Góra Pyszczyńska (Pitschenberg)

Utworzono: sobota, 03, styczeń 2015

Są takie miejsca, które przyciągają jak magnes. Okryte aurą tajemniczości i piękne swym majestatem, gdzie przyroda spleciona z historią potrafi zachwycać bez granic. Trudno zliczyć wszystkie wędrówki, jakie wiodły w te miejsca. Jedno jest pewne: wracać tam ochota jest Nam zawsze. Takim miejscem w gminie Żarów bez wątpienia jest Góra Pyszczyńska (niem. Pitschenberg), zwana również w okresie powojennym Buczyńską Górą. Wzniesienie o wysokości 275,6 m n.p.m. (współczesny pomiar; na różnych mapach wysokość określona jako 260, 272, 273 m n.p.m.) położone jest w północno-zachodniej części gminy Żarów, pomiędzy miejscowościami Pyszczyn (Pitschen), Marcinowiczki (Klein Merzdorf), Imbramowice (Ingramsdorf) i Buków (Bockau). Jest najwyższym wzniesieniem tzw. Wzgórz Imbramowickich oraz całej gminy Żarów. Geologicznie obszar ten stanowi część tzw. kaledonidów kaczawskich, które zbudowane są ze staropaleozoicznych, słabo zmetamorfizowanych, skał osadowych, jakie powstawały w warunkach geosynklinalnego morza. Pod koniec syluru (ok. 420-415 mln lat temu), w czasie orogenezy kaledońskiej, utwory te uległy sfałdowaniu, a później, wraz z kompleksem skał wulkanicznych, częściowo się zmetamorfizowały i tektonicznie przemieściły. Utwory te przykryły w całości, leżący głębiej prekambryjski krystaliczny fundament Sudetów. Wzgórza Imbramowickie stanowiąc część kaledonidów kaczawskich, zbudowanych z łupków łyszczykowych, gnejsów, zieleńców, amfibolitów i fyllitów. Na szczycie oraz zboczach Góry Pyszczyńskiej znajdują swe miejsce stanowiska z następującymi minerałami: Azbesty – w łupkach chlorytowych, epidotowych, niekiedy talkowych, poprzeczne żyły kwarcowe i kalcytowe z prehnitem, agregatami epidotu i masami azbestu; Epidot – łupki epidotowe, obok łupków chlorytowych, talkowych i żył kwarcowych; Kalcyt – w łupkach chlorytowych i epidotowych, żyły kalcytowo – kwarcowe z prehnitem w łupkach chlorytowych, epidotowych, niekiedy talkowych, poprzeczne żyły kwarcowe i kalcytowe z prehnitem, agregatami epidotu i masami azbestu.

Góra Pyszczyńska to wielka ostoja przyrody. Obszar porośnięty lasem zawsze obfitował w zwierzynę, a właściciele majętności pyszczyńskich regularnie organizowali polowania jeszcze w początkach XX wieku. Również i dzisiaj żyje tutaj wiele gatunków zwierząt tj. jeleń, sarna, dzik, lis, borsuk, zając, kuna leśna oraz liczne ptactwo (niektóre przelotem) – bażanty, kuropatwy, szczygły, śpiewaki, grubodzioby, pokrzywnice, jery, zięby, kowaliki, sikory, pierwiosnek, piecuszki i wiele innych. Drzewostan porastający Górę Pyszczyńską reprezentują gatunki liściaste takie jak dąb, buk, jawor i brzozy, z krzewów bez koralowy, tarnina i glóg. Drzewa iglaste to sosna i świerk pospolity. Runo leśne stanowią liczne jerzyny oraz poziomki. W latach 30-tych XX w. porastające wiosenną porą zbocza Góry Pyszczyńskiej, liczne śnieżyczki oraz konwalie, stanowiły dodatkowy sezonowy zarobek mieszkańców okolicznych miejscowości. Kwiaty te zbierane były przede wszystkim przez kobiety i dzieci, stąd trafiały następnie do wrocławskich i berlińskich kwiaciarni. Nie wiadomo dokładnie kiedy rozpoczęto eksploatację obfitych pokładów kamienia budowlanego (łupek zieleńcowy) na zboczach Pyszczyńskiej Góry. Pewnym jest, że wyrobiska, w których pozyskiwano surowiec funkcjonowały na zboczach tego wzniesienia od strony Bukowa, Imbramowic i Pyszczyna, co najmniej od połowy XIX wieku. Najprawdopodobniej w drugiej połowie XIX wieku na szczycie Góry w sąsiedztwie skalnych wyrobisk wzniesiono kamienny piec wapienniczy, czyli tzw. wapiennik. Piec ten, zwany jest często przez mieszkańców okolicznych wsi „bunkrem” (chociaż nie ma nic wspólnego z fortyfikacjami), przeczytacie o tym tutaj.

Wzniesienie, o którym mowa było zapewne w centrum zainteresowania ludności już w okresie neolitu oraz w epoce brązu i później. W okolicach Pyszczyna i Imbramowic (2 osady), znaleziono bowiem fragmenty naczyń oraz kamienne narzędzia – lemiesze i toporki, datowane na okres 4500-1800 lat p.n.e., które należały do ludności tzw. Kultury Ceramiki Wstęgowej Rytej. W epoce brązu w rejonie tym swoje osady posadowiła ludność tzw. kultury łużyckiej – Imbramowice (3 osady w tym jedna z okresu halsztackiego 800-400 r. p.n.e), Pyszczyn (2 osady). Zmarli chowani byli najprawdopodobniej na cmentarzysku w pobliżu Bukowa (1 cmentarzysko z okresu halsztackiego 800-400 r. p.n.e). Góra Pyszczyńska była penetrowana zapewne również przez Silingów i inne plemiona germańskie w tzw. okresie wpływów rzymskich (0/20 - ok. 310-450 n.e.). Z tego czasu pochodzą znaleziska fragmentów ceramiki tzw. kultury przeworskiej z okolic Marcinowiczek (310-450 n.e – tzw. „okres wędrówek ludów”). Na stokach Góry Pyszczyńskiej odnaleziono, pochodzącą z tego okresu bardzo interesującą złotą rzymską monetę w postaci aureusa cesarza Aleksandra Sewera z 235 r., który przerobiony został na ozdobę (przeczytacie o tym tutaj). Na przestrzeni wielu wieków porośnięta gęstym lasem Góra Pyszczyńska dostarczała ludziom pożywienie oraz materiał budowlany. Być może zgodnie z wierzeniami w różne bóstwa, odprawiano tutaj jakieś rytuały. Wedle historyków niemieckich w średniowieczu, a dokładnie w 2 poł. XIII wieku (dokument z 1277 r.), w pobliżu Pyszczyna miała przebiegać granica dzielnic książęcych Henryka IV Prawego i Bolesława Rogatki. Czy wiodła ona przez Górę Pyszczyńską, tego nie wiadomo. Pewnym jednak jest, że już w XVII wieku, wzniesieniem i u jego podnóża biegła granica pomiędzy księstwem wrocławskim (Buków i Pyszczyn), a weichbildem świdnickim (Marcinowiczki i Imbramowice). W latach 1741-1815 była to granica między powiatami średzkim (Buków i Pyszczyn) a świdnickim (Marcinowiczki, Imbramowice), a w latach 1816-1932 strzegomskim i świdnickim. W latach 1932-1945 Górą Pyszczyńską na powrót przebiegało rozgraniczenie powiatu średzkiego (Buków, Pyszczyn) i świdnickiego (Marcinowiczki, Imbramowice). Ten stan rzeczy potwierdza ówczesna kartografia. W źródłach historycznych odnaleźć można informacje o Górze Pyszczyńskiej w dobie wojen śląskich z XVIII wieku. Jak czytamy w dwa dni po przegranej bitwie pod Pątnowem Legnickim, 17 sierpnia 1760 roku, główna armia austriacka feldmarszałka Leopolda von Dauna w 3 kolumnach przemaszerowała przez Mrowiny i założyła obóz pod Pożarzyskiem. Na Górze Pyszczyńskiej stacjonował wówczas lekki korpus strzelecki. Latem 1761 roku król Prus Fryderyk II w obawie przed utratą twierdzy świdnickiej, przybył na Śląsk z 54-tysięczną armią. 19 sierpnia siły pruskie przemaszerowały idąc od strony Osieka przez Górę Pyszczyńska, Tarnawę, Weselinę i Pożarzysko docierając do Domanic, gdzie nocowały. Natomiast w rok później w połowie maja 1762 roku, 61-tysięczne (niektóre źródła podają liczbę 75 000) wojska cesarskie zajęły umocnione pozycje pomiędzy Górą Pyszczyńską, a Sobótką. Od Pyszczyńskiej Góry po Pożarzysko obozem stanęło wówczas 6 batalionów piechoty, 2 bataliony Chorwatów, 2 pułki dragonów i 2 pułki husarów, łącznie ok. 10 000 żołnierzy pod dowództwem generała Glrichshaufena. Były to siły, które później zostały rozbite przez Prusaków w bitwie pod Burkatowem i Lutomią 21 lipca 1762 roku. Góra Pyszczyńska oraz jej okolica dwukrotnie była miejscem wielkich manewrów armii pruskiej. Po raz pierwszy w 1828 roku po raz drugi w 1875 roku. Manewry nadzorowali wówczas następca tronu Fryderyk Wilhelm IV Pruski (w 1828 r. przez kilka dni zamieszkiwał w pałacu w Pyszczynie) oraz cesarz Wilhelm I Hohenzollern wraz z synem – następcą tronu Fryderykiem III (w 1875 r. gościli w pałacu von Matuschków w Pyszczynie). Z czasów II Wojny Światowej pochodzą z kolei okopy oraz stanowiska ogniowe, wzniesione tu zimą 1945 roku przez żołnierzy Armii Czerwonej. Na Górze Pyszczyńskiej gościli oni również kilkukrotnie w latach 70-80-tych XX wieku w celach szkoleniowych ? na co wskazywać mogły liczne samochody oraz anteny radarowe, co wspominają pamiętający to mieszkańcy m.in. Imbramowic. Do ciekawostek związanych z historią Góry Pyszczńskiej, dodać można jeszcze, że przy drodze z Imbramowic, stał niegdyś drewniany wiatrak. Młynarzami byli tutaj przed wojną Paul Grammel i Fritz Schenk. Dziś po dawnej budowli pozostał tylko niewielki zarośnięty pagórek. Murowany wiatrak, tzw. holender, pracował z kolei już w 2 połowie XIX wieku, po drugiej stronie Góry Pyszczyńskiej (można dotrzeć do niego od Pyszczyna lub przez Górę, idąc od Imbramowic). Dzisiaj co prawda jest w stanie ruiny, jednak nadal stanowi interesujące miejsce.

Góra Pyszczyńska ze względu na swoje walory przyrodniczo-historyczne stanowi idealne miejsce dla letnich, czy też weekendowych wycieczek pieszych i rowerowych. Dotrzeć tam można drogą od strony Pyszczyna, Imbramowic oraz Bukowa. Na turystów czekają ciekawe utwory skalne, przepiękne widoki na pobliską okolicę, pasma Sudetów Wschodnich oraz Ślężę. Warto, więc zaopatrzyć się w lornetkę oraz aparat fotograficzny i powędrować w to jakże urokliwe i nasycone historią miejsce. Pamiętajmy jednak dbając o to dobro, aby zachować szacunek dla przyrody. Nie niszczmy i nie zaśmiecajmy miejsca, w które się wybieramy.

Góra Pyszczyńska (Pitschenberg) z przebiegającą przezeń granicą księstwa wrocławskiego i weichbildu świdnickiego, fragment mapy z ok. 1736 r.

Porośnięta lasem Góra Pyszczyńska (Pitschenberg) na fragmencie mapy z ok. 1791 roku (archiwum autora)

Pitschenberg na fragmencie mapy z ok. 1930 r. (archiwum autora)

Góra Pyszczyńska na fragmencie mapy topograficznej z 1937 r., skala 1:25 000 (archiwum autora)

Góra Buczyńska na fragmencie mapy topograficznej z 1965 r., skala 1:25 000 (archiwum autora)

Góra Pyszczyńska na fotografii lotniczej (archiwum autora)

Góra Pyszczyńska na fotografii z lat 30-tych XX w. (archiwum autora)

Pyszczyńska Góra współcześnie, widok od strony drogi Imbramowice-Buków, fot. B. Mucha

Po prawej lewej stronie polnej drogi na Górę Pyszczyńską od strony Imbramowic, stał niegdyś drewniany wiatrak. Do dziś pozostał po nim tylko niewielki pagórek, fot. B. Mucha

Nieistniejący drewniany wiatrak na zboczu Góry Pyszczyńskiej, ilustracja z karty pocztowej, ok. 1908 r. (archiwum autora)

Łupek zieleńcowy wydobywano na stokach Góry Pyszczyńskiej już wieki temu. Do dziś na terenie gminy Żarów znajduje się wiele budynków gospodarczych oraz murów ogrodzeniowych wzniesionych z tego budulca, fot. B. Mucha