Wiejskie szkoły w gminie Żarów do 1945 roku

Wiejskie szkoły na obszarze Śląska, działały już w XIV wieku, jednak wzmianki o nich z okresu poprzedzającego XVI wiek są znikome. Być może już na przełomie XV i XVI wieku, tzw. szkoły parafialne funkcjonowały przy każdym probostwie. Ok. 1500 roku być może istniały już szkoły w Łażanach (Laasan) i Mielęcinie (Pfaffendorf) o czy wspomina niemiecki badacz C.Herold w swoim opracowaniu pt. Schematismus der offentlichen evangelischen und katolischen Volksschule des Reg.-Bez, Breslau 1911. Prężny rozwój oświaty skupionej w osadach wiejskich nastąpił w XVI wieku za sprawą ruchu reformatorskiego jak i kontreformacji. Zarówno protestanci jak i katolicy zainteresowani byli wówczas zakładaniem szkół przy każdej parafii. Negatywny wpływ zwłaszcza dla rozwijającego się szkolnictwa protestanckiego przyniosły lata wojny trzydziestoletniej 1618-48 i akcja kontreformatorska, która wykorzeniła oświatę wraz z parafiami ewangelickimi. Jej powolna odbudowa w oparciu o sieć parafii katolickich nastąpiła w 2 połowie XVII wieku. W początkach XVIII wieku oprócz szkół łażańskiej i mielęcińskiej, działały szkoły w Bukowie (Bockau), Imbramowicach (Ingramsdorf; powstała przed 1677 r. ?), Krukowie (Raaben; powstała w 1670 r. ?) oraz w Wierzbnej (Würben; przed 1700 r.). Lata 40-te XVIII wieku to czas, kiedy Śląsk przechodzi pod panowanie Królestwa Pruskiego. W praktyce dla szkolnictwa oznaczało to odtworzenie na nowo sieci szkół protestanckich, których w ciągu zaledwie 5 lat powstał kilkaset. W tym czasie powstają szkoły w Gołaszycach (Gohlitsch), Imbramowicach (Ingramsdorf), Łażanach (Laasan) oraz w 3 ćwierci XVIII wieku w Przyłęgowie (Preilsdorf). Kolejne lata przyniosły wzrost zainteresowania sprawami oświaty oraz regulaminy dla szkół katolickich i ewangelickich w kwestii wieku uczniów obowiązków i czasu trwania edukacji. Ustawy szkolne z lat 1800-1801 nie tylko obciążały kosztami utrzymania szkoły przez gminę w 2/3 i zwierzchność feudalną 1/3, lecz także określały czas trwania edukacji w szkołach elementarnych dla dzieci w wieku 6 do 13 lat i w niedziele do 16 roku życia. Rozbudowa sieci szkół elementarnych przyniosła w 1 połowie XIX wieku powstanie placówek w Kalnie (Kallendorf) i Zastrużu (Sasterhausen).

Budynek szkoły katolickiej z 1886 roku w Bukowie

Pierwsze informacje źródłowe dotyczące szkoły katolickiej w Bukowie, datowane są na rok 1787. Placówka powstała jednak o wiele wcześniej, gdyż w zestawieniach statystycznych z początku XX wieku określana jest jako „stara szkoła kościelna” istniejąca już w XVII wieku. Wiadomo, że w roku 1801, ksiądz dziekan ze Świebodzic Karol Thamm, powołał do życia fundację szkolną przeznaczona dla dzieci ubogich. Czwórka jej wychowanków podczas trzy letniego okresu nauczania, otrzymywało książki oraz parę butów i pończoch rocznie. Pod koniec lat 20-tych XIX wieku do szkoły uczęszczały dzieci z rodzin zarówno katolickich, jak i protestanckich. W początkowym okresie w szkole bukowskiej uczył jeden nauczyciel, a przed 1845 rokiem zatrudniono pomocnika nauczyciela. Sytuacja ta była wymuszona zwiększającą się liczbą dzieci pobierających naukę. W roku 1886 do użytku oddany został nowy, parterowy budynek szkolny z jednym ogrzewanym pomieszczeniem lekcyjnym. Od lat 80-tych XIX wieku w szkole bukowskiej realizowany był pełen program nauczania szkoły elementarnej – ludowej. Zatrudnionych było wówczas 2 nauczycieli, a w latach 20-tych XX wieku zatrudniono jeszcze 2 kolejnych. Liczba uczniów wynosiła: 1897 – 190, 1910 – 145, 1929 – 119. Do szkoły uczęszczały też dzieci z Dzikowej.

Budynek szkoły ewangelickiej z 1820 roku w Gołaszycach

Szkoła ewangelicka w Gołaszycach istniała od 1743 roku. Uczęszczały do niej również dzieci z pobliskiego Kraskowa i Śmiałowic. Lekcje odbywały się w parterowym budynku szkolnym, który do użytku oddany był w 1820 roku i pełnił swoją funkcję jeszcze w latach 40-tych XX wieku. Przez cały okres swojego istnienia w szkole zatrudniony był 1 nauczyciel. Liczba uczniów wynosiła: 1887 – 60, 1930 – 55

Do 1906 roku dzieci z katolickich rodzin w Imbramowicach pobierały nauki w starym budynku plebanii z końca XVIII wieku

 Budynek szkoły katolickiej w Imbramowicach z 1906 roku

Budynek szkoły ewangelickiej w Imbramowicach z 1883 roku

Wedle zachowanych źródeł w Imbramowicach od roku 1742 do lat 30-tych XX wieku istniały dwie szkoły: katolicka i ewangelicka. Pierwsza z nich określana jest w statystykach szkolnych jako „stara szkoła przykościelna” która istniała jeszcze przed rokiem 1677. Jak poświadczają zapisy przed rokiem 1661, założono w Domanicach filialną placówkę szkoły imbramowickiej, która już wówczas funkcjonowała. Na początku lat 40-tych XIX wieku w imbramowickiej szkole zatrudniony był 1 nauczyciel. Pod koniec XIX wieku, a dokładnie 1888 roku w szkole do której chodziło 104 dzieci, uczyło 2 nauczycieli. W 1906 roku do użytku oddany został nowy piętrowy budynek szkolny, w którym znajdowały się 3 sale lekcyjne. W 1911 roku w 3 klasach naukę pobierało 114 dzieci uczonych w dalszym ciągu przez 2 nauczycieli. W 1929 roku liczba uczniów obniżyła się nieco do 95 dzieci. W placówce imbramowickiej naukę pobierały także dzieci z katolickich rodzin z Tarnawy, Marcinowiczek i od 1911 roku z Mrowin. Na początku lat 30-tych XX wieku na bazie placówki katolickiej utworzono szkołę ludową, bezwyznaniową.

Za rok powstania szkoły ewangelickiej w Imbramowicach podaje się datę 1742. Lekcje do lat 30-tych XX wieku odbywały się w budynku wybudowanym jeszcze w 1883 roku. W szkole tej były dwie sale lekcyjne i mieszkanie dla nauczyciela. Pod koniec XIX wieku do szkoły ewangelickiej w Imbramowicach uczęszczały dzieci z Pyszczyna, w początkach XX w. także z Dzikowej i Marcinowiczek, a ok. 1930 r. już tylko z tej ostatniej miejscowości. Na początku lat 40-tych XIX wieku w szkole zatrudniony był 1 nauczyciel, a w latach 1911-1930 – 2. Wedle źródeł kiepski stan budynku szkoły oraz niskie wpływy podatkowe były główną przyczyną zamknięcia tej placówki na początku lat 30-tych XX wieku. Liczba uczniów wynosiła: 1888 –131 (w 2 klasach), 1911 – 150 (w 3 klasach), 1930 – 85 (w 3 klasach).

Budynek szkoły katolickiej w Kalnie z 1910 roku

Szkoła katolicka w Kalnie powstała przed rokiem 1830. Zatrudniony był w niej 1 nauczyciel. Lekcje odbywały się początkowo w wynajmowanych salach. Dopiero 30 lat później w 1836 roku do użytku oddano pierwszy budynek szkolny z 2 salami lekcyjnymi i mieszkaniem nauczyciela. W latach 80-tych XIX wieku naukę pobierało 115 dzieci. Na początku XX wieku zatrudniono drugiego nauczyciela. W 1910 roku do użytku oddany został nowy, piętrowy budynek w którym nauki rozpoczęło 130 uczniów. Pod koniec lat 20-tych XX wieku do szkoły w Kalnie uczęszczało 75 dzieci. W latach 30-tych szkoła została przekształcona w bezwyznaniową, finansowaną z budżetu gminy.

Budynek szkoły katolickiej w Krukowie z 1866 roku

Szkoła katolicka w Krukowie powstała ok. roku 1760. Początkowo lekcje odbywały się w chłopskiej chacie gdzie wynajmowano jedną izbę. Opał dostarczał właściciel dóbr krukowskich, natomiast gmina wiejska utrzymywała 1 nauczyciela. Od 1819 roku dzieci krukowskie uczęszczały do Zastruża, w którym właścicielka dóbr Sophia Flügel-Hasenclever wybudowała pawilon szkolny. W ciągu 50 lat użytkowania budynek stał się jednak zbyt mały aby pomieścić dzieci z obu miejscowości. W 1866 roku w Krukowie do użytku oddany został nowy piętrowy budynek szkolny z wieżyczką, na której zawieszony był dzwon. Oficjalnie była to dalej szkoła katolicka, ale uczęszczały do niej również dzieci z rodzin protestanckich także z Zastruża. W szkole zatrudniony był1 nauczyciel. Liczba uczniów wynosiła: 1888 – 108, 1911 – 110, 1930 – 50

Budynek szkoły katolickiej w Mielęcinie z 1884 roku

Szkoła katolicka w Mielęcinie istniała przynajmniej od ok. 1500 roku. Nauki pobierały w niej dzieci z parafii w Rusku. W 1829 roku do szkoły uczęszczały dzieci z Ruska, Mikoszowej i przysiółka Hummel. W 1845 roku również z Przyłęgowa oraz Dębnicy. Pod koniec lat 80-tych XIX wieku w szkole uczyło się 136 dzieci. W XIX wieku w placówce zatrudniony był 1 nauczyciel, który mieszkał w Rusku i dojeżdżał do Mielęcina. W 1822 roku z woli proboszcza Waltera została założona fundacja dla biednych dzieci katolickich z Mielęcina, Mikoszowej, Ruska i przysiółka Hummel w wysokości 2150 talarów. Nadzór nad nią sprawował strzegomski dekanat katolicki i powiatowy inspektorat szkolny. Środki finansowe wydatkowano na zakup ubrań i książek. Oprócz tego działały 2 mniejsze fundacje o tym samym przeznaczeniu, którymi zarządzał proboszcz jaroszowski. W 1884 roku do użytku oddany został nowy, parterowy budynek szkolny. Pod koniec pierwszej dekady XX wieku w szkole pracował 1 nauczyciel, a placówka liczyła 95 dzieci. Pod koniec lat 20-tych XX wieku liczba uczniów spadła do 62-53, których uczyło 2 nauczycieli. W latach 30-tych XX wieku placówka została przekształcona w bezwyznaniową szkołę ludową.

Budynek szkoły ewangelickiej w Mikoszowej z 1892 roku

Zajęcia szkolne dla dzieci z rodzin ewangelickich w Mikoszowej jeszcze w latach 20-tych XIX wieku odbywały się w wynajętych izbach, a prowadził je nauczyciel z Przyłęgowa. W 1892 roku Maria von Kramsta, sfinansowała budowę budynku szkolnego na terenie miejscowego folwarku. W nowo powstałej placówce, w której realizowano 3-letni program nauczania, zatrudniony był 1 nauczyciel. Do lat 30-tych XX wieku szkoła miała charakter wyznaniowy – ewangelicki (dzieci z rodzin katolickich uczęszczały do szkoły w Mielęcinie), później została przekształcona w bezwyznaniową szkołę ludową. Liczba uczniów wynosiła: 1909 – 80, 1929 – 40

Szkoła ewangelicka w Mrowinach powstała w roku 1743. Wówczas na na potrzeby edukacyjne 24 czerwca 1743 roku, oddany został do użytku budynek szkoły. Wedle źródeł pierwszym nauczycielem zmarłym w 1759 roku był niejaki Samuel Mittman. W latach 1824-1830 wybudowany został nowy piętrowy budynek szkolny, w kolejnych latach powiększony w miarę przyrostu liczby uczniów (ostatni raz w 1892 roku). W 1909 roku wybudowano nowy piętrowy pawilon szkolny, lecz w dalszym ciągu aż do początku lat 30-tych XX wieku nadal korzystano także ze starszego obiektu (łącznie w obu budynkach było 7 sal lekcyjnych). Do szkoły uczęszczały dzieci z Mrowin, Tarnawy, Weseliny i Wostówki. W XX wieku w szkole nauki pobierały również dzieci z rodzin katolickich. W latach 30-tych XX wieku szkoła stała się w pełni gminną placówką bezwyznaniową. Liczba nauczycieli: początek lat 40-tych XIX wieku – 1, 1888 – 2, 1911 – 5; 1930 – 6, 1939 – 4. Liczba uczniów wynosiła: 1888 – 261 (w 3 klasach), 1910 – 372 (w 6 klasach), 1930 – 210 (w 7 klasach).

Budynek szkoły ewangelickiej w Przyłęgowie z 1895 roku

Istnieją przynajmniej trzy daty powstania szkoły w Przyłęgowie – 1758, 1760 lub 1773 rok. Początkowo lekcje odbywały się prawdopodobnie w wynajętych izbach w chłopskiej chałupie. Pierwszy budynek szkolny oddany do użytku został w roku 1820. Kolejny parterowy budynek z izbami lekcyjnymi i mieszkaniem dla nauczyciela, sfinansowany został przez właścicielkę dóbr Marię von Kramsta, a oddany do użytku w 1895 roku. W XIX wieku w placówce zatrudniony był tylko 1 nauczyciel, a w XX wieku – 2. W latach 30-tych XX wieku szkoła została podobnie jak placówka w Mikoszowej przekształcona w bezwyznaniową szkołę ludową. Liczba uczniów wynosiła: 1869 – 86, 1888 – 128 (w 3 klasach), 1909 – 96 (w 2 klasach), 1929 – 62 (w 2 klasach).

Budynek szkoły katolickiej w Wierzbnej z 1914 roku

 Dzieci z rodzin ewangelickich z Wierzbnej i sąsiednich miejscowości pobierały nauki w budynku dawnej oranżerii

Jak podają opracowania statystyczne z początku XX wieku szkoła katolicka w Wierzbnej została założona w roku 1700. W sto lat później oddano do użytku nowy parterowy budynek, który użytkowany był jeszcze pod koniec lat 20-tych XX wieku. W 1914 roku ukończona została budowa nowego piętrowego budynku szkolnego. Do szkoły uczęszczały dzieci także z Bagieńca, Bolesławic, Niegoszowa, Nowic, Sulisławic oraz Zawiszowa (pod koniec lat 20-tych XX wieku tylko z Wierzbnej i Nowic). W szkole zatrudniony był w 1888 roku 1 nauczyciel, a w latach 1911-1930- 2. Liczba uczniów wynosiła: 1888 – 220 (w 3 klasach), 1910 – 198 (w 5 klasach), 1930 – 1222 (w 4 klasach).

Szkoła ewangelicka w Wierzbnej powstała w roku 1882. Dziesięć lat później nauka dzieci odbywała się w salach lekcyjnych na parterze dawnej oranżerii. Tam też znajdowało się mieszkanie 1 nauczyciela. W latach 30-tych XX wieku szkoła ewangelicka i katolicka zostały połączone w jedną bezwyznaniową, gminną placówkę oświatową. Lekcje odbywały się wówczas w piętrowym budynku szkoły katolickiej. Liczba uczniów wynosiła: 1888 – 72 (w 2 klasach), 1910 – 84 (1 klasa), 1930 – 39.

Budynek szkoły katolickiej w Zastrużu z 1896 roku

Szkoła katolicka w Zastrużu założona została w roku 1775. Lekcje odbywały się początkowo w chłopskiej chacie, potem w udostępnionej przez administrację majątku izbie w zabudowaniach folwarcznych. Zatrudniony nauczyciel utrzymywany był przez gminy wiejskie Kruków i Zastruże, opał dostarczał natomiast właściciel dóbr. W roku 1819 z inicjatywy Sophii Flügel – Hasenclever, na gruntach wydzielonych z folwarku, powstał nowy budynek szkolny. Od 1866 roku placówka była filią szkoły w Krukowie. Status samodzielnej otrzymała w 1896 roku przy okazji oddania do użytku nowego piętrowego budynku, którego budowę zrealizowano przy pomocy władz powiatowych. Szkoła w dalszym ciągu posiadała charakter wyznaniowy – katolicki, a patronat nad nią sprawował właściciel dóbr zastrużańskich. W szkole zatrudniony był 1 nauczyciel. Na początku lat 30-tych XX wieku placówka została przekształcona w bezwyznaniową placówkę gminną. Liczba uczniów wynosiła: 1888 – 58, 1930 – 48

O szkole ewangelickiej i katolickiej w Łażanach przeczytacie tutaj

Źródła:
T. Ciesielski, Gmina Żarów. Monografia historyczna, Żarów 1993
T. Ciesielski, Żarów. Historia miasta i gmin, Żarów 2006
Materiały własne

Opracowanie
Bogdan Mucha