Historia miejscowości - Przyłęgów

PRZYŁĘGÓW (NIEM. PREILSDORF)

Priolsdorf (ok.1300 r.); Prielzdorff (1367); Pryelsdorff (1369, 1370, 1379, 1380); Preyolsdorf (1388); Preilzdorf (1403); Preyelsdorff (1451); Preilsdorf (1473, 1492, 1550, 1579, 1594, 1604, 1706); Preyslisdorff (1479); Preyelßdorf (1479); Preisdorff (1666); Preylsdorf (1736); Preylsdorff (1743)

Położenie geograficzne: Wzgórza Strzegomskie, 50°57’ N i 16°28’ E.

Początki wsi

Pierwsza wzmianka źródłowa o Przyłęgowie pochodzi z ok. 1300 r. W „Liber fundationis” biskupstwa wrocławskiego wymieniono wieś „Priolsdorf”, której obszar wynosił 28 łanów, a dziesięcinę płacono z 24 łanów. Podział gruntów świadczy, że do końca XIII w. Przyłęgów został lokowany lub relokowany na prawie niemieckim. Niemiecką nazwę wsi próbuje się wyprowadzać od jej założyciela - zasadźcy, którym miała być osoba nosząca imię-przezwisko Breiling (Preiling - Preiland).

Właściciele dóbr i wsi

Pierwsi znani właściciele Przyłęgowa to panowie de Mois. W 1367 r. Albert „de Mogis” za zgodą Konrada, Nikolasa i Heinricha zapisał na ojcowiźnie składającej się z Przyłęgowa i Pastuchowa 10 grzywien dożywocia swojej żonie Marite Bierchen. W 1369 r. drugi z braci Henryk sprzedał z prawem wykupu 4 grzywny czynszu Henrykowi i Janowi (Hannos) von Beugendorf. Zimą 1370 r. Albert „de Moges” sprzedał swoją część Przyłęgowa składającą się z 4 łanów alodialnych i 9 grzywien rocznego czynszu Petsche (Petschconi) i Burgmanowi von Schindel. Przedstawiciele tego rodu występują jako właściciele Przyłęgowa do końca XV w. W 1473 r. nieznany z imienia von Schindel dokonał zapisu na dobrach przyłęgowskich na rzecz Albrechta von Bock z Dzierżkowa. W 1479 r. majątek należał do braci Petschke i Wolfa Baumanna von Schindel. W 1492 r. Hans i Burgmann von Schindel z Grobli sprzedali Hansowi von Schindel z Siedlimowic 3 grzywny rocznego czynszu w Przyłęgowie. Do Schindelów należała tylko część wsi, może ograniczona do działu zakupionego od Alberta Mogisa. W latach 80-tych XIV w. inny dział należał do Hermana von Grunow, który wiosną 1388 r. sprzedał Heinrichowi von Bolz 4 grzywny rocznego czynszu z Przyłęgowa i folwarku w Pastuchowie. W 1403 r. w źródle wymieniono jako właściciela Przyłęgowa rycerza Buschke von Mühlheim. Nie wiadomo czy właścicielem jakiegoś działu wsi był wspomniany w dokumencie z 1451 r. ławnik sądu książęcego Hannas Schaulteze von Preylsdorf.

Na przełomie XV/XVI w. Przyłęgowem władali panowie von Reibnitz i Schindel z Wieśnicy. W latach 1506-1514 wykupił ich Nikolas von Seidlitz ze Strzelec. Najpierw 15 V 1506 r. nabył majątek ziemski wraz z użytkami prawnymi od Dipranda von Reibnitz, a następnie 9 grzywien czynszu od Hansa von Schindel. Jednak już w 1521 r. Hans Seidlitz ze Strzelec sprzedał Przyłęgów Hansowi Buschke von Mühlheim z Pielaszkowic. Był on właścicielem wsi jeszcze w 1550 r., a z tego tytułu miał wystawiać na wyprawę wojenną 1/2 żołnierza jazdy. Potomkowie Hansa władali Przyłęgowem do lat sześćdziesiątych XVII w. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych XVI w. Dieter von Mühlheim, który pobierał świadczenia od 11 kmieci przyłęgowskich i z 23 łanów ziemi. W 1594 r. Hans, który zobowiązany był wystawiać na wyprawę wojenną 1/2 żołnierza jazdy. W 1604 r. nie wymienieni z imienia jego spadkobiercy dokonali na dobrach przyłęgowskich zapisu na rzecz Melchiora i Hansa von Seidlitz. Ostatnim von Mühlheim władającym Przyłęgowem jeszcze w 1660 r. był Hans. W latach 60-tych XVII w. dobra należały do Hartwiga von Messenau, piszącego się z Borzygniewa i Przyłęgowa. W 1663 r. wdał się on w spór graniczny z właścicielem sąsiednich Łażan. Zakończył się on tragicznie dla tego ostatniego, Sigmunda von Nostitz, zastrzelonego 17 VII 1663 r. przez ludzi von Messenau.

Na początku XVIII w. właścicielem Przyłęgowa był Heinrich von Falckenhayn. W 1742 lub 1743 r. Przyłęgów i Mikoszową nabył Karl Gotthard hr. von Schaffgotsch. W latach 1747-1758 majątkiem władał Ernst Ferdinand baron Mudrach. Testamentem sporządzonym 26 XII 1757 r. uczynił spadkobiercą całej majoratu Leśnica (Wrocław-Leśnica) Christinę Charlottę Maximilianę Ernestinę baronową von Mudrach (ur. 5 X 1744, zm.2 VIII 1795). Zgodę królewską na objęcie spadku, który tworzyły też Mikoszowa, Przyłęgów i część Bukówki otrzymała ona w styczniu 1759 r., a 4 IX 1761 r. poślubiła we Wrocławiu Joachima Karla hr. von Maltzan (ur.28 XII 1733, zm.10 IX 1817). Joachim Karl w 1779 r. lub dopiero w 1787 r., po objęciu po śmierci ojca „Wolnego Państwa Milicz”, przekazał majątki ziemskie z okolic Środy i Świdnicy (obok Przyłęgowa i Mikoszowej, także Leśnica, Burkatów, Górna i Dolna Bystrzyca oraz Lubachów) swojemu synowi Joachimowi Kasimirowi Alexandrowi von Maltzan. W 1792 r. dobra mikoszowsko-przyłęgowskie kupił od Joachima Kasimira von Maltzan za 89000 tlr. Franz Joseph von Mutius auf Bertheldsdorf (na Gościsławiu). Jego spadkobiercom był syn Franz Bernhard von Mutius, który władał Przyłęgowem jeszcze na początku drugiej połowy XIX w.

Oblicze gospodarcze wsi

Wielkość wsi i podział gruntów ok. 1300 r.: a) zwolnione z uiszczania dziesięciny dwułanowy folwark i sołectwo o tej samej wielkości; b) 24 łany opłacające dziesięcinę. Ziemia ta rozdzielona była pomiędzy kmieci, którzy w ograniczonym stopniu byli jej współwłaścicielami. Utrzymali oni swój stan posiadania do drugiej połowy XVI w. W 1576 r. 11 kmieci gospodarowało na 23 łanach, a całość dochodów pana wsi stanowiły pobierane od nich czynsze pieniężne (nieco ponad 26 grzywien) i w naturze (20 małdratów zboża). Wartość majętności przyłęgowskiej oszacowano dla celów podatkowych w 1550 r. na 875, a w 1579 r. na 800 florenów. Do lat 30-tych XVIII w. liczba kmieci spadła do siedmiu i utrzymała się na tym samym poziomie aż do pierwszej połowy XIX w. (1765, 1784, 1800, 1829). Zagrodników było w tym czasie 15, w tym 8 (1736) - 7 (ok. 1765-1784) czynszowych, a komorników 2 (1736) - 3 (ok.1765, 1784 i 1800 r.) - 5 (1829). W pierwszej połowie XVIII w. były dwa folwarki. W 1761 r. kwaterujący w Przyłęgowie Rosjanie wywołali pożar, który strawił jeden z folwarków oraz po 2 gospodarstwa kmiece i zagrodnicze. Właściciele wsi zrezygnowali z odbudowy zniszczonego folwarku, rozbudowując ocalały. Około 1765 r. fiskus pruski szacował dochodowość majątku przyłęgowskiego na 14760 talarów. Spore dochody przynosiły młyn-wiatrak oraz karczma, która posiadała prawa gorzelnicze. Ponieważ od Strzegomia dzieliła Przyłęgów mniej niż mila, wieś znajdowała się w zasięgu przywileju browarniczego miasta. Zakazany był w niej wyrób piwa, a sprzedawane mogły być tylko wyroby browarów strzegomskich. Nie zawsze tego przestrzegano. W 1722 r. po wykryciu nadużyć związanych z pochodzeniem sprzedawanego w Przyłęgowie piwa, właściciel wsi musiał zapłacić 200 dukatów kary, zrekompensować straty poniesione przez strzegomskich browarników i zobowiązać się do nabywania od nich w przyszłości określonej ilości piwa. W 1736 r. dzierżawcą karczmy był Friedrich Blümmel. W granicach Przyłęgowa wydzielony był widymut kościelny. Jego powierzchnia wynosiła w 1829 r. 40 morgów pruskich (10 ha), a administrowała nim parafia jaroszowska. W 1829 r. w skład zabudowy folwarcznej wchodziły 2 domy mieszkalne, 6 gospodarczych i kraszarnia lnu. Dominium specjalizowało się w hodowli zwierzęcej: 30 koni, 80 kur i 600 owiec rasy merynos. Do początku lat 40-tych XIX w. stada owcze powiększyły się do 800 sztuk, podjęto też chów bydła - 152 sztuk.

W uprawach roślinnych duże znaczenie obok zboża miał len. W pierwszej połowie XIX w. był we wsi młyn-wiatrak i karczma z gorzelnią. Już w latach 1822-1826 r. chłopi przyłęgowscy wykupili feudalne powinności służebne i pieniężne. Ostateczny podział gruntów dokonał się w połowie XIX w. Dominium przypadło 214 ha, a ludności chłopskiej 245 ha (stan w 1885 r.). Dobra rycerskie przejęły lepsze gleby, natomiast chłopom przypadły gorsze, położone na terenie pagórkowatym. W 1829 r. chłopi byli właścicielami 35 budynków mieszkalnych i 32 gospodarczych.

Dobra rycerskie Przyłęgów

W drugiej połowie XIX w. właścicielem dominium był Gustaw van Heese na stałe mieszkający we Wrocławiu. W 1888 r. dobra przyłęgowskie i sąsiednie mikoszowskie nabyła Maria von Kramsta. Prowadziła ona aktywną działalność gospodarczą, a także charytatywną. Doprowadziła do podniesienia poziomu kultury rolnej w swoich majętnościach ziemskich, finansowała budowę oraz działalność szkół, dziecięcych sanatoriów, kościołów i kaplic. Zmarła 27 VII 1923 r. zapisując wszystkie swoje majętności spadkobiercom swojej siostry Anny (zm. 1900) i jej męża Alfreda von Wietersheim. Rozległe dobra zostały podzielone pomiędzy potomstwo dwóch ich najstarszych synów Waltera i Alfreda von Wietershaim. Synowie pierwszego Alfred i Kurt Georg przejęli Jaroszów z Bartoszówkiem i Rusko z Gościsławiem, a spadkobierca poległego latem 1915 r. na froncie rosyjskim Alfreda i Marii Therese z domu von Colmar, Hans Christoph Herbert Klemens Gerhard Wolf von Wietersheim odziedziczył majątek przyłęgowsko-mikoszowski. Wykonując zalecenie zawarte w testamencie Marii von Kramsta, uzyskał 31 VIII 1926 r. wraz z nowym właścicielem Ruska Kurtem Georgem sądową zgodę na zmianę nazwiska na von Kramsta-Wietersheim. Hans Christoph urodził się 29 VII 1900 r. w Nowym Dworze koło Trzebnicy, a zmarł w podmonachijskim Baldham 1 II 1984 r. Do 1945 r. władał fideikomisem Wierzbice - Królikowice - Nowy Dwór oraz dobrami dziedzicznymi Morowa, Pastuchów, Czechy i Międzyrzecze. Ze związku małżeńskiego z Hertą Elisabeth Beate z domu von Johnston miał 5 córek i syna Eugena (ur. 27 VII 1931). W drugiej połowie XIX w. obszar dóbr rycerskich wynosił 214 ha: 171 ha grunty orne, 40 ha łąki, 3 ha las. W XX w. powiększył się w wyniku zakupu ziemi chłopskiej do 264 ha w 1922 r. i 292 ha przed 1930 r. Wzrósł też areał gruntów ornych do 228 ha w 1937 r. Folwark gruntownie przebudowany pod koniec XIX w. W skład jego zabudowy wchodziło 5 domów, w których mieszkali pracownicy folwarczni i ich rodziny: 1885 r. 69, 1905 r. 56, 1922 r. 52 osoby. Dominium specjalizowało się w uprawie zbóż i roślin przemysłowych, a także hodowli. W drugiej połowie XIX w. bydła rasy fryzyjskiej, a w XX w. śląskiej. Hodowla miała charakter mleczny - mleko sprzedawano do Wałbrzycha. Stan pogłowia zwierząt na folwarku w 1922 r.: 113 krów, 12 koni i 6 świń. W latach 30-tych XX w. ponownie powrócono do zarzuconej w drugiej połowie XIX w. hodowli owiec merynosów.

Gmina wiejska

Podział ziemi chłopskiej. W 1885 r.: 178 ha grunty orne, 48 ha łąki i 9 ha las. Duży areał przeznaczony na pastwiska związany był z dobrze rozwiniętą hodowlą bydła. Wśród gospodarstw chłopskich dominowały średnie (5-15 ha) i duże powyżej 15 ha. W XX w. dominium wykupiła dwa duże gospodarstwa kmiece. Pod koniec lat 30-tych XX w. było w Przyłęgowie 19 gospodarstw chłopskich. Jedno o powierzchni 33,4 ha, choć było własnością Hansa Christopha von Wietershaim-Kramsta, to nie zostało włączone administracyjnie do dóbr rycerskich. Przed 1937 r. zostało wykupione przez długoletniego dzierżawcę E.Büttnera. Dwa inne wielkie gospodarstwa należały do rodzin chłopskich Bumel (35,2 ha) i Finke (28,6 ha). Rolnictwo nie było jedynym źródłem utrzymania dla mieszkańców Przyłęgowa. Część pracowało w pobliskich zakładach przemysłowych i kopalniach (Żarów, Łażany, Rusko i Jaroszów) - 7 w 1938 r. Rzemiosłem i handlem zajmowało się przed wybuchem II wojny światowej 10 mieszkańców Przyłęgowa. We wsi były sklep i gospoda należąca do rodziny Meissner.

Stosunki demograficzne

Liczba mieszkańców - 1784: 192; 1829: 281; 1842: 292; 1871: 380; 1905: 443; 1925: 406; 1929: 437; 1939: 378. Pod względem wyznaniowym dominowała ludność protestancka. Liczba katolików - 1829: 23, 1842: 22; 1871: 43, 1905: 69, 1929: 53.

Szkoła

Szkoła ewangelicka w Przyłęgowie powstała w 1758, 1760 lub 1773 r. Kilkakrotnie zmieniała się jej siedziba. O pierwszym budynku szkolnym nie zachowały się żadne informacje, nie można wykluczyć, że lekcje odbywały się w wynajętej izbie w chałupie chłopskiej. Nowy lub pierwszy budynek szkolny został wybudowany w 1820 r. Kolejny sfinansowała w dużym stopniu właścicielka dóbr Maria von Kramsta, a został ukończony w 1895 r. W parterowym budynku znajdowały się izby lekcyjne i mieszkanie nauczycielskie. W XIX w. w szkole przyłęgowskiej zatrudniony był jeden nauczyciel, a w XX w. dwóch. Liczba uczniów 1869 r. 86; 1888 r. 128 podzielonych na 3 klasy; 1909 r. 96 w 2 klasach; 1929 r. 62 w 2 klasach. Patronat nad szkołą sprawował właściciel miejscowych dóbr rycerskich. W latach 30-tych XX w. placówka została przekształcona w bezwyznaniową szkołę ludową.

Cmentarz ewangelicki

Został założony w 1784 r. ze względów praktycznych - w miesiącach zimowych uciążliwe były pochówki na odległym o kilka kilometrów cmentarzu w Rusku. Plac pod cmentarz przyłęgowski podarował właściciel wsi. Decyzją władz gminy Żarów został zamknięty w 1953 r. Na terenie pocmentarnym zachowało się kilka płyt nagrobnych, najstarsza z 1920 r.

Pierwsze lata powojenne

W trakcie działań wojennych zimą-wiosną 1945 r. w Przyłęgowie zniszczonych zostało 12 budynków mieszkalnych i gospodarczych (5 całkowicie i 2 częściowo zniszczone gospodarstwa rolne). Do lata 1946 r. mieszkało we wsi według statystyk urzędowych 177-178, a według obliczeń miejscowego sołtysa z IV 1946 r. aż 212 Niemców. Większość wysiedlono 6 i 7 VIII 1946 r. Niemieccy mieszkańcy Przyłęgowa zajęli 7 wagonów w transportach kolejowych, które 7 i 8 VIII zostały wyprawione z Kraszowic do Tuplic i dalej do radzieckiej strefy okupacyjnej. Sześciu Niemców z Przyłęgowa dołączono do transportu sformowanego 6 X 1946 r. Pierwsi Polacy osiedlili się w Przyłęgowie już w połowie lipca 1945 r. Pod koniec 1945 r. mieszkało we wsi 24 osadników polskich. Przybyli z powiatów Wadowice, Bochnia, Częstochowa, Dubno, Lwów i Żółkiew. Polacy obsadzili wszystkie gospodarstwa rolnicze do końca 1946 r.

Polska nazwa wsi

Nadana latem 1945 r. w formie obowiązującej do dnia dzisiejszego.

Stosunki własnościowe w rolnictwie

Jeszcze w 1945 r. władze polskie przejęły cały majątek przyłęgowski. Najpóźniej wiosną 1946 r. WUZ wydzierżawił go na 6 lat cukrowni w Pastuchowie. W skład częściowo zniszczonej zabudowy folwarcznej wchodziło 5 domów mieszkalnych (jeden całkowicie zrujnowany), 2 spalone i jedna cała stodoła, obora, stajnia, spichlerz, owczarnia, wozownia i 2 murowane szopy. Zachowało się sporo sprzętu rolniczego: młockarnia, 2 siewniki, 3 żniwiarki, 7 pługów itd. Areał ziemi podworskiej wynosił 177 ha, w tym 120 ha gruntów ornych oraz 53,5 ha łąk i pastwisk. Część pól było jednak w 1946 r. wciąż zaminowanych, brakowało też inwentarza żywego. Latem 1946 r. powiatowi inspektorzy zakwalifikowali majątek jako nadający się pod osadnictwo spółdzielczo-parcelacyjne (20 gospodarstw rolnych, 3 rzemieślnicze i 30 działek pracowniczych). Po zdaniu gospodarstwa przez cukrownie Pastuchów, w Przyłęgowie nie powstał samodzielny PGR, a ziemie rozdzielono między PGR Nowice i Łażany. Status obu gospodarstw kilkakrotnie zmieniał się w następnych latach. Od połowy lat 80-tych były zakładami rolnymi PGR Milikowice. Od pierwszej połowy XX w. ziemia znajduje się w zarządzie ARWSP - ANR. W 1951 r. powstała spółdzielnia produkcyjna, której nadano nazwę „Zwycięstwo”, a uległa rozwiązaniu 1957 r. W 1961 r. powstało Kółko Rolnicze. W 1949 r. było w Przyłęgowie 5 gospodarstw karłowatych do 2 ha, jedno o powierzchni mniejszej niż 5 ha i 31 średniej wielkości – 5-10 ha. Do 1961 r. liczba gospodarstw zmalała do 31 o łącznej powierzchni 243,5 ha. W latach 80-tych w posiadaniu rolników indywidualnych znajdowało się 220 ha ziemi; grunty orne zajmowały blisko 170 ha. Liczba gospodarstw rolnych 1984: 30; w tym 11 poniżej 5 ha i 19 powyżej 7 ha. Stan hodowli w 1984/88 r. - bydło: 154/114, trzoda chlewna: 132/92; owce: 29/10.

Liczba mieszkańców

I 1948: 294; X 1948: 342; IV 1949: 303; 1953: 259; 1970: 359; 1985: 349; 1992: 340; 2004: 285.

Sołtysi

1945: Władysław Jurkiewicz; VII 1947: Stanisław Hryciuk; przed I 1948 - wiosna 1949: Jan Jarkowski; wiosna 1949 - 1978: Władysław Przygoda; od 1978: Zofia Galicka.

Infrastruktura techniczna

W 1995 r. ukończono budowę podłączonej do gminnej, wiejskiej sieci wodociągowej.

Szkoła

W latach 60-tych szkoła przyłęgowska realizowała 4-klasowy program nauczania. W 1967 r. zajęcia prowadzone były w 3 oddziałach (pierwszo- i drugoklasiści uczyli się razem). Od 1973 r. szkoła realizowała trzyletni program nauczania początkowego. Zlikwidowana została w połowie lat 80-tych XX w.

Placówki oświatowo-kulturalne

Od lat 40-tych działała w Przyłęgowie świetlica wiejska. W 1971 r. został ukończony nowy budynek (sporą część prac wykonali sami mieszkańcy w ramach tzw. czynów społecznych) z przeznaczeniem na działalność kulturalno-oświatową, któremu nadano nazwę „Wiejski Dom Ludowy”. Po kilku latach przekształcono go w klub „Rolnika”.

Ochotnicza Straż Pożarna

Powstała najpóźniej w 1948 r.

Sport

Drużyna piłkarska zrzeszona w LZS do 1989 grała w klasie „C”, a następnie awansowała do wyższej klasy. Od 1991 r. występowała pod nazwą „Przełom Przyłęgów”, ale po kilku latach uległa rozwiązaniu.

Opracowanie
Tomasz Ciesielski
(Monografia Historyczna Gminy Żarów 2006)

Poprawa i uzupełnienie
Bogdan Mucha