mrowinami, Weseliną i Wostówką po śmierci żony oraz dokonać zapisu testamentowego na te trzy wsie swojemu bratankowi Friedrichowi Heinrichowi Karlowi Augustowi von Nostitz (ur.5 V 1728, zm.8 VI 1775). Ten sześć lat po odziedziczeniu po wuju Mrowin i Tarnawy sprzedał obie wsie 30 V 1770 r. za 44500 talarów Johannowi Adolphowi von Knobelsdorf. Był on bratankiem Zofii Elżbiety, po której odziedziczył już pobliskie Imbramowice. Z Mrowin uczynił prawdopodobnie centrum swoich podświdnickich dóbr. W 1790 r. wystawił w przypałacowym parku białą marmurową wazę ze stosowną inskrypcją upamiętniającą kierownika dyplomacji pruskiej Ewalda F. von Hartzberg i jego sukces, jakim było zawarcie z Austrią traktatu reichenbaskiego 27 VII 1790 r. J.A. von Knobelsdorf zmarł w 1794 r., a majątki odziedziczyła po nim córka zamężna z von Unruhem. W 1794 r. mrowiński kompleks majątkowy przejął hr. Friedrich Wilhelm Schlabrendorf z linii Stolz (ur.1748-zm.7 I 1803), właściciel Stolca pod Ząbkowicami Śląskimi. Przez całą pierwszą połowę XIX w. właścicielką dóbr była jego córka i jedyna spadkobierczyni hrabina Charlotte von Fürstenberg. Na stałe mieszkała w Wiedniu, dobrami śląskim zarządzali jej urzędnicy.

Oblicze wsi

Wielkość wsi i podział gruntów w kilkadziesiąt lat po jej lokacji może dobrze oddawać fałszywy dokument datowany na 1213 r. Powstał pod koniec XIII w. w związku z konkretnymi roszczeniami klasztoru lubiąskiego, a to wymagało podania w nim realnych danych. Zgodnie z nimi obszar zagospodarowanych gruntów mrowińskich wynosił 35 łanów. Do folwarku rycerskiego należało 7 łanów i znajduje to potwierdzenie w „autentycznym” dokumencie z 1297 r. Sołectwo zajmowało 3 łany, a resztę ziemi użytkowali chłopi. Przyjmując, że średnia powierzchnia nadziałów była większa niż łan, liczba kmieci w Mrowinach nie przekraczała 20. Do połowy XVI w. do folwarku mrowińskiego przyłączono 3 łany ziemi chłopskiej. W 1576 r. było w Mrowinach 20 gospodarstw kmiecych o łącznej powierzchni 21 łanów. Świadczenia pobierane od ludności chłopskiej znacząco podnosiły wartość dóbr mrowińskich. W 1550 r. stanowiły ok.40% dochodów pana wsi. Resztę przynosiła gospodarka folwarczna i karczma. Na ziemiach folwarcznych wysiewano w połowie XVI w. ok. 20 małdratów zboża, hodowano 450 owiec. Dobrze rozwinięta była hodowla ryb. Rocznie odławiano w mrowińskich stawach 38 kop ryb. Zobowiązania karczmarza związane z propinacyjnymi przywilejami dworu wynosiły 12 małdratów zboża. W 1550 r. wartość dóbr mrowińskich szacowano na 1703 florenów. Blisko 30 lat później folwark wart był 1700, a gospodarstwa chłopów mrowińskich 1000 florenów. W czasie wojny trzydziestoletniej Mrowiny z przysiołkami zostały prawdopodobnie mocno zniszczone. Świadczy o tym niska cena, którą zapłacił za nie w 1653 r. baron von Monterverques. Odbudowując wieś powiększył o część gospodarstw kmiecych areał ziemi folwarcznej.

Po przyłączeniu Weseliny (Neu Sorgau) i Wostówki (Freudenthal) w dominium mrowińskim były 3 folwarki. Najpóźniej w pierwszej połowie XVIII w. powstał w pobliżu wsi czwarty folwark Karlshof (Bratoniów). Sądząc po nazwie - „dwór Karola” - mógł zostać założony przez Karla Josepha von Oppersdorf. Około 1765 r. fiskus pruski oceniał wartość wszystkich czterech folwarków (Mrowiny, Weselina, Wostówka i Bratoniów) należących do właściciela Mrowin na 33 278 talarów. Do połowy XVIII w. liczba kmieci spadła do zaledwie 9. Część ziemi kmiecej przekazano w użytkowanie zagrodnikom. Około 1765 r. mieszkało ich w Mrowinach 12, a po upływie kolejnych 20 lat 17. Liczni byli też komornicy - ok. 1765 r. 22, a w dwóch ostatnich dekadach XVIII w. już 32. W przyłączonych do Mrowin najpóźniej w początkach XVIII w. osadach Wostówka i Weselina mieszkała wyłącznie ludność komornicza, odpowiednio 17 i 5 rodzin. W drugiej połowie XVIII w. istniały dwa młyny: wodny i wiatrak. Pierwszy stojący nad potokiem Tarnawką był częścią folwarku Weselina. Drugi zlokalizowany był na tzw. Górze Wiatracznej. Karczma prawdopodobnie istniała już od średniowiecza. W XVIII w. znajdowała się na wschodnim skraju wsi, w pobliżu grobli, która prowadziła do pałacu i kościoła ewangelickiego. W 1726 r. właścicielem (dzierżawcą) karczmy był Johan George Fiebig. Przywilej browarniczy opiewał na przynajmniej 68 antałków piwa, a gorzelniany na 5 wiader. We wsi był też przed połową XVIII w. sklep. Około 1765 r. 11 mieszkańców Mrowin parało się rzemiosłem. W pierwszej połowie XIX w. rozwinęły się zarówno folwarki, jak i sama wieś. Dalej istniały 4 kompleksy folwarczne, w mrowińskim powstała cegielnia i browar. Dużą rolę odgrywała hodowla - w początkach lat 40-tych XIX w. 215 szt. bydła i 1890 owiec rasy merynos (608 folwark Wostówka). W Weselinie powstał przed 1830 r. trzeci młyn - wodny. Liczba gospodarstw kmiecych spadła do 5 w latach 40-tych XIX w. Wzrosła natomiast do 20 liczba mieszkańców Mrowin parających się rzemiosłem. W 1827 r. wydzielona została oprawa kościoła ewangelickiego, której obszar wynosił nieco ponad morgę pruską, czyli 1/4 ha. Reformy uwłaszczeniowe przeprowadzano w Mrowinach stopniowo, a trwało to blisko 25 lat (do początków lat 50-tych XIX w.).

Majątek Mrowiny

W 1868 r. spadkobiercy hrabiny von Fürstenburg sprzedali dominium mrowińskie przedsiębiorcy żarowskiemu Karlowi von Kulmiz. Po jego śmierci 25 IV 1874 r. kompleks majątków ziemskich w okolicach Żarowa odziedziczył najstarszy syn doktor filozofii Paul von Kulmiz (żona Elizabeth z domu Poser-Naeditz). Władał nimi do śmierci w 1895 r., a ponieważ nie miał dzieci, kolejnym właścicielem Mrowin został jego młodszy brat Rudolf von Kulmiz. Kiedy i on zmarł nie pozostawiwszy potomstwa w 1905 r., cały majątek Kulmizów przypadł najmłodszemu z braci Eugenowi Karlowi von Kulmiz. Urodzony 5 VI 1850 r. w Świdnicy, poślubił 3 I 1881 r. Marię von Moltkę (ur. 1 VII 1854, zm. 10 VIII 1924 w Mrowinach). Miał z nią 3 synów i 4 córki (za wyjątkiem jednego syna, wszystkie dzieci urodził się w Ida- und Marienhütte w latach 1881-1891). Eugen Karl von Kulmiz zmarł 8 III 1925 r. w Mrowinach. Ostatnim właścicielem kompleksu mrowińskiego był w latach 1925-1945 najstarszy syn Eugena i Marii von Kulmiz, Karl Adolf Paul Helmuth von Kulmiz (ur.13 VII 1886 w Ida- und Marienhütte, zm.2 III 1950 w bawarskim Tutzig). Żona Maria Zyza z domu von Bethusy Huc (ur.17 VI 1895, zm.30 I 1985), syn Karl Eugen Heinrich (ur.9 XI 1918) i 2 córki. Do początków XX w. istniały dwa oddzielne majątki rycerskie: * Mrowiny o powierzchni 409 ha: grunty orne 368 ha, łąki 52 ha, las 38 ha; * Weselina o powierzchni 79,2 ha. Po ich połączeniu i dokupieniu ziemi powstał jeden wielki majątek mrowiński o powierzchni 635 ha: grunty orne 500 ha, łąki 52 ha, las 49 ha. W latach 1926-28 przeżywający kłopoty finansowe Kulmizowie sprzedali część ziemi. W wyniku tego powierzchnia majątku mrowińskiego zmniejszyła się do 474 ha (1937).W wielkim majątku mrowińskim były 4 folwarki: Mrowiny, Wostówka, Weselina i Bratoniów. Znajdowało się w nich 9-10 budynków mieszkalnych i ponad 20 gospodarczych. Liczba mieszkańców folwarków - 1885: 167, 1905: 198, 1925: 174. Największy był folwark mrowiński z 6-7 budynkami mieszkalnymi, kilkoma gospodarczymi, a także niewielkimi zakładami przetwórczymi. W XIX w. były to browar, cegielnia i młyn wodny. Ten ostatni zburzony został w trakcie rozbudowy zespołu pałacowego (1870-1871). Pod koniec XIX w. powstało kilka nowych zakładów wyposażonych w maszyny parowe: kraszarnia lnu, gorzelnia, mleczarnia, serownia oraz młyn. Na początku XX w. zlikwidowano młyn wodny w Weselinie, w 1926 r. jego ruiny znalazły się w granicach przypałacowego parku tarnawskiego. W latach 30-tych XX w. uruchomiona została niewielka przetwórnia ziemniaków. W 1922 r. majątek mrowiński specjalizował się w uprawie roślin przemysłowych (len, buraki) i ziemniaków. Hodowano bydło rasy holenderskiej: 274 sztuk.

Gospodarka chłopska

W 1885 r. obszar gminy wiejskiej wynosił 321 ha: grunty orne 156 ha, łąki 15 ha, las 13 ha. W pierwszych dekadach XX w. zmniejszyła się powierzchnia gruntów chłopskich, by ponownie wzrosnąć w latach 30-tych. W początkach XX w. Kulmizowie wykupili 3 z 5 gospodarstw kmiecych. Początkowo przyłączyli nabytą ziemie do folwarcznej, ale w następnych latach zmienili politykę. Wydzielili szereg nowych gospodarstw, które wydzierżawili osadnikom. W drugiej połowie lat 20-tych XX w. koloniści mogli wykupić ziemię, z czego z reguły skorzystali. Pod koniec lat 30-tych XX w. w Mrowinach było blisko 50 gospodarstw chłopskich. Dominowały małe poniżej 5 ha. Dużych było 12. Największe o powierzchni 41 ha (1922) należało do rodziny Luter. Powiększył się obszar gruntów należących do kościoła ewangelickiego - z ok. 0.26 ha w połowie XIX w. do 1,87 ha pod koniec lat 30-tych XX w.

Oblicze wsi

Eksploatacja kopalin. W drugiej połowie XIX w. rozpoczęto na pograniczu Żarowa i Mrowin wydobycie kaolinu i gliny. Na początku XX w. żarowska kopalnia węgla brunatnego powiększyła swoje pole eksploatacyjne o tereny należące do gminy mrowińskiej. Od drugiej połowy XIX w. przy drodze do Siedlimowic działał kamieniołom granitu. Jego właścicielami byli von Kulmiz, a zarządzali nim przez przedsiębiorstwo „Granit Werke C.Kulmiz” („Steinkohlenbergwerks Kulmiz”) z siedzibą w Ścinawce Górnej, które skupiało 4 kamieniołomy i jeden zakład przeróbki kamienia (stan na 1897 r.).

Przemysł. Pod koniec XIX w. powstała w Mrowinach fabryka wyrobów ogniotrwałych, którą założyli miejscowi chłopi bracia Langer. Nosiła nazwę „Chamottefabrik Gebrüder Langer zu Saarau/Konradswaldau”. W 1906 r. została przejęta przez „Zjednoczone Fabryki Szamotowe w Żarowie”. Jako zakład filialny działała do 1929 r., kiedy została zniszczona przez dwa pożary.

Rzemiosło i handel. Pod koniec XIX w. właściciel młyna-wiatraku wybudował w pobliżu starego nowy, mniejszy wiatrak. Przerabiano w nim zboże na śrutę i kaszę. Jednak po kilkunastu latach okres prosperity zakończył się z chwilą otwarcia w okolicy kilku zmechanizowanych młynów. Nie wytrzymując ich konkurencji właściciel wiatraków mrowińskich zmuszony był w 1908 r. zaprzestać działalności. Wkrótce teren, na którym stały oba młyny wykupiła powiększająca pole eksploatacyjne kopalnia węgla brunatnego. Ponieważ wkrótce i ona zaprzestała działalności, jeden z wiatraków nie został zniszczony i stał jeszcze w 1944 r. Według książki adresowej z 1938 r. 47 mieszkańców Mrowin pracowało w branży usług rzemieślniczych, głównie budowlanych. Przedwojenny mieszkaniec wsi A.Keil w swoich wspomnieniach wyliczył następujących rzemieślników: po 3 stolarzy i piekarzy, po 2 rzeźników, szewców, kowali i murarzy, fryzjera, siodlarza oraz technika budowlanego. W latach 30-tych XX w. działały w Mrowinach dwie karczmy z pełnymi koncesjami na wyrób i sprzedaż alkoholu. Jedna sięgała tradycjami do średniowiecza (nazwa „Gasthof und Gerichts Kretschmar”), druga powstała w XIX w. Do tego dochodziło kilka sklepów, w tym jeden z tzw. towarami kolonialnymi. Liczba domów mieszkalnych - 1785: 32+?; 1830: 74; 1871: 103; 1905: 107. Przed 1900 r. rozbudowano miejscowe ujęcia wody pitnej. W 1905 r. część wsi została podłączona do wodociągu zaopatrywanego przez zakład wspólny dla Żarowa, Mrowin i Kalna. W 1922-1924 r. Mrowiny zostały zelektryfikowane. W 1911 r. powstała ochotnicza straż pożarna (Freiwillige Feuerwehr).

Stosunki demograficzne

Liczba mieszkańców (wraz z Wostówką i Weseliną) - 1785: 316; 1830: 563; 1845: 605; 1871: 1046; 1905: 1642; 1925: 1562; 1939: 1524. W 1905 r. 21 mieszkańców Mrowin używało innego języka niż niemiecki, głównie polskiego. W XIX i XX w. wielu mieszkańców Mrowin straciło życie w trakcie epidemii chorób zakaźnych i wojen. W 1866 r. 60 osób zmarło na cholerę. Kilkunastu mieszkańców Mrowin i przysiółków poległo w wojnach z Austrią (1866 r.) i Francją (1870-71 r.). Na frontach I wojny światowej życie straciło ponad 70 mieszkańców Mrowin. Jeszcze więcej poległo w trakcie II wojny światowej. Wyznaniowo dominowali wśród mieszkańców Mrowin ewangelicy. Liczba katolików - 1830: 48; 1871: 178; 1905: 267; 1925: 286. W 1928 r. 160 mieszkańców Mrowin nie deklarowało przynależności do kościołów protestanckiego i katolickiego.

Szkoła

Szkoła ewangelicka została założona w 1743 r. - specjalnie wzniesiony dla jej potrzeb budynek został oddany do użytku 24 VI 1743 r. Pierwszym nauczycielem był zmarły w 1759 r. Samuel Mittman. Nowy piętrowy budynek szkolny wybudowany został w 1824-1830 r. W związku z wzrastającą liczbą uczniów kilkakrotnie był powiększany, po raz ostatni w 1892 r. W 1909 r. wybudowano kolejny, piętrowy pawilon szkolny. Oba budynki szkolne użytkowano jeszcze na początku lat 30-tych XX w. Łącznie było w nich 7 izb lekcyjnych. Do szkoły uczęszczały dzieci z Mrowin, Tarnawy, Weseliny i Wostówki. W XX w. stopniowo zacierał się charakter wyznaniowy szkoły, do której uczęszczało coraz więcej dzieci z rodzin katolickich. W latach 30-tych XX w. szkoła stała się bezwyznaniową, finansowaną przez gminę. Liczba uczniów - 1888: 261 (podzielonych na 3 klasy); 1910: 372 (6 klas); 1930: 210 (7 klas). Liczba nauczycieli - początek lat 40-tych XIX w.: 1; 1888: 2; 1911: 5; 1930: 6; 1939: 4.

Losy wsi oraz jej mieszkańców pod koniec wojny i w pierwszych latach powojennych

W styczniu 1945 r. mieszkańcy Mrowin po raz pierwszy zetknęli się ze skutkami przegranej wojny, gdy przez ich wieś przeciągnęli uchodźcy z terenów zaodrzańskich. Pod koniec stycznia do służby w Volksturmie powołano wszystkich mężczyzn w wieku 50-60 lat. W połowie lutego pod Mrowiny dotarły wojska radzieckie kończące kilkutygodniową ofensywę na Dolnym Śląsku. Linia frontu ustabilizowała się na 2,5 miesiąca, a przebiegała na tym odcinku zboczami Góry Krukowskiej. Prawie wszystkich mieszkańców Mrowin ewakuowano w okolice Wałbrzycha, Kłodzka, a niektórzy dotarli do Czech i Saksonii. Po zakończeniu działań wojennych część z nich powróciło do splądrowanych przez Rosjan Mrowin. Wiosną-latem 1946 r. mieszkało we wsi ok. 700 Niemców (wg różnych danych od 680 do 766). Większość wysiedlono w dwóch turach w 1946 r. Latem ponad 350 osób, które znalazły się w transporcie odprawionym 3 VIII z Kraszowic, dotarło przez Kaławsk do brytyjskiej strefy okupacyjnej. Osiedleni zostali w okolicach Salzgitter i Braunschweig. Stu kilkudziesięciu Niemców zmuszonych było opuścić Mrowiny 6, 7 i 8 X. Przesiedlono ich do radzieckiej strefy okupacyjnej w okolice Bautzen i Zittau. Nieliczni „reklamowani” w 1946 r. zostali wysiedleni w następnym roku do brytyjskiej i radzieckiej strefy okupacyjnej. Pewną liczbę pozostałych Niemców przesiedlono pod koniec lat 40-tych do Morowa i Jeżowa Sudeckiego, a Polskę pozwolono im opuścić dopiero na przełomie 1957/58 r. Polacy zaczęli osiedlać się w Mrowinach w początkach lipca 1945 r. Pod koniec tego roku mieszkało we wsi 156 osób narodowości polskiej. Większość pochodziła z powiatów Bochnia i Wadowice. W 1946 i 1947 r. osiedlali się w Mrowinach zarówno repatrianci z zachodu, jak przesiedleńcy z terenów wschodnich i Małopolski.

Polska nazwa wsi

Decyzja o zmianie niemieckiej nazwy na polską zapadła dopiero na przełomie 1945/46 r. Sporą trudność sprawiło znalezienie odpowiedniej nazwy. W grudniu 1945 r. władze gminne zaproponowały przemianować wieś na Konary. Komisja nazewnicza URM zdecydowała się jednak na powiązany znaczeniowo z Konradswaldau Konradów. Po kilku miesiącach uznano jednak tę nazwę za mało trafną i po raz drugi przemianowano wieś, tym razem na obowiązujące do dziś Mrowiny. Nazwa ta nie ma nic wspólnego z niemieckim Konradswaldau, którego polskimi odpowiednikami są „Konradowy Las”, „Konradów”, „Konradówka”.

Stosunki własnościowe w rolnictwie

Władze polskie przejęły w 1945 r. cały majątek mrowiński z pałacem. Początkowo administrował nim WUZ w Cieplicach, który najpóźniej wiosną 1946 r. wydzierżawił go na 6 lat zakładom chemicznym w Żarowie. Zabudowę folwarczną tworzyło wtedy 9 domów mieszkalnych, piekarnia, 5 murowanych stodół, 2 stajnie, obora, owczarnia, trzypiętrowy spichlerz i kuźnia, a także „kompleks przetwórczy”: gorzelnia, młyn oraz wytwórnie sacharyny i płatków ziemniaczanych. Zachowało się sporo maszyn rolniczych, w tym traktor, młockarnia, kilka snopowiązałek i żniwiarek. Zabudowa zajmowała obszar 30 ha, grunty orne 322 ha, a łąki i pastwiska 33 ha. Obszar całego majątku wynosił 393 ha. W lipcu 1946 r. z powodu min odłogiem leżało 40 ha ziemi, a na reszcie uprawiano warzywa, ziemniaki i buraki cukrowe. Całą produkcję rolniczą przejmowały zakłady chemiczne na zaopatrzenie dla swoich pracowników. W majątku zatrudnieni byli w majątku pracownicy niemieccy - w maju 1946 r. dyrekcja zakładów chemicznych starała się wyreklamować od wysiedlenia 53 robotników rolnych i 62 członków ich rodzin, obiecując przekwaterować wszystkich do zabudowań folwarcznych. Latem 1946 r. powiatowi inspektorzy rolni zakwalifikowali majątek jako nadający się pod osadnictwo spółdzielczo-parcelacyjne dla 50 rodzin. Ostatecznie na przełomie lat 40- i 50-tych utworzono PGR. Do początku lat 90-tych kilkakrotnie zmieniał się status gospodarstwa - było samodzielnym przedsiębiorstwem, częścią dużego kombinatu, a pod koniec lat 80-tych zakładem rolnym PGR Szczepanów. Prowadzono w nim uprawę zbóż, rzepaku i buraków cukrowych, hodowlę bydła oraz trzody chlewnej. Jeszcze w latach 40-tych zlikwidowano przyfolwarczne zakłady przetwórcze. Przetrwała jedynie gorzelnia, która pod koniec lat 80-tych wytwarzała ok. 300 000 l. surówki gorzelnianej. Przy PGR - ZR działało laboratorium chemiczne przeprowadzające analizę gleb, pasz, kiszonki i wyrobów gorzelnianych. W czerwcu 1993 r. PGR Szczepanów przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa. W 1949 r. powstała spółdzielnia produkcyjna, która funkcjonował pod nazwą „Przyszłość” do 1957 r. W 1961 r. powstało Kółko Rolnicze.

Wiosną 1949 r. na 28 gospodarstw chłopskich było aż 24 średniej wielkości 5-10 ha i tylko 4 małe 2-5 ha. W latach 80-tych w użytkowaniu rolników indywidualnych znajdowało się ponad 220 ha ziemi, w tym 175 ha gruntów ornych. Liczba gospodarstw rolnych 1984/88: 49/48; w tym 32 poniżej 5 ha i 14/15 pow. 7 ha. Część mieszkańców wsi utrzymywała się z działalności pozarolniczej, głównie z pracy w żarowskich zakładach przemysłowych. Wiosną 1949 r. doliczono się w Mrowinach aż 35 „domów robotniczych”.

Liczba mieszkańców

I 1948: 792; X 1948: 894; IV 1949: 980; 1970: 1257; 1985: 1215; 1989: 1012; 1992: 980; 2004: 979.

Sołtysi

Do III 1949: Jan Piasecki; przed 1949-po 1950: Zdzisław Costaz(z)a; przed V 1958: Maciej Śliwa; I 1961 – 1974 -: Kazimierz Mazur; 1978 - 1998: Bronisław Stachowiak; od 1998 r. Kazimierz Dziedzic.

Usługi i handel

Do końca lat 40-tych zlikwidowane zostały drobne zakłady produkcyjno-usługowe (młyn, 3 piekarnie i przedsiębiorstwa budowlane), a także większość warsztatów rzemieślniczych. W latach 60-tych była w Mrowinach tylko kuźnia. W latach 70-80-tych działały we wsi 2-3 sklepy, gospoda-bar, placówka „RUCH”.

Infrastruktura techniczna

W 1945 r. Mrowiny były wsią w całości zelektryfikowaną, do większości domów podciągnięte były wodociągi i kanalizacja, nieźle rozwinięta była sieć telefoniczna. Przez szereg lat nie przeprowadzono żadnej poważniejszej inwestycji techniczno-komunalnej. Dopiero w latach 60-tych wymieniono część sieci energetycznej. Na przełomie lat 60- i 70-tych założono oświetlenie uliczne, a w 1970 r. nazwano ulice. W latach 70-tych wyremontowano sieć wodociągową, kanalizację burzową i drogi, przy których położono chodniki. W 1995 r. oddano do użytku sieć gazociągową. W latach 1998-2004 zmodernizowano ulice w obrębie Mrowin, drogi prowadzące do Imbramowic i Siedlimowic, a także wybudowano nową do strefy ekonomicznej.

Szkoła

Podjęła działalność wiosną 1946 r. W roku szkolnym 1948/1949 realizowała czteroklasowy program nauczania, a zatrudnionych w niej było dwóch nauczycieli, małżeństwo Dotlickich. W początkach lat 50-tych wzrost liczby dzieci w wieku szkolnym oraz zatrudnienie nowych nauczycieli umożliwiło realizację pełnego programu nauczania. Szkoła najpierw siedmio-, a później ośmioklasowa istniała w Mrowinach do lat 70-tych. Dysponowała dwoma oddalonymi od siebie budynkami. W starszym, dawnej plebani, mieściły się 4 niewielkie izby lekcyjne i salka na pomoce naukowe. Jego stan techniczny od początku był kiepski, a na przełomie lat 50- i 60-tych nadawał się już na dobrą sprawę tylko do rozbiórki. W drugim budynku były 2 izby lekcyjne, kancelaria szkoły i mieszkania nauczycielskie. Od końca lat 50-tych władze gromady Żarów zgłaszały pilną potrzebę wybudowania nowej szkoły w Mrowinach. Władze wyższego szczebla pozostawały jednak na to głuche. Brakowało też środków na przeprowadzenie gruntowych remontów istniejących obiektów. Pieniądze otrzymano pod koniec lat 60-tych i rozpoczęto remont „młodszego” budynku. Zakończył się dopiero w 1972 r., w jego trakcie powiększono liczbę izb lekcyjnych, stworzono zaplecze sanitarne. Liczba uczniów - 1959/60: 254; 1962/63: 1967/68 371. Liczba oddziałów szkolnych 1960 r. 9, 1967 r. 10. W latach 60-tych w szkole zatrudnionych było 8 nauczycieli. W 1973 r. zreorganizowano szkolnictwo gminne - placówka łazańska został sprowadzona do rangi filii ZSG realizującej trzyletni program nauczania początkowego. Liczba uczniów spadła do 64 w roku szkolnym 1975/76. Na początku lat 80-tych przywrócono szkole samodzielność. W roku szkolnym 1992/93 w 5 oddziałach klasowych uczyło się 69 dzieci. W latach 1995-1996 wybudowano sanitariaty i zaadoptowano jedno z pomieszczeń na salę gimnastyczną. W 2003 r. władze gminne uznały, że szkoła mrowińska ze względu na małą ilość uczniów powinna zostać zlikwidowana lub przekształcono w tzw. „małą szkołę”. Po kilkunastomiesięcznych konsultacjach burmistrz Żarowa postanowił pod koniec 2004 r., aby ze względów społecznych szkoła jeszcze przez kilka lat funkcjonowała jako placówka gminna.

Szkolnictwo zawodowe

W latach 40- i 50-tych XX w. działała w Mrowinach Publiczna Szkoła Przysposobienia Rolniczego, do której mogli uczęszczać rolnicy legitymujący się ukończeniem kilku klas szkoły podstawowej.

Placówki wychowawcze

W latach 50-tych powstał w Mrowinach Zakład Poprawczy, następnie Wychowawczy podległy Ministerstwu Sprawiedliwości. Działała w nim Zawodowa Szkoła Specjalna. W latach 80-tych Zakład Wychowawczy przemianowano w Państwowy Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy.

Placówki oświatowo-kulturalne

Świetlica istniała od końca lat 40-tych XX w. Od drugiej połowy lat 60-tych do lat 90-tych funkcjonował klub „RUCH”. W latach 50-tych powstał punkt biblioteczny. W 1958 r. zorganizowano w Mrowinach bibliotekę gromadzką. W 1973 r. została przekształcona w punkt filialny Miejsko-Gminnej Biblioteki w Żarowie. Istniał do 2003 r., kiedy został zlikwidowany uchwałą Rady Miejskiej.

Sport

Ogniwo LZS powstało w pierwszej połowie lat 50-tych. Jeszcze w 1956 r. nie miało własnego boiska. W 1988 r. działały trzy sekcje piłki nożnej: seniorów klasy „B”, juniorów i młodzików. Drużyna seniorów występując pod nazwą „Zieloni Mrowiny” zajęła w sezonie 1989/1990 pierwsze miejsce w strzegomskiej grupie klasy „B” i awansowała do rozgrywek klasy „A”. Po roku spadła jednak do niższej klasy rozgrywek, a wkrótce został zlikwidowana. W 2002 r. reaktywowano „Zielonych Mrowiny”, którzy po zaledwie jednym sezonie gry w powiatowej lidze LZS, awansowali w 2003 r. do klasy „B” rozgrywek OZPN. W rozgrywkach sezonu 2004/2005 „Zieloni” zajęli pierwsze miejsce i awansowali do klasy „A”.

Ochotnicza Straż Pożarna

Istniej od pierwszych lat powojennych. W latach 90-tych XX w. otrzymała nowy wóz bojowy, sztandar (1995), a w 1998 r. została wyremontowano remiza.

Kościół ewangelicki

W 1742 r. właściciel Mrowin i kilku sąsiednich majątków Samuel Adolf von Winterfeld, który dosłużył się w wojsku pruskim stopnia podpułkownika, wystąpił do nowego władcy Śląska Fryderyka II z prośbą o zgodę na wybudowanie w swoich posiadłościach domu modlitwy (Bethaus) dla protestantów. Uzyskał ją bardzo szybko, na dodatek nie skrępowaną tak licznymi zastrzeżeniami, jak w przypadku innych okolicznych świątyń protestanckich. Już 22 VII 1742 r. w prowizorycznie zaadoptowanej stodole odbyło się pierwsze nabożeństwo protestanckie, które odprawił pastor ze Świdnicy. W październiku 1742 r. pastorem w Mrowinach został Johann Georg Lemberg. Wkrótce rozpoczęto budowę domu modlitwy, którą ukończono po niespełna 10 miesiącach. Uroczyste poświęcenie Bethausu odbyło się 18 VIII 1743 r. Koszty budowy w 2/3 pokryli właściciele mrowińskich dóbr rycerskich, którzy stali się patronami kościoła i parafii. Zobowiązali się do partycypowania w przyszłości w takim samym stopniu w kosztach utrzymania świątyni. Gmina pokryła 1/3 kosztów budowy Bethausu. Zapożyczyła się w tym celu u właścicieli Mrowin. Spłata długu przeciągała się i ostatecznie Zofia Elżbieta, już jako pani von Nostitz, podarowała w testamencie gminie niespłaconą kwotę. Na utrzymanie kościoła łożyć mieli nie tylko mieszkańcy Mrowin, ale też ludność protestancka z okolicznych miejscowości przyłączonych do gminy wyznaniowej. Były to Imbramowice, Kalno, Kruków, Marcinowiczki, Pyszczyn, Tarnawa, Zastruże, przysiółki Weselina i Wostówka, a do 1845 r. także Mikoszowa. Ukończony w 1743 r. Bethaus zbudowany był z cegły i kamienia łamanego w stylu surowego „protestanckiego” baroku. W 1744 r. dobudowano do niego dwudziestopięciometrową wieżę zwieńczoną hełmem i z zegarem. W październiku 1746 r. zawieszono na niej trzy dzwony. W tych elementach mrowiński Bethaus różnił się od innych okolicznych świątyń protestanckich, które zgodnie z zarządzeniem władz pruskich do końca lat 50-tych XVIII w. nie miały wież i dzwonów. Łaskawość władz pruskich wobec świątyni mrowińskiej można tłumaczyć chwalebną z punktu widzenia nowego władcy Śląska przeszłością von Winterfelda. Bethaus mrowiński wyróżniał się też trwałością konstrukcji i wielkością. Przez wiele lat nie wymagał poważniejszych remontów ani rozbudowy. W 1751 r. gmina protestancka i Zofia Elżbieta von Nostitz ufundowali wspólnie organy. W 1817 r. gmina sfinansował remont wieży. W trakcie prac budowlanych znaleziono wewnątrz guza zwieńczającego hełm kasetkę. Znajdowały się w niej: spisana przez pastora Lemberga krótka kronika wydarzeń polityczny z lat 1740-1744, opis budowy kościoła z listą osób wchodzących w skład rady gminnej, 6 i 15-groszowe monety z 1744 r. (z wizerunkiem Fryderyka II na awersie i pruskiego orła na rewersie). Znalezione rzeczy ponownie umieszczono w guzie hełmu wieży, dołączając do nich kontynuacje kroniki autorstwa ówczesnego pastora Johanna Samuela Hoefera oraz wykaz osób, które złożyły datki na renowacje wieży. W trakcie rozbiórki kościoła w latach 60-tych XX w. znaleziono kasetkę i jej zawartość zdeponowano w świdnickim Muzeum Dawnego Kupiectwa. Trzecią kronikę parafii mrowińskiej napisał i opublikował drukiem w 1893 r. kolejny jej pastor, a zarazem superintendent strzegomskiego powiatu kościelnego Friedrich Wiese.

Po I wojnie światowej odrestaurowano wnętrze kościoła. W 1921 r. Marie von Kramsta ufundowała tablicę z wykazem 109 poległych w trakcie I wojny światowej mieszkańców parafii. W 1924 r. gmina wyznaniowa i właściciele dóbr mrowińskich złożyli się na zakup nowych dzwonów (stare zostały „podarowane Ojczyźnie” w czasie wojny) oraz organów. Przy budowie tych ostatnich wykorzystano elementy starych organów. W czasie II wojnie światowej kościół nie poniósł żadnego uszczerbku. Jednak po wysiedleniu ludności niemieckiej nie został zagospodarowany. Bardzo szybko wyszabrowane zostało wyposażenie, „zniknęły” nawet okna i drzwi. Wpływ czasu i ludzi spowodował, że proces niszczenia przebiegał bardzo szybko. W 1959 r. usunięto ze względów bezpieczeństwa dach ze zdewastowanej budowli. W 1964-1966 r. rozebrano kościół, ale pozostawiono wieżę. Nie zadbano jednak o jej należyte zabezpieczenie i w rezultacie dalej niszczała. Wielokrotnie na zebraniach władz gromadzkich i sołeckich poruszano sprawę wieży. Proponowano albo ją wyremontować, albo rozebrać, przy czym dużo więcej zwolenników miało to drugie rozwiązanie. Ostatecznie w latach 70-tych zabezpieczono wieżę zamurowując otwory w dolnej kondygnacji.

Plebania. Wybudowana w 1743 r. po północnej stronie kościoła (ukończona 10 VI 1743 r.). Rozbudowana w 1924 r., po II wojnie światowej została zaadoptowana na budynek szkolny.

Cmentarz. Kościół otaczał niewielki cmentarz. Pod koniec XIX w. był zbyt mały, jak na potrzeby wsi i parafii. W związku z tym przy mauzoleum rodu von Kulmiz (obecnie kaplica modlitewna) założono nowy cmentarz otoczony 1,5 m murem kamiennym. Użytkowany do lat 40-tych XX w., zamknięty został po wysiedleniu ludności niemieckiej. Wkrótce został niemal całkowicie zniszczony. Do 1974 r. zachowało się na obu cmentarzach tylko kilka nagrobków, najstarszy z 1809 r.

Opracowanie
Tomasz Ciesielski
(Monografia Historyczna Gminy Żarów 2006) 

Uzupełnienie i poprawa
Bogdan Mucha