Historia miejscowości - Tarnawa

TARNAWA (NIEM. TARNAU)

Tarnow )(k.XIII w., dat.1213); Tharnaw (1396, 1399, 1406, 1410); Tharnau (1399); Tarne (1491); Tarnau (1550, 1555, 1579, 1594, 1602, 1614, 1670, 1727, 1734, 1743, 1756)

Polska nazwa 12 VI 1945 - 1949 r.: Tarnów.

Nazwa wsi ma słowiańskie korzenie, pochodzi od słowa „tarnina” (staropolska tarn` - cierń).

Położenie geograficzne: Równina Świdnicka-Wzgórza Imbramowickie, 190 m npm.

Właściciele dóbr i wsi

W pracy M.Treblina o dziejach osadnictwa na ziemi świdnickiej i edycjach źródeł do dziejów Śląska z podżarowską Tarnawą identyfikuje się miejscowość „Tarnawa”, która pojawia się w dokumentach z pierwszej połowy XIII w., powstałych w związku z działalnością gospodarczą klasztoru Kanoników Regularnych NMPanny na Piasku we Wrocławiu. W 1227 r. otrzymał on od biskupa wrocławskiego Wawrzyńca w zamian za patronat nad kościołem św. Wojciecha wraz z przynależną do niego dziesięciną ze wsi Ołtaszyn, dziesięcinę z osady „Tarnawa” i 10 grzywien z dochodów mennicy wrocławskiej. W 1249 r. ks. Bolesław Rogatka zatwierdził Tarnawę jako posiadłość kościelną, a klasztor na Piasku w 1250 r. pobierał ze wsi świadczenia kościelne, co potwierdza bulla papieża Innocentego IV. Jednak badania Anny Pobóg-Lenartowicz wykazały, że w rzeczywistości wrocławscy kanonicy regularni posiadali Tarnów położony pod Ząbkowicami Śląskimi. Wyraźnie dowodzi tego zapis w powstałym ok. 1512 r. w skryptorium klasztoru na Piasku kopiariuszu, w którym uzyskaną drogą zamiany z biskupem „Tarnaw villa” umiejscowiono w „districtus” ząbkowickim. Pod koniec XIII w. pretensje do pobierania dziesięciny z należącej do parafii Pożarzysko miejscowości „Tarnow” rościł sobie klasztor cystersów w Lubiążu. W kancelarii lubiąskiej sporządzono w związku z tym fałszywy dokument datowany na 1213 r., z którego wynika, że cystersom miała być płacona dziesięcina z 4 łanów ziemi tarnawskiej. Nie wiadomo jednak jakie były dalsze losy pretensji klasztoru lubiąskiego. Pierwsi znani właściciele Tarnawy to bracia Herman i Heinrich von Czirn, którzy w 1399 r. pobierali świadczenia feudalne z Gołaszyc, Imbramowic, Pożarzyska i Tarnawy. Jednak już trzy lata wcześniej, w 1396 r. Konrad von Watzenrode nabył od Hermana von Czirn prawa do części czynszów z Gołaszyc, Imbramowic i Tarnawy. Dziesięć lat później w 1406 r. wykupił drugiego z braci von Czirn, Heinricha i stał się właścicielem Tarnawy, ale tylko na cztery lata. W 1410 r. Konrad von Watzenrode odstąpił wieś braciom Hansowi, Heinzowi, Nikolasowi, Sigmundowi i Witche von Hundt. Nie wiadomo, do kiedy panowie von Hundt władali Tarnawą, gdyż kolejne wzmianka, w której pojawia się osoba właściciela wsi, pochodzą dopiero z dwóch ostatnich dekad XV w. Dobrami władał na pewno od 1484 r. Hans von Bauch, który w 1 III 1491 r. sprzedał staw pod Tarnawą Heinrichowi i Martinowi von Hof-Schnorbein.

W posiadaniu von Bauch wieś znajdowała się do 1533 r. Pod koniec lat dwudziestych należała do Christopha i Wolfganga von Bauch. W 1529 r. ten drugi odstąpił 4 grzywny czynszu z Tarnawy właścicielom kompleksu majątkowego obejmującego grunta siedlimowickie, pożarzyskie i Weselinę, Lorenzowi i Dorocie von Seidlitz. W 1533 r. spadkobierczyni Wolfganga, pani Sybilla von Bauch pozbyła się majątku tarnawskim na rzecz Hansa von Seidlitz z Siedlimowic. Ten jeszcze w 1550 r. pisał się z Tarnawy. Równolegle z nim określenia z „Tarnawy” („auf Tarnau”, „zu der Darna”) używał występujący w źródłach z lat 1528-1550 Christoph von Bauch, ale nie był jej właścicielem. Prawdopodobnie już w 1526 r. odstąpił swoją część wsi Nikolasowi von Strachwitz, wymienianemu w źródłach z lat 1526-1555. W wykazie powstałym ok. 1548 r. określono stan jego posiadania w Tarnawie na 5 domów. Dwa lata później szacowano wartość dóbr tarnawskich na 558 florenów, a na wyprawę wojenną Nikolas zobowiązany był wystawić 1 i 1/4 żołnierza pieszego. W 1555 r. Nikolas von Strachwitz zapisał na dobrach tarnawskich dożywocie swojej żonie Barbarze. Ostatnim właścicielem Tarnawy z rodu von Strachwitz był Ulrich. W dniu 18 XII 1574 r. sprzedał majętność z przyległościami oraz pełnymi prawami sądowniczymi Heinrichowi von Reichenbach z Pyszczyna. Spłata należności została rozłożona na kilka lat i po śmierci Ulricha, Heinrich zaprzestał uiszczania kolejnych rat. Spotkało się to z ostrą reakcją wdowy po Ulrichu, Jadwigi (Hedwig) i jej drugiego męża Jerzego (Georga) von Peterswalde. Ponieważ sprawy nie udało się załatwić polubownie, małżonkowie złożyli skargę w Sądzie Nadwornym, który nakazał Heinrichowi von Reichenbach natychmiastowe wypłacenie Jadwidze i jej dzieciom zaległych 1000 talarów. Nie wiadomo, kto uregulował dług, Heinrich czy jego spadkobiercy. W każdym razie w lipcu 1588 r., kilka tygodniu po śmierci Heinricha (23 VI), Jadwiga wydała dokument potwierdzający otrzymanie całej należności za Tarnawę.

W posiadaniu Reichenbachów wieś pozostawała do połowy lat 90-tych XVI w. W 1594 r. Hans von Reichenbach zobowiązany był wystawiać na wyprawę wojenną 1 i 1/8 żołnierza pieszego. Około 1594 r. pozbył się Tarnawy, ale nie wiadomo na czyją korzyść. Pewne jest to, że od 1597 r. właścicielem przynajmniej jednego gospodarstwa zagrodniczego w Tarnawie był Nikolas von Seidlitz z Kunnersdorf (Kosobudz lub Kunowice). W 1602 r. z Tarnawy pisał się Georg von Nostitz, a według R.Nitschke na przełomie XVI i XVII w. dobrami tarnawskimi władała zmarła ok. 1614 r. Anna von Schindel z domu Stösselin, żona właściciela Krukowa i Zastruża Jona (Jonasa) von Schindel. Co ciekawe z dokumentu wystawionego w 1602 r. wynika, że żona Georga von Nostitz miała na imię Anna i pisała się z Tarnawy. Nie sposób jednak jednoznacznie ustalić, czy mamy do czynienia z dwiema różnymi, czy z jedną osobą. Na pewno jednak to małżonkowie Nostitz byli właścicielami Tarnawy. Na początku drugiej dekady XVII w. dobra odziedziczyła ich córka Barbara, która poślubiwszy Tobiasa von Waldau, przekazała mu w 1614 r. Tarnawę w zamian za dożywocie. We wrześniu 1615 r. dobra tarnawskie nabył Andreas von Köckritz (syn Friedricha), który był ich właścicielem przynajmniej jeszcze na początku lat dwudziestych XVII w. W 1622 r. listem wystawionym w Tarnawie skwitował z 1000 talarów męża swojej zmarłej 23 VIII 1621 siostry Małgorzaty, Wentzela von Stosch und Jonsdorf z Wawrzeńczyc.

Przynajmniej od 1638 r. całkowicie zniszczona („ganz wüste”) Tarnawa należała do Friedricha von Littwitz (Liettwitz) z Kwieciszowa. We wrześniu 1670 r. sprzedał on dobra tarnawskie wraz z siedzibą rycerską i folwarkiem Annie Jadwidze (Hedwig) von Hof-Schnorbein z domu Hundt, żonie właściciela części sąsiednich Imbramowic Hansa Christopha von Hof-Schnorbein. W posiadaniu jej spadkobierców Tarnawa pozostawała do lat 30-tych XVIII w.: do 1691 r. Christian August, a następnie Christoph Ernest von Hof-Schnorbein. W 1727 r. ten ostatni pożyczył pod zastaw Tarnawy 7000 talarów od właściciela pobliskiego Pyszczyna Hansa Heinricha Gotfrieda von Spätgen. W marcu 1734 r. Ch.E. von Hof-Schnorbein sprzedał Tarnawę wraz z siedzibą rycerską, folwarkiem, młynem, stawem oraz wszelkimi dochodami i uprawnieniami właścicielowi sąsiednich Mrowin Samuelowi Adolfowi von Winterfeld. Od tej pory aż do zakończenia II wojny światowej majątek rycerski Tarnawa stanowił część klucza mrowińskiego. Jego kolejnymi właścicielami byli:

1. Wdowa po von Winterfeldzie, Sophia Elisabeth (zm.27 VII 1756). Na mocy testamentu sporządzonego 20 II 1756 r. zapisała dobra tarnawskie trzeciemu mężowi, hr. Antonowi Wilhelmowi von Nostitz (zm.1764).
2. Friedrich Heinrich Karl August von Nostitz: 1764-1770.
3. Johann Adolf von Knobelsdorf, który 30 V 1770 r. odkupił od F.H. von Nostitza Mrowiny i Tarnawę za 44 450 talarów. Zmarł w 1794 r., a dobra odziedziczyła jego córka, pani von Unruh, która w 1796 r. sprzedała klucz mrowiński.
4. Od 1794 do 1803 r.: hr. Friedrich Wilhelm Schlabrendorf z linii Stolz.
5. Od 1803 do 1868 r.: córka Schlabrendorfa, hr. Charlotte von Fürstenberg oraz jej spadkobiercy.

Oblicze gospodarcze wsi

Zachowało się bardzo mało informacji o rozwoju gospodarczym Tarnawy do początków XVIII w. W połowie XVI w. we wsi było przynajmniej 5 zagród, z których właściciel majątku pobierał 55 florenów czynszu. Wartość dóbr dla celów podatkowych szacowano na 550-558 florenów. Na ziemiach folwarcznych wysiewano średnio 16 małdratów zboża, hodowano 150 owiec, a w sporym stawie odławiano 20 kop ryb rocznie. W 1638 wartość dóbr tarnawskich oszacowano na 2941 talarów. W trakcie wojny trzydziestoletniej Tarnawa została doszczętnie zniszczona. W trakcie odbudowy powiększono kosztem ziemi chłopskiej folwark. W rezultacie w drugiej połowie XVIII w. w Tarnawie było tylko 6 (1765) - 8 (1785) gospodarstw zagrodniczych i jedno komornicze. Dwóch chłopów parało się rzemiosłem, a ponadto jak wynika z opisu dóbr z 1726 r., we wsi była karczma, którą prowadził „wolny człowiek” Christoph Ertel. Przywilej browarniczy pozwalał na wyrób-sprzedaż 16 antałków piwa i 2 wiader produktów gorzelniczych. Około 1765 r. wartość majątku tarnawskiego fiskus pruski oceniał na 8774 talarów. Do lat 40-tych XIX w. niewiele się we wsi zmieniło. Folwark specjalizował się w hodowli owiec - 600 merynosów, trzech mieszkańców Tarnawy parało się rzemiosłem, a jeden handlem. Reformy uwłaszczeniowe zostały zakończone w Tarnawie w połowie XIX w. Dominium przejęło prawie całą ziemię, chłopom udało się zatrzymać zaledwie 18 ha.

Dobra rycerskie Tarnawa

W 1868 r. spadkobiercy hrabiny von Fürstenburg sprzedali majątek imbramowicki Karlowi von Kulmiz. W posiadaniu kolejnych przedstawicieli tego zasłużonego dla rozwoju Żarowa rodu pozostawała majętność aż do 1945 r.

1. Od 1868 do 25 IV 1874 r.: Karl von Kulmiz.
2. Od 1874 do 1895 r.: Paul von Kulmiz.
3. Od 1895 do 1905 r.: Rudolf von Kulmiz.
4. Od 1905 do 8 III 1925 r.: Eugen Karl von Kulmiz.
5. Od 1925 do 1945 Karl Adolf von Kulmiz (ur.13 VII 1886 w Ida- und Marienhütte, zm.2 III 1950 w bawarskim Tutzig).

Folwark tarnawski wchodził w skład klucza mrowińskiego i administrowany był przez inspektora dóbr imbramowickich. Kilkakrotnie zmieniał się obszar należących do niego gruntów, w 1885 r. 122 ha, 1905 r.-początek lat 30-tych XX w. 132 ha, a w 1937 r. 116 ha. Zabudowania folwarczne zostały przebudowane w ostatniej ćwierci XIX w. - powstały wtedy 2 duże budynki gospodarcze i młyn. W drugiej połowie XIX w. zaniechano hodowli owiec. Zajęto się uprawą roślin zbożowych i przemysłowych - w latach 20- i 30-tych XX w. pszenicy, lnu i buraków. Pola były starannie nawożone i nawadniane. W okresie międzywojennym zmniejszył się areał gruntów ornych, wzrosło znaczenie hodowli cieląt i źrebaków oraz gospodarki leśnej. Na terenie majątku tarnawskiego był wydzielony okręg łowiecki.

Gmina wiejska

Powierzchnia gruntów chłopskich był niewielka. W drugiej połowie XIX w. 18 ha, a w latach 20-tych XX w. zaledwie 7 ha. W następnej dekadzie powiększyła się do 24 ha, rozdzielonych między jedno większe i kilka małych gospodarstw chłopskich. W 1938 r. tylko jeden mieszkaniec wsi określany był w księdze adresowej jako rolnik. Pozostali figurowali jako robotnicy rolni bądź rzemieślnicy. Tych ostatnich było ośmiu: po dwóch murarzy, stolarzy i cieśli, a także szewc oraz siodlarz. Liczba domów mieszkalnych. 1830-1845: 13; 1871: 15.

Stosunki demograficzne

Liczba mieszkańców - 1785: 70; 1830: 84; 1845: 115; 1871: 169; 1905: 115; 1925: 90; 1939: 97. Do trzeciej ćwierci XIX w. większość mieszkańców Tarnawy było wyznania protestanckiego. W latach 80-tych XIX w. doszło do zrównania pod względem liczebnym katolików i protestantów. Liczba katolików - 1830: 32; 1871: 30; 1885: 68 (i 67 protestantów); 1905: 69; 1925: 41. Dzieci ewangelików uczęszczały do szkoły w Mrowinach, a katolików do Imbramowic.

Losy wsi oraz jej mieszkańców pod koniec wojny i w pierwszych latach powojennych

Od lutego do maja 1945 r. w pobliżu Tarnawy przebiegała linia frontu. W trakcie prowadzonych walk wieś została niemal całkowicie zniszczona - przestało istnieć 7 gospodarstw chłopskich. Mimo to po zakończeniu działań wojennych wróciło do niej część ewakuowanych w lutym mieszkańców - do lipca 1945 r. przynajmniej 30. Latem 1946 r. mieszkało w Tarnawie 44 Niemców, a zatrudnieni byli w dzierżawionym przez żarowskie zakłady materiałów ogniotrwałych majątku ziemskim. Nie jest znana data ich wysiedlenia. Pierwsi Polacy osiedlili się w Tarnawie dopiero w lutym 1946 r. Ostatnie gospodarstwa zostały zajęte w 1947 r. Pochodzenie osadników: okolice Wilna, powiaty Biała Podlaska, Będzin, Garwolin i Wieluń.

Polska nazwa wsi

Zarządzeniem Pełnomocnika Rządu na II Okręg Administracyjny Dolny Śląsk S.Piaskowskiego z 12 VI 1945 r. wieś otrzymała polską nazwę w brzmieniu Tarnów. Jesienią 1949 r. została skorygowana na Tarnawa.

Liczba mieszkańców

I 1948: 44; X 1948: 66; IV 1949: 40; 1953: 41; 1970: 36; 1985: 28; 1992: 27; 2004: 29.

Sołtysi

W pierwszym okresie E.Minaszkiewicz, a w marcu 1949 r. Zygmunt Bielecki. W latach 50-tych Tarnawa przestała być samodzielnym sołectwem - została przyłączona do sołectwa Mrowiny.

Stosunki własnościowe w rolnictwie

Jeszcze w 1945 r. władze polskie przejęły cały majątek tarnawski z pałacem. Początkowo administrował nim WUZ w Cieplicach, który najpóźniej wiosną 1946 r. wydzierżawił na 6 lat cały zespół podworski zakładom materiałów ogniotrwałych w Żarowie. W skład zniszczonej w trakcie działań wojennych zabudowy folwarcznej wchodziły 2 domy mieszkalne (jeden w dobrym stanie), 2 spalone stodoły i obora bez dachu. Większość pracowników stanowili Niemcy, których mieszkali w pałacu. Zespół podworski zajmował 116 ha, ale po odliczeniu 2,5 ha terenu pałacowo-folwarcznego (ze stawem), 8 ha nieużytków i 9,5 ha lasu, użytków rolnych było 96 ha. Jednak w lipcu 1946 r. uprawiano tylko niewielką część tej ziemi, gdyż 55,5 ha było wciąż zaminowanych. Nie było też maszyn rolniczych i inwentarza żywego, tak więc dzierżawienie majątku ziemskiego w nikłym stopniu poprawiało aprowizacje pracowników zakładów materiałów ogniotrwałych. Latem 1946 r. powiatowi inspektorzy zakwalifikowali majątek jako nadający się do rozparcelowania na 13 gospodarstw rolnych i 1 rzemieślnicze. Na przełomie lat 40 i 50-tych zespół pałacowo-folwarczny oraz ziemie przejął PGR. Do lat 90-tych gospodarstwo tarnawskie było częścią kilkakrotnie zmieniającego swój status organizacyjny zakładu rolnego Mrowiny. W 1949 r. w Tarnawie były 3 małe gospodarstwa chłopskie o powierzchni 2-5 ha. W 1988 r. 2 gospodarstwa o powierzchni 9,5 ha i 1 ha.

Infrastruktura techniczna

W 1982 r. do Tarnawy podciągnięto wodociąg gminny.

Placówki kulturalno-oświatowe

We wsi nie było świetlicy i punktu bibliotecznego.

Pałac

Siedziba rycerska istniała w Tarnawie już w pierwszej połowie XVII w. O „Rittersitz” wspominają lustracje dóbr z 1638 i 1650, a także kontrakt sprzedaży majątku tarnawskiego z 21-22 IX 1670 r. Istnienie rezydencji potwierdza też inny dokumenty powstały przy sprzedaży dóbr w 1734 r. W ostatniej ćwierci XIX w. Kulmizowie przebudowali prawie wszystkie okoliczne folwarki i obiekty o charakterze rezydencjonalnym za wyjątkiem dworu imbramowickiego. W Tarnawie powstał wtedy zespół administracyjno-gospodarczy składający się z okazałego dworu-pałacu, 2 budynków gospodarczych i młyna. Przeznaczenie klasycystycznego pałacu nie jest do końca znane. Pełnienie funkcji rezydencjonalnej wydaje się mało prawdopodobne ze względu na bliskość pałacu mrowińskiego i brak terenów rekreacyjnych. Dopiero na przełomie XIX/XX w. powstał w pobliżu pałacu niewielki ogród ozdobny ze stawem, powiększony w 1926 r. o rozciągającą się do torów kolejowych część parkowo-leśną. Nie był również pałac siedzibą administratora majątku, gdyż ten mieszkał w Imbramowicach. Zlokalizowanie w Tarnawie okręgu łowieckiego pozwala domniemywać, że mógł pełnić rolę pałacyku myśliwskiego, niewątpliwie też kwaterowano w nim gości Kulmizów. W latach 20- i 30-tych XX w. Tarnawa mogła być też rezydencją pełnomocnika właściciela klucza mrowińskiego, do 1925 r. Karola Adolfa von Kulmiz, a następnie hr. Kurta von Blücher-Wahlstatt. Po II wojnie światowej pałac pełnił rolę budynku mieszkalnego dla pracowników majątku dzierżawionego przez żarowskie zakłady materiałów ogniotrwałych, a później PGR. Stan techniczny pałacu pogarszał się i w drugiej połowie lat 80-tych zapadła decyzja o przeprowadzeniu kapitalnego remontu. Wnętrze pałacu miało zostać całkowicie przebudowane - podzielone na 8 mieszkań. Remont rozpoczęto w 1988 r., a przerwano w 1991 r. W rezultacie przyniósł odwrotny skutek od zamierzonego - doprowadził do całkowitego zniszczenia obiektu. Pałac posiadał zwartą, prostokątną w rzucie bryłę. Dwukondygnacyjny, zbudowany był z cegły z domieszką łupku, otynkowany. Dach czterospadowy, ceramiczny (karpiówka). W północnej połaci dachowej znajdował się niewielki szczycik. Elewacje gładkie o skromnych podziałach.

Opracowanie
Tomasz Ciesielski
(Monografia Historyczna Gminy Żarów 2006)

Uzupełnienie i poprawa
Bogdan Mucha